Αστικός Σχεδιασμός και Χαρτογραφική Υποδομή. Ο μνημειακός πλούτος της Θεσσαλονίκης και οι παραγωγικές δραστηριότητες της πόλης. Ν. Καρανικόλας, Π. Λαφαζάνη, Μ. Μυρίδης. * Περίληψη Οι πληροφορίες που απαιτούνται στιο σχεδιασμό του χώρου διατίθενται πολλές φορές με τέτοιο τρόπο που δημιουργούν προβλήματα ακαμψίας στν επεξεργασία τους, αλλά και άλλα σημαντικότερα στις εναλλακτικές προσεγγίσεις του σχδιαστικού μοντέλου. Περισσότερο ακόμα, όταν πρόκειται για εξειδικευμένα θέματα όπως είναι αυτό της συσχέτισης λειτουργιών μιας πόλης και των μνημείων της. Η ανάγκη σωστής και δυναμικής οργάνωσης των σχετικών πληροφοριών (αριθμητικών, περιγραφικών, χαρογραφικών), αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση. Στην εργασία αυτή επιχειρείται η αυτοματοποίηση, με συμβατικές και εξειδικευμένες τεχνικές, της οργάνωσης όλης της πληροφοριακής υποδομής για τη μελέτη, την ανάλυση και τον εντοπισμό προβλημάτων, του πλέγματος «παραγωγή» και «πολιτισμός», στο εσωτερικό μεγάλων αστικών στγκεντρώσεων, όπως η πόλη της Θεσσαλονίκης, με στόχο τον βέλτιστο τρόπο σχεδιαμού της. Εισαγωγή Ο Σχεδιασμός οποιουδήποτε έργου, ο Σχεδιασμός είτε σε μικρή είτε σε μεγάλη κλίμακα υποθέτει γνώση, που προέρχεται είτε πρωτογενώς, μέσα από αναζήτηση σε κατάλληλες πηγές, είτε συνδυασμένα, μέσα από το συσχετισμό πληροφοριών, που κατάλληλα συνδυασμένες προσφέρουν ή δημιουργούν τη ζητούμενη γνώση. Στον Αστικό Σχεδιασμό, στη διαδικασία δηλαδή εκείνη όπου ειδικοί όπως Πολεοδόμοι, Αρχιτέκτονες, Μηχανικοί, καλούνται να αντιμετωπίσουν αλλά και να λύσουν, προβλήματα που έχουν σχέση με τη χωρική οργάνωση λειτουργιών και δράσεων, υπάρχει ανάγκη για γνώση της αποτυπωμένης κάθε φορά κατάστασης, που συνήθως είναι σύνθετη και δυναμική, δηλαδή μεταβαλλόμενη από θέση σε θέση και από χρόνο σε χρόνο. Η αποτύπωση αυτή της πραγματικότητας και μάλιστα με την πιο πάνω λογική, είναι ένα από τα αντικείμενα της Χαρτογραφικής Επιστήμης. Με τρόπο κοινά αποδεκτό, σαφή, δυναμικό και ιδιαίτερα αξιόπιστο καταφέρνει να προσφέρει στους ειδικούς, το απαραίτητο υπόβαθρο, τον καμβά, που πάνω ο σχεδιαστής θα σχεδιάσει, θα συνθέσει. Είναι αυτονόητο προφανώς ότι ο καμβάς αυτός στην περίπτωση του Αστικού Σχεδιασμού συνδέεται άμεσα και παίρνει μορφή και υπόσταση από τον χαρακτήρα και τις ιδιαιτερότητες της ίδιας της πόλης. Στη Θεσσαλονίκη σήμερα, μία πόλη με τόσο πολλές και σύνθετες λειτουργίες, οι απαιτήσεις αυτές γίνονται μεγαλύτερες. Η πολυπλοκότητα δράσεων και χρήσεων είναι * Αριστοτέλοιο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
