Γράφει: Χριστίνα Σαμαράκη, Συμβουλευτική Ψυχολόγος, MSc. Η ανεργία στην περίοδο της οικονομικής κρίσης χτυπάει την πόρτα πολλών νοικοκυριών και στέκεται απειλητικά πάνω από τα κεφάλια πολλών εργαζομένων. Αποτελεί πια ένα αρκετά συχνό κοινωνικό φαινόμενο με πολλές αρνητικές προεκτάσεις όσον αφορά την ψυχική, αλλά και σωματική υγεία των ατόμων που το βιώνουν. Άνεργος θεωρείται εκείνος που, ενώ είναι ικανός και διαθέσιμος να εργαστεί, δεν δύναται να βρει εργασία. Η λέξη «άνεργος» είναι φορτισμένη αρνητικά, ιδιαίτερα σε μια κοινωνία, στην οποία η εργασία και οι οικονομικές απολαβές απ' αυτήν είναι από τις μεγαλύτερες αξίες. Ποιες είναι όμως οι επιπτώσεις που βιώνει ένας άνεργος όσον αφορά την ψυχολογία του και ακόμα και την ψυχική του υγεία; ΑΜΕΣΕΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Όταν κάποιος χάσει τη δουλειά του βιώνει μια απώλεια και περνάει μια περίοδο πένθους. Θρηνεί, όχι μόνο για την απώλεια της ίδιας της εργασίας και της καθημερινότητας που του παρείχε, αλλά και για ένα μεγάλο κομμάτι της ταυτότητάς του και της αυτοεικόνας του που καθοριζόταν από τη συγκεκριμένη θέση. Επίσης, πενθεί για την απώλεια του ελέγχου στη ζωή του, αφού μαζί με τη δουλειά, χάνει και την οικονομική ανεξαρτησία του, ενώ η εύρεση νέας εργασίας καθορίζεται και από παράγοντες που δεν μπορεί να επηρεάσει. Με την απώλεια της εργασίας, επέρχεται ένα σοκ και το άτομο παραμένει ακινητοποιημένο και ανίκανο να αντιδράσει ακόμα και συναισθηματικά. Στη συνέχεια, έρχεται η φάση της άρνησης, κατά την οποία το άτομο δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει τι έχει συμβεί, ενώ διατηρεί ακόμα την ταυτότητα και την αυτοεικόνα του σαν να μην έχει αλλάξει κάτι. Παράλληλα, υπάρχει και μια αισιοδοξία ότι όλα θα πάνε καλά. Ωστόσο, καθώς περνάει ο καιρός, ο άνεργος αρχίζει να συνειδητοποιεί την πραγματικότητα και αισθάνεται θυμό προς πάσα κατεύθυνση. Μπορεί να θυμώνει με τον εαυτό του, μ' εκείνους που τον απέλυσαν, με 1 / 6
τους πολιτικούς, με την κοινωνία, ακόμα και με το Θεό. Η θλίψη, η απαισιοδοξία και η κατάθλιψη είναι ένα άλλο στάδιο που περνάει κανείς και διαδέχεται ή ακολουθεί το θυμό. Αυτή η φάση είναι και η πιο επικίνδυνη, καθώς το άτομο μπορεί πραγματικά να βυθιστεί στη μελαγχολία και να αναπτύξει κλινική κατάθλιψη. Αν καταφέρει να βγει από το στάδιο αυτό, ακολουθεί η φάση του παζαρέματος, καθώς το άτομο αναρωτιέται τι θα μπορούσε να είχε κάνει διαφορετικά για να μην απολυθεί. Τελικά, φτάνει στο σημείο να αποδεχτεί την απώλεια και τη νέα κατάσταση στην οποία βρίσκεται και ανασυγκροτείται, ώστε να ενεργοποιηθεί με μεγαλύτερη θέληση και κουράγιο προς την αναζήτηση μιας νέας εργασίας. ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Από τη στιγμή που θα γίνει η αποδοχή της απώλειας, δεν σημαίνει ότι σταματούν και οι ψυχολογικές επιδράσεις της ανεργίας, καθώς συνεχίζει να υφίσταται ως πρόβλημα. Έτσι, το άτομο συνήθως παρουσιάζει αμφιθυμικά συναισθήματα. Δηλαδή άλλοτε νιώθει αισιόδοξο και γεμάτο ενέργεια και άλλοτε αισθάνεται απογοήτευση, θλίψη και απαισιοδοξία. Μπορεί κανείς να γίνει ιδιαίτερα νευρικός και ευέξαπτος, κυρίως προς τα αγαπημένα του πρόσωπα, αφού αισθάνεται άχρηστος και αδύναμος να τους παρέχει όσα οφείλει ή όσα θα ήθελε. Το άγχος για το μέλλον και η οικονομική ανασφάλεια κυριαρχούν. Όσο μεγαλύτερο είναι το διάστημα της ανεργίας και της αναγκαστικής αδράνειας, τόσο περισσότερο κλονίζεται η αυτοπεποίθησή τους και βιώνει κανείς έντονη αυτοαμφισβήτηση. Ο φόβος για το πόσο θα μείνει σ' αυτή την κατάσταση και το αίσθημα αποτυχίας, επειδή δεν μπορεί πια να αυτοσυντηρηθεί είναι ιδιαίτερα έντονα. Η κατάθλιψη είναι μια επίφοβη εξέλιξη της μακρόχρονης ανεργίας. Διαφέρει από τη συναισθηματική αντίδραση στην απώλεια που αναφέρθηκε παραπάνω, διότι πια το άτομο χάνει κάθε ελπίδα κι έχει αρνητική εικόνα για τον εαυτό του, για τον κόσμο και για το μέλλον. Η κατάθλιψη καθιστά το άτομο αδύναμο να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα, κλείνεται στον εαυτό του και μπορεί να περνάει πολλές ώρες ακόμα και στο κρεβάτι, χωρίς να κάνει τίποτα. Οι καταχρήσεις είναι μια χαρακτηριστική συμπεριφορά στην προσπάθεια του ατόμου είτε να γεμίσει το κενό που νιώθει, είτε να ξεφύγει από τα προβλήματα. Έτσι, παρατηρείται αύξηση του καπνίσματος ή της πρόσληψης τροφής, κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών, κατάχρηση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και της τηλεόρασης, καθώς και ενασχόληση με τον τζόγο. Όσον αφορά τον τελευταίο, οι παίχτες αυτοί δεν παίζουν για την έξαψη του παιχνιδιού, όπως πολλοί εθισμένοι στο τζόγο, αλλά για το κέρδος σε μια προσπάθεια να τονώσουν την αυτοπεποίθησή τους και να δείξουν ότι αξίζουν. Η 2 / 6
σοβαρότερη επιπλοκή της κατάθλιψης, βέβαια, είναι η αυτοκτονία, φαινόμενο που ευτυχώς στη χώρα μας, δεν είναι αρκετά συχνό. Ως αποτέλεσμα όλων αυτών των αρνητικών συναισθημάτων, οι μακροχρόνια άνεργοι είναι πολύ πιθανό να εμφανίσουν διάφορα ψυχοσωματικά προβλήματα. Επίσης, έχει παρατηρηθεί η αύξηση καρδιαγγειακών παθήσεων σε άτομα που είναι ιδιαίτερα αγχώδη. Επίσης, συχνά λόγω άγχους, κατάθλιψης και κακής αυτοεικόνας, πολλοί άνεργοι εμφανίζουν και σεξουαλικές δυσλειτουργίες. Μια άλλη πιθανή επίπτωση της μακρόχρονης ανεργίας είναι η παραβατική συμπεριφορά. Άτομα τα οποία είναι απελπισμένα, αλλά παράλληλα νιώθουν οργή προς την κοινωνία και τους συνανθρώπους τους, είναι πιθανό να οδηγηθούν σε παράνομες συμπεριφορές είτε για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην, είτε ως για να εκτονωθούν. Ενώ δηλαδή με την κατάθλιψη το άτομο στρέφει το θυμό προς τον εαυτό του, με την παραβατική συμπεριφορά τον εξωτερικεύει προς την κοινωνία. ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ Οι νέοι είναι μια ξεχωριστή κατηγορία ανέργων, αφού η ανεργία τους πλήττει σε μεγάλο βαθμό προτού καν μπουν στην αγορά εργασίας. Ή μπορεί να ξεκινήσουν με περιστασιακές δουλειές ή συμβάσεις συγκεκριμένης χρονικής διάρκειας που τους καθιστούν εκ νέου άνεργους σε μικρό χρονικό διάστημα. Δεν έχουν ακόμα καταφέρει να βρουν την ταυτότητά τους και η αδυναμία εύρεσης εργασίας τους καθυστερεί σ' αυτό. Έτσι, καθηλώνονται στην ιδιότητα του μαθητή και του φοιτητή, με αποτέλεσμα τόσο η συναισθηματική τους ωρίμανση, όσο και η εξέλιξη της ζωής τους γενικότερα να μένει πίσω. Για έναν νέο που έχει τελειώσει τη δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση, ενίοτε έχει κάνει και μετεκπαίδευση και δεν βρίσκει δουλειά, η απώλεια που αναφέρθηκε παραπάνω αφορά στα όνειρα του και στην εικόνα που είχε ότι μετά από τόσο διάβασμα και τόσα πτυχία θα επιβραβευτεί από την αγορά εργασίας. Καθώς παρατείνεται η περίοδος της ανεργίας βιώνει κι εκείνος αντίστοιχα συναισθήματα με τον απολυμένο. Τα παιδιά μεγαλώνουν με την ιδέα ότι η εργασία είναι κάτι πολύ σημαντικό και ότι μαθαίνοντας «γράμματα», θα καταφέρουν να αποκατασταθούν επαγγελματικά. Κάτι τέτοιο πλέον δεν συμβαίνει, τουλάχιστον σε ένα μεγάλο ποσοστό. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει υπερβολικό άγχος, κατάθλιψη, απελπισία, πικρία, χαμηλή αυτοπεποίθηση και αισθήματα εχθρότητας προς την κοινωνία, την οποία θεωρούν υπεύθυνη για την κατάστασή τους, αισθάνονται ότι 3 / 6
τους έχει προδώσει και ότι δεν τους δέχεται στους κόλπους της. Όσον αφορά τις ψυχολογικές και σωματικές επιπτώσεις από την παρατεταμένη ανεργία, βιώνουν και οι νέοι τα ίδια συναισθήματα και εκδηλώνουν παρόμοιες συμπεριφορές με τους άλλους ανέργους. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Η οικογένεια σε μια τέτοια κατάσταση παίζει σημαντικό ρόλο, τόσο ως αποδέκτης της συναισθηματικής κατάστασης και συμπεριφοράς του ανέργου, όσο και ως υποστηρικτικός μηχανισμός. Οι άνεργοι, ανάλογα με το ρόλο και τη θέση τους μέσα στην οικογένεια μπορεί να νιώθουν διαφορετικά συναισθήματα. Οι νέοι άνεργοι πιθανόν να εκφράζουν μια μεγαλύτερη επιθετικότητα προς τους γονείς τους, αν αισθάνονται ότι οι γονείς ως εκπρόσωποι της κοινωνίας των ενηλίκων- τους έχουν προδώσει ή δεν τους αποδέχονται. Γίνονται απαιτητικοί απέναντί τους και πιστεύουν ότι τους οφείλουν. Άλλοι νιώθουν άσχημα που επιβαρύνουν τους γονείς τους και αισθάνονται οι ίδιοι υπεύθυνοι που δεν μπορούν να συντηρήσουν τον εαυτό τους. Ένας άνεργος γονέας αισθάνεται πολύ διαφορετικά, γιατί αδυνατεί να προσφέρει στην οικογένειά του όσα πιστεύει ότι οφείλει ή θα ήθελε να δώσει. Έτσι, αισθάνεται, αποτυχημένος, απελπισμένος και κακό πρότυπο