Ãƒπ º ƒ à ƒ ª ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ AıËÓÒÓ 1. π ø π Π ρος αποφυγή κάθε παρεξήγησης θα ήθελα να δηλώσω, ευθ ς εξαρχής, τι βρίσκοµαι εδώ µε την ιδι τητα του λεξικογράφου και χι του εκλεγµένου διευθυντή του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικο Λεξικο της Ακαδηµίας Αθηνών. Αυτ σηµαίνει τι τα σα θα αναπτ ξω στη συνέχεια δεν απηχο ν τις απ ψεις του Ανώτατου Πνευµατικο Ιδρ µατος της χώρας. Θα διατυπώσω τις προσωπικές µου απ ψεις για την ποι τητα, την πορεία και το µέλλον του Ιστορικο Λεξικο, µερικές απ τις οποίες έχουν δηµοσιευτεί σε διάφορα επιστηµονικά περιοδικά. 1 Θέµατα, εξάλλου, λεξικογραφικής πρακτικής και µεταλεξικογραφίας, τα οποία έχουν άµεση σχέση και µε το Ιστορικ Λεξικ (στη συνέχεια: ΙΛ), µε απασχολο ν, επίσης, σε µια σειρά µελετών µου (Xαραλαµπάκης 1994α 1999α, β, γ). Χρηµάτισα επί έξι έτη (1977-83) συντάκτης του ΙΛ, και έτσι έχω ζήσει απ κοντά τα ποικίλα θεωρητικά και πρακτικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει το µεγαλ πνοο αυτ λεξικογραφικ εγχείρηµα, το µεγαλ τερο που έχει ποτέ αναληφθεί στην Ελλάδα. 2. «π ƒπ» À π ƒπ À π À Το 1998 συµπληρώνονται 90 χρ νια απ τ τε που ειδική Επιτροπή 2 ανέλαβε τις προκαταρκτικές εργασίες για τη σ νταξη του Θησαυρο λης της Ελληνικής γλώσσης. Πολ γρήγορα µως φάνηκε τι ήταν ανέφικτος ο µεγαλεπήβολος αυτ ς στ χος. 3 Γι αυτ αποφασίστηκε η σ νταξη εν ς «Προχείρου λεξικο» η προχειρ τητα του οποίου συνεχίζεται ως σήµερα χωρίς να εγκαταλειφθεί στην ουσία η ιδέα σ νταξης του «Μεγάλου» Ιστορικο Λεξικο, του πραγµατικο 1. Με τα λεξικογραφικά ζητήµατα του IΛ ασχολο µαι στο Xαραλαµπάκης 1982α (βλ. ιδιαίτερα τις σ. 57-58) και 1982β (βλ. τις σ. 38-40, που εξετάζονται τα διαλεκτικά στοιχεία που υπάρχουν σε λογοτεχνικά έργα και τα οποία δεν αποθησαυρίζονται στο ΙΛ). Τα θεωρητικά και πρακτικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει το ΙΛ εξετάζονται εκτενώς στο Xαραλαµπάκης 1994β. 2. Συστήθηκε µε Βασιλικ ιάταγµα της 4ης Νοεµβρίου 1908 µε πρ εδρο τον Κ. Κ ντο, αντιπρ εδρο τον Γ. Χατζιδάκι και γραµµατέα τον Σ. Μενάρδο. 3. πως σηµειώνει χαρακτηριστικά ο Γεωργακάς (1976, 253): «Η ροµαντική ανάγκη εν ς κολοσσιαίου λεξικο λων των περι δων απ το 1400 π.χ. έως το 2000 µ.χ. είναι τελείως φαντασιώδης και ως τέτοια έξω απ την πραγµατικ τητα και συνεπώς έξω απ κάθε σοβαρή επιστηµονική συζήτηση».
98 Ãƒπ º ƒ à ƒ ª θησαυρο της γλώσσας. 4 Το 1914 ο πατέρας της ελληνικής γλωσσολογίας Γ. Χατζιδάκις έπεισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να δηµιουργήσει δηµ σια υπηρεσία µε τον τίτλο: Ιστορικ ν λεξικ ν της νέας Ελληνικής, της τε κοινώς οµιλουµένης και των ιδιωµάτων. Τη σ νταξη του Ιστορικο Λεξικο ανέλαβε η Ακαδηµία Αθηνών απ το 1927, ένα περίπου έτος απ την ίδρυσή της. Την ιδέα σ νταξης λεξικο της ελληνικής γλώσσας, αρχαίας και νέας, συνέλαβε πρώτος ο Αδαµάντιος Κοραής, επηρεασµένος προφανώς απ ανάλογα εγχειρήµατα κατά την εποχή του διαφωτισµο στη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. 5 Ο Γ. Χατζιδάκις συνέδεσε το νοµά του µε τη δηµιουργία του Λεξικο, δεν υπήρχε µως στις αρχές του 20ο αιώνα η αναγκαία νηφαλι τητα για να τεθο ν τα απαραίτητα επιστηµονικά θεµέλια για τη σ νταξη του έργου, το οποίο συνδέθηκε άκαιρα µε τον εορτασµ της εκατονταετηρίδας απ την παλιγγενεσία του Έθνους, για να αποτελέσει...µνηµείον κάλλιστον και τηλαυγέστατον εξεικονίζον την αθανασίαν της Ελληνικής φυλής και την αδιάσπαστον εν τητα του Ελληνικο Έθνους, αλλά και ως µνηµείον εις την αθανασίαν της πλουσιωτάτης των γλωσσών του κ σµου (Παπαδ πουλος 1933, η ). Αυτή η συναισθηµατική και ιδεολογική φ ρτιση είχε άµεσο αντίκτυπο στη γενικ τερη δοµή και οργάνωση του Λεξικο. Ιδιαίτερη έµφαση δ θηκε στον εθνικ χαρακτήρα του έργου, απώτερος στ χος του οποίου υπήρξε να διαφωτίσει την ιστορία, τη λαογραφία και, γενικά, τον πολιτισµ του ελληνικο λαο µέσω της γλώσσας, πως εµφανίζεται στη διαχρονική της πορεία στα πλο σια σε εκφραστικές δυνατ τητες νεοελληνικά ιδιώµατα. Οι συνεχείς παλινδροµήσεις και, τελικά, οι αλλεπάλληλες ουσιώδεις αποκλίσεις απ τον αρχικ σχεδιασµ οδήγησαν σε σωρεία αντιφάσεων και ανακριβειών, οι οποίες πολλαπλασιάζονταν µε τον εµπλουτισµ του Αρχείου του ΙΛ. Πρώτα απ λα, ονοµάστηκε «ιστορικ» ένα Λεξικ το οποίο, τελικά, κάθε άλλο παρά ιστορικ είναι, 6 αφο «ως σ γχρονος λαλουµένη γλώσσα εθεωρήθη η 4. Φαίνεται τι η λέξη «θησαυρ ς» εκλαµβάνεται και µε την κυριολεκτική της σηµασία, αφο στο πρώτο Βασιλικ ιάταγµα του 1908 ορίζεται (άρθρο 11) τι στο γραφείο της Επιτροπείας «φυλάσσεται εξησφαλισµένη απ πυρ ς πάσα η προς τ πωσιν παρασκευασθείσα εργασία εν κιβωτίω του οποίου τας κλείδας κατέχουσιν ο Υπουργ ς των Εκκλησιαστικών και της ηµοσίας Εκπαιδε σεως και ο Πρ εδρος της Επιτροπείας». πως προκ πτει απ το χωρίο αυτ, και το λεγ µενο Μεγάλο Ιστορικ Λεξικ δεν προβλεπ ταν στον αρχικ σχεδιασµ να είναι πολ µεγάλο. 5. Βλ. Βαγιακάκος 1977, 43-50, που εξετάζεται η συµβολή του Χατζιδάκι στην ίδρυση του ΙΛ. εν είναι, εποµένως, ακριβής ο ισχυρισµ ς του Παπαδ πουλου (1933, ζ ) τι ο Γ. Χατζιδάκις συνέλαβε πρώτος την ιδέα σ νταξης λεξικο της αρχαίας, µεσαιωνικής και νέας γλώσσας. Ανακριβής είναι και η πληροφορία τι ο πρώτος που υπογράµµισε και υποστήριξε, ήδη απ το 1886, θεωρητικά, την ιδέα για τη συγκρ τηση εν ς Ιστορικο Λεξικο της Ελληνικής ήταν ο Ψυχάρης, πως αναφέρει ο Κριαράς (1981, 191). 6. Ο Μαν λης Τριανταφυλλίδης (1963, 441) τ νισε ήδη απ το 1916-17 τι δεν ήταν σωστ να ονο- µαστεί το Λεξικ «ιστορικ» µε την τ τε µορφή του, αφο δεν ανταποκριν ταν σε αυτ που πραγ- µατικά έδινε στους αναγνώστες του.