τέτοια που πολλές φορές δημιουργεί αντιθέσεις μεταξύ τους ενώ θα όφειλε να συμβάλλει στην συμπληρωματικότητά τους. Η Χαρτογραφία μάλιστα σ αυτό το θέμα προσφέρει ένα βασικό πλεονέκτημα που προκύπτει μέσα από την ίδια την λογική της χαρτογραφικής διαδικασίας: καταφέρνει συγκεντρώνοντας και επεξεργάζοντας πληροφορίες να τις αποθηκεύει και να τις κωδικοποιεί με τέτοιο τρόπο ώστε η κάθε φορά ζητούμενη αναπαράστασή τους να ικανοποιεί ποικίλες και διαφορετικές απαιτήσεις. Με τρόπο εύκολο, γρήγορο και αξιόπιστο, δυναμικό, παραστατικό αλλά και διαδραστικό καταφέρνει να εφοδιάζει, να προσφέρει δηλαδή την κατάλληλη και απαραίτητη υποδομή για δράσεις πολύπλοκες όπως είναι αυτή της οργάνωσης του χώρου στις πόλεις μας σήμερα. Σήμερα περισσότερο από ποτέ η συνύπαρξη χρήσεων και δράσεων σε μία σημαντική αστική συγκέντρωση, όπως η Θεσσαλονίκη υποθέτει την εξασφάλιση αυτής της υποδομής. Η συνθετότητα των χρήσεων γης στην πόλη και η σημαντικότητα των πολυάριθμων και διαφορετικών μνημείων της, την κάνουν απαραίτητη αν όχι πιεστική. Το Πρόβλημα Η προσπάθεια που γίνεται, αποσκοπεί λοιπόν στην δημιουργία ενός εργαλείου, που οργανωμένο με κατάλληλο τρόπο θα προσφέρει στο χρήστη του, αυτή την υποδομή αλλά θα εξασφαλίζει και την εικονοποίηση των ιδιομορφιών του χώρου της πόλης. H επιλογή που γίνεται αναφέρεται στον τρόπο που οργανώνονται ως προς την παρουσία τους στο χώρο και σε σχέση με τις χρήσεις γης τα πολυάριθμα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Τα 600 περίπου καταγραμμένα από τις αντίστοιχες εφορείες μνημεία και αρχαιολογικοί χώροι της Θεσσαλονίκης, προσφέρονται για μια τέτοια έρευνα, διότι η παρουσία τους μέσα στην πόλη, λειτουργεί όχι μόνο «μνημειακά», δηλαδή ως απομεινάρια ενός παρελθόντος για το οποίο η μνήμη είναι απαραίτητη, αλλά και παραγωγικά-λειτουργικά για ευνόητους λόγους. Είναι όμως η σχέση τους με τις υπόλοιπες δραστηριότητες της πόλης τέτοια που να συντελεί σε μια σύνθεση της αστικής πραγματικότητας ή αντίθετα η συνύπαρξη δημιουργεί ανταγωνισμό και αντίθεση; Το ερώτημα μεγάλο και η απάντηση αν δοθεί γρήγορα είναι επιπόλαιη, αν είναι σοβαρή απαιτεί χρόνο. Μένει ωστόσο στο μάτι του Χαρτογράφου να συλλάβει και να αποδόσει με τα δικά του εργαλεία τις εικόνες αυτές που θα βοηθήσουν στον εντοπισμό των προβλημάτων. Η Μέθοδος Έτσι με την βοήθεια της σύγχρωνης τεχνολογίας οργανώνεται με συστηματικό τρόπο αφενός μεν μία βάση στην οποία καταγράφονται η θέση και το είδος του μνημείου, γίνεται δηλαδή κατά κάποιο τρόπο η γεωμετρική του εξασφάλιση, και αφετέρου μία άλλη βάση στην οποία καταγράφονται τα διαφορετικά είδη χρήσεων γης σύμφωνα με