για τα παιδιά του. Παύει να είναι ο δυνατός γονιός στον οποίο μπορεί να στηριχθεί το παιδί, αφού αισθάνεται ότι δεν μπορεί πια να ανταπεξέλθει στο ρόλο του. Αυτή η αίσθηση είναι ακόμα πιο έντονη στους άνδρες, αφού στην κοινωνία μας θεωρούνται ακόμα οι βασικοί «κουβαλητές» στο σπίτι. Η γυναίκα τείνει να είναι πιο ευέλικτη σ' αυτό το θέμα και να αντλεί ικανοποίηση και αυτοπεποίθηση και από τους υπόλοιπους ρόλους τους, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στον εργασιακό τομέα. Ειδικά σε περιπτώσεις που ο άνδρας χάνει τη δουλειά του και η γυναίκα φέρνει πλέον τα λεφτά στο σπίτι, ο άνδρας μπορεί να αισθάνεται μειονεκτικά και ότι χάνει το ρόλο του μέσα στην οικογένεια, με αποτέλεσμα να καταφέρεται επιθετικά κατά της συντρόφου του και να υπάρχουν πολλές συγκρούσεις. ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Οι αρνητικές επιπτώσεις της ανεργίας μπορούν να μειωθούν ή και να προληφθούν, αν υπάρχουν κάποια στοιχεία που βοηθούν τα άτομα να αντιμετωπίσουν με διαφορετικό τρόπο 4 / 6
μια τόσο άσχημη κατάσταση. Τα προηγούμενα επίπεδα αυτοεκτίμησης παίζουν σημαντικό ρόλο. Κάποιος που έχει ένα εύθραυστο «εγώ», θα πληγεί πολύ περισσότερο από την απώλεια της εργασίας του. Επίσης, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει το πόσο πιστεύει ο καθένας ότι τον καθορίζει η εργασία του ως άτομο και ως προσωπικότητα κι αν βρίσκει ικανοποίηση και ενίσχυση της αυτοεκτίμησής του σε άλλες δραστηριότητες ή σχέσεις. Αυτός είναι ένας προστατευτικός παράγοντας που συνήθως διαθέτουν οι γυναίκες, φτάνει βέβαια να μπορούν να διατηρήσουν τις δραστηριότητες ή τις σχέσεις και μετά την απώλεια της εργασίας τους. Η δυνατότητα να διατηρεί κανείς μια οικονομική ανεξαρτησία, παρά την ανεργία, είναι βασικός προστατευτικός παράγοντας για να μην αναπτύξει κανείς ψυχοπαθολογία, αφού έτσι νιώθει ότι διατηρεί κάποιο βαθμό ελέγχου στη ζωή του. Η ύπαρξη συναισθηματικών δεσμών και υποστηρικτικού περιβάλλοντος βοηθάει κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό, την αποφυγή σοβαρών αρνητικών επιπτώσεων από την ανεργία. Τέλος, η προσωπικότητα του καθενός και η ανθεκτικότητά του, δηλαδή η ικανότητά του να αντιμετωπίζει δύσκολες καταστάσεις, καθορίζει τελικά το πώς θα χειριστεί το άτομο κι αυτήν τη δύσκολη κατάσταση, χωρίς σημαντικές απώλειες. ΤΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΕΙ; Όσον αφορά τις άμεσες συνέπειες της ανεργίας, όχι μόνο δεν είναι δυνατόν κανείς να μην τις υποστεί, αλλά είναι και υγιές να τις βιώσει. Ωστόσο, η μεγάλη διάρκεια ή η έντασή τους ή η καθήλωση σε ένα από τα στάδια αυτά μπορεί να οδηγήσουν στα βαθύτερα προβλήματα που έχουν αναφερθεί. Χρειάζεται λοιπόν ο καθένας να δει την ανεργία ως μια ευκαιρία, παρά ως ένα τέλος. Είναι μια περίοδος που μπορεί κανείς να επαναπροσδιορίσει τους