99 απ του 1800 και εντε θεν». Τα πριν απ το 1800 και έως τον 16ο αιώνα κείµενα και λεξικά αποφασίστηκε να ληφθο ν υπ ψη µ νο στο ετυµολογικ µέρος των λέξεων, χωρίς να τηρείται πάντοτε η αρχή αυτή. 7 Με ποια µως κριτήρια ορίζεται ένα λεξικ ως «ιστορικ»; Η διεθνής πρακτική έδειξε τι ακ µα και ένα µεγάλο συγχρονικ λεξικ µπορεί να λαµβάνει υπ ψη του ως και πεντακ σια χρ νια απ τη ζωή µιας γλώσσας. 8 Το λεγ µενο Ιστορικ Λεξικ της Ακαδηµίας Αθηνών περιορίζεται, τελικά, στα τελευταία διακ σια χρ νια, τα οποία εξετάζονται αποσπασµατικά, µε εντελώς ασαφή κριτήρια ως προς την επιλογή των κειµενικών ειδών. 9 Ο επιθετικ ς προσδιορισµ ς «ιστορικ ς» δηλώνει τ σο την εξέλιξη του γλωσσικο θησαυρο παλαι τερων και σ γχρονων γλωσσικών σταδίων σο και την εξελικτική πλευρά αποκλειστικά παλαι τερων περι δων, η οποία συµπληρώνεται απ συγχρονικές παρατηρήσεις. Στο ΙΛ η έννοια της συγχρονίας στη γλώσσα επικαλ πτεται απ τη διαχρονία, καθώς χρησιµοποιο νται για την ερµηνεία των ληµµάτων αρχαίες λέξεις, οι οποίες µε συγχρονικά κριτήρια βρίσκονται εκτ ς γλωσσικής χρήσης. Παρουσιάζεται έτσι η σοβαρή µεθοδολογική αντίφαση να ληµ- µατοποιεί το ΙΛ λέξεις των τελευταίων 200 χρ νων και να τις ερµηνε ει συχνά µε «άγνωστες» ακ µα και στο ευρ µορφωµένο κοιν λέξεις πολ παλαιοτέρων περι δων. ιερωτάται κανείς τι ν ηµα έχει η ερµηνεία του γυναικά στη σηµασία θηλυπρεπής µε τη λέξη θηλυδρίας την οποία συναντάµε σποραδικά στον Ηρ δοτο, τον Λουκιαν, τον σοφιστή Λιβάνιο και τον Νικήτα Χωνιάτη. Στο λήµµα αθάνατος (ΙΙ) πληροφορο µαστε τι: «εκ των ινών [της αγα ης] κατασκευάζονται τρίχαπτα και σχοινία». Π σοι άραγε γνωρίζουν τη λέξη τρίχαπτον; Κατά δε τερο λ γο, το ΙΛ δεν είναι ο τε λεξικ «της κοινώς οµιλουµένης», πως εµφανίζεται στον πλήρη τίτλο του.απουσιάζουν απ το ληµµατολ γιο τα περισσ τερα λ για στοιχεία, επειδή, κατά την άποψη του Χατζιδάκι, αποτελο ν το λεξιλ γιο της αυτοτελο ς καθαρε ουσας. 10 Η καθαρε ουσα υπήρξε πράγµατι κά- 7. Ως προς τα χρονικά ρια της γλώσσας που ερευνά το ΙΛ, η σ γχυση είναι πλήρης. Απ τις τρεις πιθανές περιπτώσεις που τέθηκαν σε συζήτηση (i. να συµπεριληφθεί µ νον η τ τε ζωντανή γλώσσα, ii. να περιληφθεί η δηµώδης γλώσσα απ το 1453 και µετά, και iii. να επεκταθο ν τα ρια στη νεοελληνική που εµφανίζεται ήδη απ τον 11ο αιώνα) δεν προτιµήθηκε µε συνέπεια καµιά. 8. Αυτ ισχ ει για τα περισσ τερα αντίστοιχα λεξικογραφικά έργα δυτικο-ευρωπαϊκών γλωσσών. Το Γερµανικ Λεξικ των αδελφών Grimm (Deutsches Wörterbuch) έχει ως αφετηρία τα µέσα του 15ου αιώνα. Το Λεξικ της Oλλανδικής Γλώσσας (Woordenboek der Nederlandse Taal) εξετάζει την ιστορία των λέξεων απ το 1500 κ.ε. Το αντίστοιχο Λεξικ της Σουηδικής Ακαδηµίας (Svenska Akademiens Ordbok) περιγράφει τη γλώσσα απ τις αρχές του 16ου αιώνα κ.ε. 9. Ως ριο καθορίστηκε, και πάλι µε αυθαίρετα κριτήρια, το 1800 και χι το 1821 ή ακ µα καλ τερα το 1830, έτος ίδρυσης του ελε θερου ελληνικο κράτους. 10. Για το θέµα αυτ βλ. Γεωργακάς 1983, ιδιαίτερα το Παράρτηµα 1, το οποίο στηρίχτηκε σε υλικ που συγκέντρωσε ο Χρ. Χαραλαµπάκης. Είναι αδιαν ητο να απουσιάζουν απ ένα λεξικ της κοινής νεοελληνικής λέξεις πως: ακτίνα, ακτινίδιο, ακτινογραφία, ακτινολ γος, γαριδάκι, γαριδοσαλάτα, γαστρορραγία, γελοιοποιώ, γελοι τητα, γενναι δωρος, γενετική και τ σες άλλες. Ακ µα και απ το τελευταίο τε χος, που εκδ θηκε το 1989, απουσιάζουν λέξεις πως: γραµµατολογία, γυµνισµ ς, γυµνιστής, γραφειοκρατία, δακτ λιος (π.χ. εσωτερικ ς δακτ λιος), δακτυλογράφος, δακτυλογραφώ κ.ά.