την ΕΣΥΕ. Τα δύο συνδέονται μέσω μιας χαρτογραφικής βάσης της πόλης της Θεσσαλονίκης (Δήμος Θεσσαλονίκης). Η επεξεργασία των δεδομένων μας εικονοποιεί όχι μόνο τη διασπορά των φαινομένων αλλά και την ένταση τους. Έτσι αυτόματα επιτυγχάνεται η διαφοροποίηση του χώρου, πράγμα τόσο σημαντικό και απαραίτητο στο σχεδιασμό. Η συνεκτίμηση αυτών των διαφοροποιήσεων προσφέρει, σε πρώτη προσέγγιση, τον εντοπισμό «δύσκολων» ή «εύκολων» ζωνών που η παραπέρα βέβαια επεξεργασία τους θα ολοκληρώσει τη σχεδιαστική διαδικασία. Επιπλέον μέσα από τις δυνατότητες του εργαλείου προσφέρεται στο χρήστη η αναλυτική για κάθε χώρο και μνημείο πληροφορία, χωρίς να παραμένει εγκλωβισμένη σε ένα αρχείο μνημείων. Όλη η διαδικασία δημιουργεί ένα πλαίσιο εναλλακτικών προσεγγίσεων άρα και εναλλακτικών σεναρίων, ένα άλλο πλεονέκτημα στην επιλογή της σχεδιαστικής διαδικασίας και της τελικής σύνθεσης. Επιπλέον όμως αφήνει στο χρήστη περιθώρια επέμβασης για το οδήγημα σ αυτές τις επιλογές, απαραίτητο κι αυτό συστατικό στον σχεδιασμό. Βέβαια η συνθετότητα του αστικού σχεδιασμού απαιτεί επιπλέον προσεγγίσεις και δουλειά που πηγαίνει τα πράγματα ακόμα πιο πέρα, παραμένει ωστόσο γεγονός ότι η δημιουργία αυτής της χαρτογραφικής υποδομής είναι απαραίτητο αλλά και δημιουργικό βήμα για της ολοκλήρωση του. Άλλωστε σήμερα με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και τα νέα «εργαλεία» που έχει στην διάθεσή του ο χαρτογράφος υπάρχει δυνατότητα για πιο άμεσο, πιο φιλικό και πιο διαδραστικό τρόπο επικοινωνίας με τον χρήστη-επιστήμονα, -αναλυτή των δεδομένων- και μέσα από την οθόνη του υπολογιστή. Για την πιο γρήγορη και ακριβέστερη εκτίμηση των αποτελεσμάτων ο χρήστης έχει σήμερα την δυνατότητα να «ταξιδεύει» μέσα στα δεδομένα του, που αποτυπώνονται σε «δυναμικούς» χάρτες και έχει γραφική απάντηση σε κάθε ερώτημα του. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, έχει δημιουργηθεί ένα σύστημα πολυμέσων που με την βοήθεια εικόνων και ήχων, κίνησης και video ο επιστήμονας μπορεί να βλέπει τις μετρήσεις και τα δεδομένα του σε όποια κλίμακα προτιμά, να βλέπει μία αλληλουχία δεδομένων και τον τρόπο που αυτά διαμορφώνουν τον γεωγραφικό χώρο και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Έτσι μέσα από τέτοιου είδους συστήματα μπορούμε να πούμε ότι ξεπερνιούνται τα σύνορα της κλασσικής χαρτογραφίας και υπάρχει η δυνατότητα ενός αυτόματου συστήματος καταγραφής και αποτύπωσης μνημείων στον αστικό χώρο της Θεσσαλονίκης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μεγάλη δυνατότητα ταχύτητας στον εντοπισμό των προβλημάτων καθώς και στην ανεύρεση λύσεων που διαθέτει στον επιστήμονα η σημερινή τεχνολογία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο επιστήμονας έχει την δυνατότητα να έχει τον χώρο και τα δεδομένα που τον ενδιαφέρουν μπροστά του κάθε στιγμή που θα τα χρειαστεί. Έτσι το ισχυρότατο αυτό εργαλείο δίνει την δυνατότητα για αμεσότερο και ακριβέστερο εντοπισμό και αντιμετώπιση του προβλήματος και την αντίθεσης των χρήσεων γης στις σύγχρονες πόλεις.