στόχους του, να επικεντρωθεί στο τι είναι σημαντικό για εκείνον και τι έχει τελικά αξία στη ζωή του. Δεν είναι τυχαίο που για πολλούς η απόλυσή τους αποτέλεσε την αφορμή για αλλαγή καριέρας προς ένα αντικείμενο που τους ταίριαζε πολύ περισσότερο και με τον οποίο δεν είχαν τολμήσει προηγουμένως να ασχοληθούν. Όσο κι αν είναι δύσκολο για κάποιον να το δει, είναι και μια ευκαιρία για ξεκούραση και ασχολία με πράγματα και ανθρώπους που όσο δούλευαν δεν είχαν το χρόνο να ασχοληθούν. Τουλάχιστον, βραχυπρόθεσμα μοιάζει με ένα ευχάριστο διάλειμμα που συνήθως δεν το απολαμβάνουν εξαιτίας του άγχους και της ανασφάλειας. Μπορεί η ανεργία ή η εύρεση εργασίας να μην είναι αποκλειστικά στο χέρι του κάθε ατόμου, ωστόσο είναι θετικό να εστιάσει κανείς στις ενέργειες που μπορεί να κάνει και σε όσα είναι υπό τον έλεγχό του και όχι σ' αυτά που δεν είναι. 5 / 6
Επίσης, είναι σημαντικό να επιτρέψει ο άνεργος τους γύρω του να τον στηρίξουν και να τον βοηθήσουν και να μην απομονωθεί, κόβοντας την επαφή με τους άλλους. Η απομόνωση αυτή που τρέφεται και από τα συναισθήματα μειονεξίας, αυτοαμφισβήτης, θυμού και αυτολύπησης, μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη ή άλλα ψυχικά και σωματικά προβλήματα. Η οικογένεια ενός ανέργου θα μπορούσε να τον βοηθήσει από την πλευρά της, κατανοώντας το πρόβλημα του. Τα μέλη της οικογένειας έχουν κι εκείνα συναισθηματικές αντιδράσεις για την ανεργία που πλήττει το αγαπημένο τους πρόσωπο, όπως φόβο, άγχος, ανησυχία. Ωστόσο, είναι αναγκαίο να μην φορτώνουν αυτά τα συναισθήματα στον άνεργο, αφού ο ίδιος περνάει ήδη πολύ δύσκολα. Αντίθετα, είναι σημαντικό να του δώσουν το χρόνο να επεξεργαστεί ότι του έχει συμβεί και να επαναπροσδιορίσει τους στόχους του, αποφασίζοντας για το επόμενο βήμα. Χρειάζεται να τονώσουν την αυτοπεποίθησή του σχετικά με τις ικανότητές του και να τον στηρίξουν στις επιλογές εργασίας. Τέλος, η στήριξη ενός ειδικού είναι απαραίτητη, κυρίως όταν βλέπει κανείς ότι η ψυχολογική του κατάσταση ξεφεύγει από τα χέρια του. Μέσα από τη συμβουλευτική και την ψυχοθεραπεία, μπορεί ο άνεργος να μάθει να διαχειρίζεται καλύτερα τα αρνητικά συναισθήματα, ώστε να αποφύγει την κατάθλιψη, το χρόνιο άγχος και τις φοβίες. Μπορεί επίσης να τονώσει την αυτοπεποίθησή του και να τον βοηθήσει να αναλάβει την προσωπική του ευθύνη σε σχέση με το πρόβλημα και τελικά να νιώσει ότι έχει περισσότερο έλεγχο απ ' ότι νομίζει στη ζωή του. Η ανεργία, εκτός από απώλεια, είναι και μια αλλαγή και ως τέτοια συνήθως φοβίζει. Ως άνθρωποι, οι περισσότεροι προτιμούμε την ασφάλεια μιας καθημερινής ρουτίνας και η απώλεια της εργασίας μας την στερεί. Ωστόσο, μέσα απ' αυτήν την εμπειρία μπορούμε να κερδίσουμε πολλά, να αυξήσουμε την ανθεκτικότητά μας και να βγούμε πιο ώριμοι και δυνατοί. Joomla SEO powered by JoomSEF 6 / 6