100 Ãƒπ º ƒ à ƒ ª ποτε «αυτοτελής», µε την έννοια τι αποτελο σε ένα «κλειστ σ στηµα», αποκοµ- µένο απ την τ τε γλωσσική πραγµατικ τητα. Σήµερα τα πράγµατα έχουν αλλάξει. Η δηµοτική εµπλουτίστηκε απ τη λ για γλώσσα, απειράριθµα λεξιλογικά στοιχεία της οποίας εντάχθηκαν αρµονικά στον πυρήνα της κοινής νεοελληνικής. Το ΙΛ στην ουσία ήταν και παραµένει λεξικ των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωµάτων, µε ανισοµερή κατανοµή ως προς την πραγµάτευση των λεξιλογικών, µορφολογικών και σηµασιολογικών ιδιαιτεροτήτων τους. Αλλά ακ µα και αν θεωρηθεί ως αµιγές διαλεκτικ λεξικ, ανακ πτουν προβλήµατα ως προς την παρουσίαση εν ς τ σο ανοµοιογενο ς απ ιστορική, χρονική και γεωγραφική άποψη διαλεκτικο υλικο, στο οποίο εντάσσεται απ το ένα µέρος η κρητική, η κυπριακή και η ποντιακή διάλεκτος, µε παράλληλη συνεξέταση των ιδιω- µάτων της υπ λοιπης Ελλάδας, και απ το άλλο οι αισθητά διαφοροποιηµένες και µε πολλές ιδιοµορφίες διάλεκτοι: τσακωνική, καππαδοκική και κατωιταλική. Το «ρήγµα» αυτ ανάµεσα στις νεοελληνικές διαλέκτους οδήγησε τον A. Thumb στο συµπέρασµα τι οι νεοελληνικές διάλεκτοι έχουν µεγαλ τερες διαφορές µεταξ τους απ,τι οι ροµανικές γλώσσες. Το αδιέξοδο αυτ της συνεξέτασης ετερ κλητου διαλεκτικο υλικο σε ένα και το αυτ λεξικογραφικ έργο, το οποίο είτε θα έπαιρνε ανεξέλεγκτες διαστάσεις και θα απέβαινε δ σχρηστο ακ µα και για τον ειδικ, είτε θα έµενε απλώς στα χαρτιά, φαίνεται τι το αναγνώρισε, έµµεσα τουλάχιστον, η Ακαδη- µία Αθηνών, η οποία ενίσχυσε ποικιλοτρ πως έµπειρους συντάκτες του ΙΛ για τη σ νταξη αυτοτελών λεξικών που εξέδωσε η ίδια σε επιστηµονικά άψογες και καλαίσθητες εκδ σεις. Πρ κειται για τα λεξικά της κατωιταλικής απ τον Α. Καραναστάση (1984-92) και της τσακωνικής απ τον Θ. Κωστάκη (1986-87). Τα πρώτα σοβαρά προβλήµατα άρχισαν µε τη δηµιουργία του Αρχείου του Ιστορικο Λεξικο. Η αποδελτίωση ξεκίνησε απ έντυπα λεξικά και γλωσσάρια, απ λογοτεχνικά έργα, 11 χειρ γραφα της εν Αθήναις Γλωσσικής Εταιρείας και του εν Κωνσταντινουπ λει Ελληνικο Φιλολογικο Συλλ γου. Το πρώτο αυτ Αρχείο κρίθηκε ήδη απ το 1910 ανεπαρκές και άρχισε η δηµιουργία δε τερου, του οποίου ο εµπλουτισµ ς συνεχίζεται ως σήµερα. Έτσι, αντί να τεθεί χρονικ ριο για το κλείσιµο του Αρχείου και τη σ νταξη του Λεξικο µε βάση αποκλειστικά αυτ το υλικ, πως ζήτησε απ το 1916-17 ο Μ. Τριανταφυλλίδης, προτιµήθηκε, ευλ γως, να δοθεί έµφαση στη συλλογή του υλικο, καθώς οι διά- Παρά το γεγον ς τι αρκετοί απ τους πρώτους συντάκτες του ΙΛ ζήτησαν να µην εξαιρεθο ν απ το ληµµατολ γιο τα λ για στοιχεία, προκρίθηκε, τελικά, ο αποκλεισµ ς τους µε το σκεπτικ τι θα παρέβλαπταν την εσωτερική εν τητα του έργου και θα δηµιουργο σαν ακαίρως άσκοπη «διφυία». 11. Τα κριτήρια επιλογής των λογοτεχνικών έργων που αποδελτιώθηκαν υπήρξαν ευθ ς εξαρχής αυθαίρετα, για να εγκαταλειφθεί καθοδ ν η λη προσπάθεια. Έτσι, αποδελτιώθηκε το ποιητικ έργο λ.χ. του Ιωάννη Πολέµη και του Σωτήρη Σκίπη, χι µως του Άγγελου Σικελιανο ή του Κώστα Βάρναλη.
101 λεκτοι και τα ιδιώµατα άρχισαν να υποχωρο ν ραγδαίως κάτω απ την πίεση της κοινής νεοελληνικής, και υπήρχε άµεσος κίνδυνος να απωλεσθεί, οριστικά ίσως, µεγάλο µέρος της προφορικής γλώσσας των απλών ανθρώπων της υπαίθρου. Οι συνέπειες αυτής της επιλογής ήταν να τεθεί στο περιθώριο η σ νταξη του Λεξικο, πως δείχνει η καρκινοβατική του πορεία. 12 Οι αδυναµίες σ νταξης του ΙΛ, τουλάχιστον πως είχε αρχικά σχεδιαστεί, φάνηκαν απ την πρώτη στιγµή. Αξίζει να µελετήσει κανείς το περίφηµο Υπ - µνηµα περί του Ιστορικο Λεξικο, του Μαν λη Τριανταφυλλίδη (1963), στο οποίο επισηµαίνει µε εµβρίθεια, σε συνεργασία µε τους υπ λοιπους συντάκτες του Λεξικο, λες εκείνες τις αναγκαίες µεταρρυθµίσεις που θα επέτρεπαν την απρ σκοπτη και επιστηµονικά άρτια έκδοση του Λεξικο. πως µας λέγει χαρακτηριστικά (.π., 441-2), η σφραγίδα της προσωριν τητας χάραξε βαθιά τα ίχνη της σε ολ κληρο το έργο, το οποίο παρέµεινε «πρ χειρο», µε αποσπασµατικές λ σεις, χωρίς τελεσίδικο κ ρος. Τονίζει, ακ µα, µε ν ηµα και παρρησία τι δεν υπήρξε εσωτερική εν τητα του Λεξικο και τι οι εργασίες που έγιναν προσαρµ στηκαν περισσ τερο απ,τι έπρεπε σε εξωτερικές ανάγκες. Οι τ τε συντάκτες του Λεξικο είχαν δηλώσει τι τα άρθρα που είχαν συνταχθεί παρουσίαζαν πολλές ατέλειες, έλλειψη πληροφοριών για τις κοιν τερες λέξεις, αµφισβητο µενους τ πους, σηµασίες και χρήσεις λέξεων, παντελή έλλειψη πληροφοριών απ διάφορες διαλεκτικές περιοχές κ.ά (.π., 414). Η ειρωνεία έγκειται στο τι οι περισσ τερες ορθές παρατηρήσεις των έµπειρων και ικανών συντακτών του ΙΛ, πολλοί απ τους οποίους διέπρεψαν αργ τερα ως πανεπιστηµιακοί καθηγητές, δεν κωδικοποιήθηκαν, για να αποφευχθεί στους επ µενους τ µους του Λεξικο η επανάληψη των ίδιων µεθοδολογικών λαθών, ο τε καν λήφθηκαν υπ ψη σε πολλές περιπτώσεις. 13 Πολ πριν απ την έκδοση του πρώτου τ µου του ΙΛ επισηµάνθηκε η έλλειψη προγράµµατος εργασίας µε σαφώς προσδιορισµένο και εφαρµ σιµο χρονοδιάγραµµα, η έλλειψη συνεργασίας µε άλλες Ακαδηµίες και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικο, που παρουσιάζουν ανάλογες λεξικογραφικές δραστηρι τητες, η έλλειψη ενηµερωµένης βιβλιοθήκης, η απουσία σ γχρονου κανονισµο συντάξεως του λεξικο 14 κ.ά. Αυτ που επισήµανε ήδη απ το 1916-17 ο Μαν λης Τριανταφυλλίδης (.π., 426) ισχ ει απ λυτα και σήµερα: Τα άρθρα του Λεξικο, ανεξάρτητα απ τις 12. Ως τώρα έχουν εκδοθεί οι ακ λουθοι τ µοι: Ιστορικ ν Λεξικ ν της Νέας Ελληνικής της τε κοινώς οµιλουµένης και των ιδιωµάτων, τ µοι Α-E (α-δαχτυλωτ ς) (1933-1989). 13. Για µια απ τις ουσιωδέστερες κριτικές για το ΙΛ, κυρίως σε,τι αφορά τον τρ πο αποδελτίωσης του υλικο, βλ. Κακριδής 1971. 14. Ήδη ο πρώτος «Κανονισµ ς συντάξεως του Νεοελληνικο Λεξικο. Ιστορικ ν Λεξικ ν της Eλληνικής Γλώσσης», Παράρτηµα του ελτίου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της ηµοσίας Εκπαιδε σεως, 1916, 28 σελίδες, δεν ήταν επαρκής για τις τ τε λεξικογραφικές απαιτήσεις. εν υπάρχει ο τε σήµερα σ γχρονος κανονισµ ς του ΙΛ.
102 Ãƒπ º ƒ à ƒ ª προσθήκες και τις συµπληρώσεις που θα επιφέρουν οι συντάκτες τους, εµφανίζουν τις πληροφορίες που συγκέντρωσε τυχαία εργασία στο Αρχείο και δεν διαφωτίζουν στην ουσία τη σηµερινή χρήση. 3. π ƒπ π 𠃪 π π ø ºø J. π W. GRIMM: ƒ π π Μεγαλ πνοα λεξικογραφικά έργα απαιτο ν για την ολοκλήρωσή τους αρκετές δεκαετίες. Το περίφηµο Deutsches Wörterbuch των αδελφών J. και W. Grimm άρχισε να δηµοσιε εται το 1852 και ολοκληρώθηκε σε 16 τ µους (32 ηµίτοµους µε 67.744 στήλες) µ λις το 1960. Χρειάστηκαν δηλαδή για την ολοκλήρωσή του 108 χρ νια. 15 Ο αρχικ ς σχεδιασµ ς προέβλεπε την έκδοση 6-7 τ µων, εντ ς 6 έως 10, το πολ, χρ νων. Oι αδελφοί Grimm συγκέντρωσαν 600.000 δελτία µε 80 συνεργάτες σε 12 χρ νια. Αντίθετα, το ΙΛ δεν είχε ποτέ περισσ τερους απ 11 συντάκτες, ενώ πολλές φορές έµεινε µε 2-3 για µεγάλα χρονικά διαστήµατα. Σήµερα, υπηρετο ν στο Κέντρο Συντάξεως του ΙΛ 8 ερευνητές και ένας γραφέας. Οι σηµαντικ τερες παράλληλες εξελίξεις και τα βασικ τερα κοινά γνωρίσµατα των δ ο λεξικών είναι: 1. εν µπ ρεσαν να πραγµατοποιήσουν τον αρχικ τους σχεδιασµ. Προχώρησαν αναγκαστικά σε µικρές ή µεγάλες τροποποιήσεις, χι µως και σε ρηξικέλευθες αλλαγές και στις αναγκαίες ριζικές αναθεωρήσεις. 2. Απ πολιτική και ιδεολογική άποψη διεκδίκησαν τον φωτοστέφανο εν ς υψίστης εθνικής σηµασίας έργου, για να καταλήξουν σε µερική τεκµηρίωση του λεξιλογικο θησαυρο της γλώσσας. Τ σο στη Γερµανία σο και στην Ελλάδα, επικρίθηκε απ ορισµένους ερευνητές ο ροµαντικ ς και πολιτικ ς-εθνικ ς χαρακτήρας τους. 3. Απευθ νονται πρωτίστως σε γλωσσολ γους, σε άλλους επιστήµονες και λογίους αλλά και σε κάθε ενδιαφερ µενο για τη γλώσσα και την ιστορία της. Στην ουσία, µως, δεν πέτυχαν τον στ χο να ευαισθητοποιήσουν το µορφωµένο κοιν. Το Λεξικ των Grimm ξεκίνησε µε 5.000 αντίτυπα, για να περιοριστεί στην τελευταία αναθεωρηµένη έκδοση στα 1.300. Οι δ ο τελευταίοι τ µοι του ΙΛ (1984 1989) εκδ θηκαν σε 600 µ λις αντίτυπα, τα περισσ τερα απ τα οποία βρίσκονται ακ µα στις αποθήκες της Ακαδηµίας Αθηνών. 4. Απουσιάζουν οι σ γχρονοι ροι της επιστήµης, της τεχνολογίας και της τέχνης. Το Λεξικ των Grimm λαµβάνει υπ ψη του αργ τερα ένα µέρος αυτο του σηµαντικο λεξιλογίου, ενώ το ΙΛ το αγνοεί συστηµατικά. 15. Τα στοιχεία που παρατίθενται εδώ και τα συγκριτικά συµπεράσµατα που εξάγονται στηρίζονται στον Bahr 1984.
103 Ως προς την παρουσίαση του υλικο και τις γενικ τερες λεξικολογικές επιπτώσεις, παρουσιάζονται οι ακ λουθες κοινές αδυναµίες: 1. Η έννοια της λέξης και της λεξικής µονάδας δεν απασχολεί τους συντάκτες των άρθρων σε θεωρητικ και πρακτικ επίπεδο. Τα οµ γραφα διακρίνονται, χι µως πάντοτε, µε βάση τη διαφορετική ετυµολογία. Γενικά, υπάρχει η τάση να µην γίνεται διάκριση των οµογράφων, ιδίως στο Λεξικ των Grimm. 2. Η διάρθρωση του λήµµατος σε «τυπολογικ», «ετυµολογικ» και «σηµασιολογικ» µέρος είναι κοινή και στα δ ο λεξικά. Στο τυπολογικ, το ΙΛ παρουσιάζει ατελέστατη φωνητική καταγραφή, µε παντελή απουσία των συµβ λων του ιεθνο ς Φωνητικο Αλφαβήτου. Ο αριθµ ς των χωρίων που παρατίθενται δεν είναι αντιπροσωπευτικ ς για τη συχν τητα χρήσης της λέξης. Καθορίζεται µε βάση την πολυτυπία και την έµφαση που δίνεται στην ιστορία της λέξης. Για τον καθορισµ των σηµασιών και τον τρ πο παρουσίασής τους, το Λεξικ των Grimm, πως και άλλα λεξικά, θεωρεί τι η λέξη, ως συνδυασµ ς φθ γγων, δηλώνει αντικείµενα και καταστάσεις πραγµάτων (γεγον τα) της εξωγλωσσικής πραγµατικ τητας. Η σηµασία εκλαµβάνεται ως ψυχολογικ και χι ως γλωσσικ µέγεθος. Οι επιµέρους σηµασίες, δεν αποτελο ν µέρη µιας γενικής σηµασίας αλλά αυτ νοµες σηµασιολογικές µονάδες. Η σηµασία ορισµένων λέξεων καθορίζεται µε βάση την ετυµολογία που γίνεται δεκτή. Η πολυσηµία εκλαµβάνεται ως δυνατ τητα της σηµασιολογικής δοµής των λέξεων. Τα γλωσσολογικά κριτήρια των σηµασιολογικών αλλαγών των λέξεων δεν προβληµάτισαν τους συντάκτες των δ ο λεξικών. Και µως η διάρθρωση του λήµµατος εξαρτάται, κατά καν να, απ την καταν ηση του µηχανισµο αυτών των ση- µασιολογικών αλλαγών και εξελίξεων. Η δυσκολία έγκειται στο τι δεν έχει ως τώρα ερµηνευτεί ικανοποιητικά το φαιν µενο της πολυσηµίας που οφείλεται σε ιστορικο ς λ γους. Η έκδοση του ΙΛ δεν µπορεί να συνεχιστεί και µ νο για τον λ γο τι δεν λαµβάνονται καθ λου υπ ψη οι σ γχρονες σηµασιολογικές θεωρίες. Ο καθορισµ ς των σηµασιών δεν γίνεται µε αυστηρά επιστηµονικά κριτήρια αλλά στηρίζεται σε προκαταλήψεις στις οποίες εγκλωβίζεται ο συντάκτης του λήµµατος µε βάση το υλικ που έχει στη διάθεσή του και την ετυµολογία που προκρίνει. Σε εκατοντάδες λήµµατα πολλαπλασιάζονται αδικαιολ γητα οι σηµασίες µε τη δηµιουργία αν παρκτων σηµασιολογικών αποχρώσεων ή µε την παρουσίαση καθαρά µεταφορικών χρήσεων ως κυριολεξιών, πως παρατήρησε ήδη και ο Κακριδής (1971, 237). Οι απ ψεις που διατυπώνονται έµµεσα για την έννοια της συνωνυµίας (µε τη συσσώρευση υποτιθέµενων συνων µων λέξεων στο τέλος ορισµένων ληµµάτων) είναι εντελώς ξεπερασµένες.
104 Ãƒπ º ƒ à ƒ ª Τελικά, το Λεξικ των Grimm και το ΙΛ είναι φιλολογικά και χι γλωσσολογικά λεξικά. εν περιγράφουν πώς λειτουργο ν οι λέξεις µε βάση τη χρήση τους σε ένα ορισµένο συγκείµενο, αλλά παρουσιάζουν το αποτέλεσµα µιας ερ- µηνείας που δίνει ο λεξικογράφος στον χρήστη του λεξικο, στηριζ µενος στο διαθέσιµο, ανεπαρκέστατο συχνά για το ΙΛ, γλωσσικ υλικ. Πρ κειται, για να χρησιµοποιήσω τα σκληρά λ για του Bahr (1984, 500), για «αφελή γλωσσικ ρεαλισµ» ( naiven Sprachrealismus ). 4. ª ƒπ π π À π ƒπ À π À Ο πρώτος τ µος του ΙΛ εκδ θηκε το 1933, 25 ολ κληρα χρ νια στερα απ τον ορισµ της τριµελο ς Eπιτροπής που θα προετοίµαζε τη σ νταξή του. Έκτοτε, οι ρυθµοί έκδοσης του Λεξικο υπήρξαν απογοητευτικοί. Το δε τερο τε χος του 5ου τ µου κυκλοφ ρησε το 1989 και περιλαµβάνει τα λήµµατα γναθάδα-δαχτυλωτ ς. Βρισκ µαστε, λοιπ ν, στερα απ έναν σχεδ ν αιώνα, στην αρχή του τέταρτου γράµµατος του αλφαβήτου. Εδώ και 10 περίπου χρ νια έχει στην ουσία σταµατήσει η σ νταξη του ΙΛ. Η έκδοσή του δεν µπορεί να συνεχιστεί µε τη γνωστή παραδοσιακή του µορφή, επειδή η πρ οδος της λεξικογραφίας επέφερε ριζικές αλλαγές στη µεθοδολογία της λεξικογραφικής πρακτικής αλλά και γιατί έχουν γίνει αισθητά τα κενά και οι αδυναµίες των τ µων που κυκλοφ ρησαν κατά τα τελευταία χρ νια. Με δεδοµένη την απογοητευτική, αλλά κατανοητή, µέχρις εν ς ορισµένου σηµείου, καθυστέρηση έκδοσης του ΙΛ, σε συνδυασµ µε την καθιέρωση το 1976, της δηµοτικής ως επίσηµης γλώσσας της εκπαίδευσης, και τον αµέσως επ µενο χρ νο, της δηµ σιας διοίκησης, και σε σχέση µε τις ραγδαίες εξελίξεις στον χώρο της υψηλής τεχνολογίας και της πληροφορικής, και ειδικ τερα της ηλεκτρονικής λεξικογραφίας, είναι καιρ ς να αντιµετωπιστεί κατάµατα η πραγµατικ τητα και να ανακοινώσει η Ακαδηµία Αθηνών επίσηµα γιατί στην πράξη αυτ έχει ήδη γίνει τι σταµατά την εντελώς ξεπερασµένη λεξικογραφική πρακτική που ακολο θησε επί αρκετές δεκαετίες το ΙΛ. Αν στις αρχές του 20ο αιώνα ήταν ίσως ανεκτ να µεταφράζει κανείς το αγγο ρι ως σικυ και τη βοσκοπο λα ως ποιµενίδα, τώρα, στα τέλη του αιώνα, η προσπάθεια ανε ρεσης ερ- µηνευµάτων νεοελληνικών λέξεων στην καθαρε ουσα, ή ακ µα και την αρχα ζουσα, καθίσταται αυτ χρηµα γελοία. Εξάλλου, τώρα πλέον δεν υπάρχουν συντάκτες οι οποίοι είναι σε θέση ή θα ήθελαν να «µεταφράζουν» τα λήµµατα και τα επεξηγηµατικά παραδείγµατα σε µια ψυχρή, άχρωµη και άχαρη γλώσσα. Η απήχηση της περιορισµένης εκδοτικής δραστηρι τητας του Κέντρου Συντάξεως του ΙΛ είναι σχεδ ν µηδαµινή, ακ µα και ανάµεσα στους ειδικο ς. Για τους δυο τελευταίους τ µους του ΙΛ, που κυκλοφ ρησαν το 1984 και το 1989 (οπ τε εξαντλήθηκαν και τα αποθέµατα των έτοιµων σειρών), δεν υπάρχουν ουσιαστικές κριτικές παρουσιάσεις, δείγµα παράλληλα της κρίσης της κριτικής
105 στην Ελλάδα, και της αποσιώπησης έργων που έχουν να κάνουν µε τα περιφρονηµένα ιδιώµατα και τις διαλέκτους της νέας Ελληνικής. Με αφορµή την έκδοση του α τε χους του 5ου τ µου του ΙΛ, που κυκλοφ ρησε το 1984, παρουσίασα σε µια µελέτη µου τα σοβαρά θεωρητικά και πρακτικά προβλήµατα που εξακολουθο ν επί δεκαετίες να παραµένουν άλυτα, µε αποτέλεσµα να τίθεται σε δοκιµασία το επιστηµονικ κ ρος των συντακτών του Λεξικο και της ίδιας της Ακαδηµίας (Xαραλαµπάκης 1994β). Στην εργασία αυτή συζητο νται συγκεκριµένες περιπτώσεις απ τις οποίες διαφαίνεται η σ γχυση ανάµεσα σε πολ σηµες και οµώνυµες λέξεις, οι αντιφατικές κατηγοριοποιήσεις, οι εσφαλµένες ετυµολογίες, 16 οι διπλές ληµµατογραφήσεις, οι προβλη- µατικές σηµασιολογικές κατηγοριοποιήσεις και ανακρίβειες, τα κενά του ληµ- µατολογίου κ.ά. Οι σκληρές, αλλά δίκαιες, πιστε ω, κριτικές που έχω γράψει ως τώρα, µου κ στισαν ακριβά. Ανάµεσα στα άλλα, έχασα και παλιο ς καλο ς φίλους. Στην περίπτωση µως της κριτικής που άσκησα στο ΙΛ δεν φανταζ - µουν, ταν την έγραφα, τι η επιβράβευση θα ήταν η εκλογή µου ως διευθυντή του Ιστορικο Λεξικο, πράγµα το οποίο δείχνει τι η Ακαδηµία Αθηνών ξέρει να εκτιµά την καλοπροαίρετη κριτική και τι άρχισε να πνέει νέος άνεµος στο Ανώτατο Πνευµατικ Ίδρυµα της χώρας. 5. π Ως τώρα περιέγραψα αδροµερώς µια λίγο ή πολ γνωστή στους ειδικο ς ζοφερή πραγµατικ τητα. Έρχοµαι τώρα στα θετικά σηµεία του εγχειρήµατος. Πιο µπροστά µως είναι απαραίτητη µια διευκρίνιση: Πολλοί απ αυτο ς που έχουν ασκήσει κριτική στην Ακαδηµία Αθηνών, ιδιαίτερα δηµοσιογράφοι, για τους βραδ τατους ρυθµο ς µε τους οποίους εκδίδεται το Λεξικ, δεν έχουν καταλάβει τι το ΙΛ δεν είναι ένα συνηθισµένο νεοελληνικ λεξικ αλλά ένα γιγάντιο έργο, η σ νταξη του οποίου στηρίζεται σε έξι, περίπου, εκατοµµ ρια δελτία. Αντίστοιχα φιλ δοξα έργα που ανέλαβαν Ακαδηµίες άλλων κρατών, οικονοµικά και τεχνολογικά πολ πιο προηγµένων απ τη χώρα µας, ολοκληρώθηκαν κατά µέσο ρο στερα απ 150 περίπου χρ νια. 17 Το γλωσσικ υλικ, που έχει συγκεντρωθεί στο Αρχείο του ΙΛ της Ακαδη- µίας Αθηνών απ κάθε γωνιά της ελληνικής γης, αποτελεί πραγµατικ θησαυρ για τον µελετητή της γλώσσας µας. Οι φιλ τιµοι συντάκτες του Κέντρου έχουν επιδοθεί, επί σειρά ετών, σε γλωσσοσυλλεκτικές αποστολές, διάρκειας εν ς µή- 16. Πολλές απ τις ετυµολογίες του ΙΛ είναι εντελώς εσφαλµένες, πως φαίνεται στα Σκουβαράς 1954 και 1957. Σηµειωτέον τι δεν πείθουν πάντοτε οι νέες ετυµολογίες που προτείνει ο Σκουβαράς. 17. Το Λεξικ της Σουηδικής Ακαδηµίας Επιστηµών (Svenska Akademiens Ordbok) ξεκίνησε το 1880 (το πρώτο τε χος εκδ θηκε το 1893). Ως τώρα (1997) έχουν εκδοθεί 31 τ µοι (A-Sta). Υπολογίζεται να εκδοθο ν οι υπ λοιποι 10 έως το 2020. Θα απαιτηθο ν δηλ. 140 χρ νια για την ολοκλήρωση του έργου, το οποίο στηρίζεται σε 7,5 εκατοµµ ρια δελτία.
106 Ãƒπ º ƒ à ƒ ª να κάθε χρ νο, και έχουν συγκεντρώσει πολ τιµο υλικ σε χειρ γραφες συλλογές, οι οποίες ανέρχονται σήµερα σε 1.385. Υπάρχουν, επίσης, µεγάλης αξίας χειρ γραφα του Φιλολογικο Συλλ γου Κωνσταντινουπ λεως, του περασµένου αιώνα, και χειρ γραφες συλλογές απ τους διαγωνισµο ς που προκήρυσσε η εν Αθήναις Γλωσσική Εταιρεία και συνεχίζει να προκηρ σσει η Γλωσσική Εταιρεία των Αθηνών, πως έχει µετονοµαστεί. Ακ µα και τίποτε άλλο να µην είχε κάνει η Ακαδηµία Αθηνών, θα ήταν αρκετή η προσφορά της αυτή, να συγκεντρώσει διαλεκτικ και ιδιωµατικ υλικ που θα είχε οριστικά ίσως χαθεί, για να καταξιωθεί στη συνείδηση του λαο και του Έθνους. Αυτ το ανεκτίµητης αξίας υλικ ήρθε ο καιρ ς να αξιοποιηθεί µε τη βοήθεια της υψηλής τεχνολογίας. Έµφαση πρέπει να δοθεί στη δηµιουργία µιας ηλεκτρονικής βάσης δεδοµένων και µιας πρώτης καταγραφής, σε έντυπη και ηλεκτρονική µορφή, του ληµµατικο καταλ γου του ΙΛ, ο οποίος, παραδ ξως, δεν ξέρουµε σήµερα, ο τε γνωρίζαµε ποτέ, τι έκταση έχει. Έτσι θα λυθεί και το πρ βληµα των απαραίτητων παραπεµπτικών ληµµάτων και θα αποφευχθο ν οι διπλές ληµµατογραφήσεις ακ µα και στον ίδιο τ µο. Το Ινστιτο το Επεξεργασίας του Λ γου µε τον δραστήριο διευθυντή του, καθηγητή του Ε.Μ.Π. Γιώργο Καραγιάννη και τον ακαδηµαϊκ Π. Θεοχάρη, έχει ήδη ετοιµάσει σχετικ πρ γραµµα δράσης και σ ντοµα, πιστε ω, θα γίνει πραγµατικ τητα ένα νειρο το οποίο, λίγα µ λις χρ νια νωρίτερα, θα χαρακτηριζ ταν «άπιαστο». Πολ τιµη προς την κατε θυνση αυτή υπήρξε και η προσφορά του καθηγητή Γιάννη Καζάζη, ο οποίος υπήρξε συντονιστής των εργασιών του ΙΛ (1986-1990) και συνεχίζει ως σήµερα να είναι άµισθος επιστηµονικ ς συνεργάτης της Ακαδηµίας Αθηνών. Παράλληλα µε τη δηµιουργία ηλεκτρονικής βάσης δεδοµένων, η Ακαδηµία Αθηνών, σε συνεργασία µε τα Πανεπιστήµιά µας και το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, επιβάλλεται να σχεδιάσει τη σταδιακή έκδοση διαλεκτικών και ιδιω- µατικών λεξικών, κατά γεωγραφικές περιοχές, µε βάση τις αρχές της σ γχρονης λεξικογραφίας ή και να ενισχ σει τις προσπάθειες άλλων φορέων που επιδιώκουν την έκδοση διαλεκτικών λεξικών, πως είναι η Μονή Κ κκου, που ετοιµάζει το µεγάλο Ιστορικ Λεξικ της κυπριακής, και η Εταιρεία Ποντιακών Μελετών, η οποία επιδιώκει την έκδοση εν ς ριζικά αναθεωρηµένου λεξικο της ποντιακής. Αυτή τη στιγµή επείγει η σ νταξη εν ς ολοκληρωµένου λεξικο της κρητικής διαλέκτου, το οποίο θα ήταν ευχής έργο, αν το αναλάµβανε η Ακαδηµία Αθηνών στο πλαίσιο επαναπροσδιορισµο των στ χων, επιδιώξεων και δραστηριοτήτων του αρχαι τερου ερευνητικο της Κέντρου. Με την έκδοση των ιστορικών λεξικών των τριών ζωντανών διαλέκτων της Ελληνικής (Κρήτης, Κ πρου, Π ντου) θα διευκολυνθεί σε µεγάλο βαθµ η σ νταξη εν ς επίτοµου λεξικο των νεοελληνικών διαλέκτων, για χρήση του ευρ τερου µορφωµένου κοινο, αφο οι επιστήµονες θα έχουν στη διάθεσή τους
107 την ηλεκτρονική βάση δεδοµένων. Αν είχε προκριθεί απ την αρχή η λ ση των ειδικών λεξικών κατά γεωγραφικές περιοχές, δεν θα είχαµε ίσως φτάσει στα σηµερινά αδιέξοδα. Οι στ χοι του ΙΛ επιβάλλεται να διευρυνθο ν µε δραστηρι τητες οι οποίες θα εναρµονίζονται µε τις σ γχρονες τεχνολογικές εξελίξεις, ιδιαίτερα της πληροφορικής και της τηλεµατικής. Οι σηµαντικ τεροι άξονες δραστηριοτήτων του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικο Λεξικο της Νέας Ελληνικής Γλώσσας πρέπει να είναι, κατά τη γνώµη µου, οι ακ λουθοι: 1. ηµιουργία ηλεκτρονικής βάσης δεδοµένων των έξι περίπου εκατοµµυρίων δελτίων διαλεκτικο υλικο, µε παράλληλη αξιοποίηση των 1.400 περίπου χειρογράφων συλλογών. 2. ηµοσίευση σε ηλεκτρονική και έντυπη µορφή του ληµµατικο καταλ γου του ΙΛ µε παραπεµπτικά λήµµατα. 3. Έκδοση µιας σειράς λεξικών µεµονωµένων διαλεκτικών περιοχών µε συγκεκριµένο χρονοδιάγραµµα. 4. Επέκταση των δραστηριοτήτων του Κέντρου και σε άλλους παραµελη- µένους τοµείς, πως είναι το Αρχείο τοπωνυµίων και ο Γλωσσικ ς Άτλας της Ελλάδας. 5. ηµοσίευση, σε ειδική σειρά, των αρχαι τερων και σηµαντικ τερων χειρογράφων που απ κεινται στο Αρχείο του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικο Λεξικο. 6. Εµπλουτισµ ς της ανεπαρκέστατης βιβλιοθήκης του Κέντρου µε σ γχρονα λεξικογραφικά έργα και πρ σβαση σε ηλεκτρονικές βιβλιογραφίες. ηµιουργία της πληρέστερης στην Ελλάδα Λεξικογραφικής Βιβλιοθήκης µε λα τα παλαι τερα και σ γχρονα ελληνικά λεξικά, συµπεριλαµβανοµένων των δίγλωσσων. 7. Ανανέωση της δοµής, της οργάνωσης και της λης του Λεξικογραφικο ελτίου. εν έχει δηµοσιευτεί ως τώρα στο περιοδικ αυτ καµιά µεταλεξικογραφική µελέτη ο τε εµπειρικές έρευνες. 8. Επανασχεδιασµ ς των ερευνητικών αποστολών για συλλογή διαλεκτικο υλικο απ αντιπροσωπευτικές διαλεκτικές περιοχές, µε υποχρεωτική µαγνητοφώνηση και απώτερο στ χο την ψηφιακή καταγραφή του. Σήµερα προέχει η συγχρονική µελέτη των διαλέκτων και ιδιωµάτων και χι η αναζήτηση της εξιδανικευµένης γλωσσικής ποικιλίας του παρελθ ντος. 9. Συνέχιση, σε συνεργασία µε άλλους φορείς, ιδιαίτερα µε το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, της σ νταξης βιβλιογραφίας της νεοελληνικής γλώσσας, η οποία έχει διακοπεί απ το 1979. ηµιουργία της απαραίτητης βάσης δεδοµένων.
108 Ãƒπ º ƒ à ƒ ª 10. Αντιµετώπιση του ορθογραφικο µας προβλήµατος µε την έκδοση σχετικο Οδηγο απ την Ακαδηµία Αθηνών, σε συνεργασία και µε άλλους αρµ διους φορείς. 11. Συνεργασία µε αντίστοιχα µεγάλα Κέντρα του εξωτερικο, µε σκοπ την ανταλλαγή εµπειριών, την επιµ ρφωση των ερευνητών και την εξοικείωσή τους µε ζητήµατα ηλεκτρονικής λεξικογραφίας. 12. ιοργάνωση επιµορφωτικών σεµιναρίων για τη λεξικογραφία σε συνεργασία µε πανεπιστήµια της Ελλάδας και του εξωτερικο. 13. Ανάπτυξη συστήµατος εσωτερικής και εξωτερικής αξιολ γησης του προσφερ µενου έργου, τ σο των ερευνητών σο και του διευθυντή. 14. Έκδοση ενηµερωτικο φυλλαδίου για το IΛ και δηµιουργία ειδικής σελίδας στο ιαδίκτυο, για να πληροφορηθεί το ευρ τερο µορφωµένο κοιν τη σηµαντική προσφορά του Κέντρου στην επιστήµη και το Έθνος. Κρίνεται, επίσης, απαραίτητη η ίδρυση Σωµατείου µη κερδοσκοπικο χαρακτήρα µε την επωνυµία «Οι φίλοι του Ιστορικο Λεξικο». Το IΛ αποτέλεσε επί σειρά ετών το φυτώριο νέων και ταλαντο χων επιστηµ νων, οι οποίοι µελέτησαν σε βάθος ποικίλες πλευρές της κοινής νεοελληνικής και των ιδιωµάτων της, πολλοί απ τους οποίους αναδείχτηκαν σε κορυφαίους γλωσσολ γους και φιλολ γους. Ανάµεσα στους επιστήµονες που άφησαν τη σφραγίδα της προσωπικ τητάς τους στην επιστηµονική και πνευµατική ζωή της σ γχρονης Ελλάδας είναι ο Μαν λης Τριανταφυλλίδης, ο Ιωάννης Κακριδής, ο Στυλιαν ς Καψωµένος και ο Νικ λαος Ανδριώτης, λοι συντάκτες του IΛ, οι οποίοι λάµπρυναν µε το ερευνητικ και διδακτικ τους έργο τη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, που µας παρέχει σή- µερα τ σο γενναι δωρα τη φιλοξενία της. Το Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικο Λεξικο της Ακαδηµίας Αθηνών αξίζει εν ς καλ τερου µέλλοντος. Με την ευκαιρία της συµπλήρωσης, το 1998, ενενήντα χρ νων απ τη συγκρ τηση της Επιτροπής για την έκδοση του Λεξικο θα ήταν χρήσιµο να διοργανώσει η Ακαδηµία Αθηνών ένα διεθνές συνέδριο στο οποίο θα τεθο ν οι βάσεις για ένα νέο ξεκίνηµα. Ελπίζω να έχουµε διδαχτεί αρκετά απ τα λάθη του παρελθ ντος. Bιβλιογραφικές αναφορές ΒΑΓΙΑΚΑΚΟΣ,. 1977. Γ.Ν. Χατζιδάκι (1848-1941): βίος και έργον. Στο Γ.N. Xατζιδάκι, Γλωσσολογικαί Έρευναι, τ µ. B, επιµ.. Bαγιακάκος, *5-*142. Λεξικογραφικ ν ελτίον, παράρτηµα 2α. Aθήνα: Aκαδηµία Aθηνών. BAHR, J. 1984. Eine Jahrhundertleistung historischer Lexikographie: Das Deutsche Wörterbuch, begr. von J. und W. Grimm. Στο Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Geschichte der
109 deutschen Sprache und ihrer Erforschung, επιµ. W. Besch, O. Reichmann & S. Sonderegger, 492-501. Berlin: de Gruyter. ΓΕΩΡΓΑΚAΣ,. 1976. Η νεοελληνική λεξικογραφία και το Μεσαιωνικ Λεξικ του Ε. Κριαρά. Βυζαντινά 8: 245-294.. 1983. Το πρώτο µεγάλο διεθνές Λεξικ της κοινής και καλλιεργηµένης νέας ελληνικής. Grand Forks. Iστορικ ν Λεξικ ν της Nέας Eλληνικής της τε Kοινώς Oµιλουµένης και των Iδιωµάτων, τ µ. A -E. 1933-1989. Aθήνα: Aκαδηµία Aθηνών. ΚΑΚΡΙ ΗΣ, Ι.Θ. 1971. Λεξικογραφικές συµβολές. Στο Μελέτες και άρθρα I.Θ. Κακριδής, επιµ. Λ. Πολίτης, 223-238. Θεσσαλονίκη. ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Α. 1984-1992. Ιστορικ ν Λεξικ ν των ελληνικών ιδιωµάτων της Κάτω Ιταλίας, τ µ. Α -Ε. Αθήνα: Ακαδηµία Αθηνών. ΚΡΙΑΡΑΣ, Ε. 1981 2. Ψυχάρης. Ιδέες, αγώνες, ο άνθρωπος. Αθήνα: Bιβλιοπωλείον της Eστίας. ΚΩΣΤΑΚΗΣ, Θ. 1986-87. Λεξικ της τσακωνικής διαλέκτου, τ µ. Α -Β. Αθήνα: Ακαδηµία Αθηνών. GRIMM, J. & W. GRIMM. 1854-1971. Deutsches Wörterbuch, τ µ. 1-33. Leipzig: Hirzel. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ, Α. 1933. Προλεγ µενα. Στο Ιστορικ Λεξικ Aκαδηµίας Aθηνών, τ. A,ε -ιθ, Αθήνα: Ακαδηµία Αθηνών. ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, Ε. 1954. Τα δυσετυµολ γητα του Ιστορικο Λεξικο της Νέας Ελληνικής της Ακαδηµίας Αθηνών, Σειρά A. Β λος.. 1957. Ιχνηλατώντας τις λέξεις. Ετυµολογικά της νεοελληνικής, Σειρά Β. Β λος. Svenska Akademiens Ordbok, τ µ. 1-31 (A-Sta). 1893-1997. Stockholm: Svenska Akademiens. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ ΗΣ, Μ. 1963. Υπ µνηµα περί του Ιστορικο Λεξικο. Στο Άπαντα, Μ. Τριανταφυλλίδης, τ µ. Β, 398-453. Θεσσαλονίκη: Iνστιτο το Nεοελληνικών σπουδών. ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ, Χ. 1982α. Forschungsbericht über die Sprachwissenschaftlichen Studien in Griechenland. Eine Auswahlbibliographie der letzten 10 Jahre (1971-1980). Λεξικογραφικ ν ελτίον 14: 53-85.. 1982β. Το πρ βληµα των ιδιωµατικών στοιχείων στη νεοελληνική λογοτεχνία. Λεξικογραφικ ν ελτίον 14: 27-51.. 1994α. A critical evaluation of some Modern Greek dictionaries. Skriften På Skaermen 8: 19-33.. 1994β.Το Ιστορικ Λεξικ της Ακαδηµίας Αθηνών και η κρητική διάλεκτος. Στο Ροδωνιά, Τιµή στον Μ.Ι. Μανο σακα, επιµ. X. Mαλτέζος, Θ. ετοράκης X. Xαραλαµπάκης, τ. Β, 633-647. Ρέθυµνο: Πανεπιστήµιο Kρήτης.. 1999 3 α. Κριτήρια επιλογής σε ένα χρηστικ λεξικ. Παρατηρήσεις στο υπ έκδοση Λεξικ της Nέας Eλληνικής Γλώσσας του Ιδρ µατος Μαν λη Τριανταφυλλίδη. Στο Νεοελληνικ ς λ γος. Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το φος, X. Xαραλαµπάκης, 309-325. Αθήνα: Nεφέλη.. 1999 3 β. Μεταφραστικά δάνεια της νέας ελληνικής απ ευρωπαϊκές γλώσσες. Στο Νεοελληνικ ς λ γος. Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το φος, X. Xαραλαµπάκης, 327-344. Αθήνα: Nεφέλη.. 1999 3 γ. Λεξικογραφική πρακτική µε βάση σώµατα κειµένων. Στο Νεοελληνικ ς λ γος. Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το φος, X. Xαραλαµπάκης, 345-360. Αθήνα: Nεφέλη.