H διαδικασία Για την δημιουργία ενός τέτοιου πολυμέσου η διαδικασία που ακολουθείται εξαρτάται άμεσα από τον σκοπό για τον οποίο παράγεται ένα τέτοιο εργαλείο όπως επίσης και την ταυτότητα του τελικού χρήστη. Έτσι σήμερα έχουμε πληθώρα τέτοιων εφαρμογών τόσο για απλούς ανθρώπους που αναζητούν την γρηγορότερη και ακριβέστερη πληροφορία καθώς επίσης και εφαρμογές εργαλεία για επιστήμονες που επιζητούν της σωστότερη και πληρέστερη καταγραφή και απεικόνιση των θεμάτων που τους απασχολούν. Όσον αφορά το εν λόγω σύστημα η διαδικασία ως κάποιο σημείο είναι η κλασσική και λίγο πολύ γνωστή διαδικασία δημιουργίας μίας βάσης των μνημείων καθώς και ενός ακριβούς χαρτογραφικού υποβάθρου. Έτσι για την σωστή δημιουργία υπήρξε πρωτογενής έρευνα για την συλλογή της απαραίτητης πληροφορίας τόσο για την ακριβή ταυτότητα των μνημείων όσο και την ακριβή τους θέση. Σχεδιάστηκε μία βάση δεδομένων η οποία μέσα από ένα σύστημα γεωγραφικών πληροφοριών συνδέθηκε με το χαρτογραφικό υπόβαθρο της πόλης. Το χαρτογραφικό υπόβαθρο το οποίο εμπλουτίστηκε με την αναλυτική καταγραφή των χρήσεων γης στο κέντρο της πόλης. Χρήσεις που αποδείχτηκε τελικά ότι δεν εξυπηρετούν πάντα τις ανάγκες των μνημειακών χώρων αλλά πολλές φορές έρχονται σε αντίθεση με αυτές. Στην συνέχεια με την βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας υπήρξε η δυνατότητα σύνδεσης της βάσης με δεδομένα φωνητικά, σχέδια και φωτογραφίες των μνημείων καθώς και video που απεικονίζει ακόμα πληρέστερα κάθε πληροφορία. Όλα τα στοιχεία που συλλέχθηκαν και δημιουργήθηκαν ενοποιημένα πια δημιούργησαν το μέσο αυτό που δίνει την καθαρότερη εικόνα αντίθεσης ή συμπληρωματικότητας των μνημείων και των χρήσεων του αστικού ιστού της Θεσσαλονίκης. Έτσι ο χρήστης έχει την δυνατότητα με το πάτημα ενός πλήκτρου να έχει πληροφορίες για κάθε μνημείο στο κέντρο της πόλης καθώς επίσης και να ελέγξει τις χρήσεις γης στην γειτονιά του μνημείου. Επίσης υπάρχει μια διαδραστική σχέση μεταξύ εργαλείου και χρήστη αφού ο τελευταίος μπορεί να ταξιδέψει μέσα στην πόλη και να ερευνήσει μόνος του το επίπεδο της πληροφορίας ή της κλίμακας που τον καλύπτει. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην δυνατότητα κατηγοριοποίησης της πληροφορίας για την καλύτερη εξυπηρέτηση του χρήστη. Έτσι το σύνολο των μνημείων χωρίστηκε σε πέντε κατηγορίες, μνημεία ρωμαϊκά, βυζαντινά, μεταβυζαντινά, οθωμανικά και νεότερα. Το είδος του μνημείου που ενδιαφέρει τον κάθε χρήστη εμφανίζεται μπροστά του με το πάτημα ενός πλήκτρου, και ιδιαίτερη ευκολία. Το κάθε μνημείο οδηγεί με την ίδια λογική σε περαιτέρω, πέρα της γεωγραφικής του θέσης πληροφορία. Έτσι ο χρήστης έχει την δυνατότητα να προσεγγίσει την πληροφορία που τον ενδιαφέρει μέσα από φωτογραφίες, video και φωνή όπως επίσης και απλό κείμενο. Δόθηκε τέλος η δυνατότητα εκτύπωσης των εικόνων που συναντά κανείς μέσα στο cd και να αναλυθούν περισσότερο αποτυπωμένες σε χαρτί.
Χάρτης 1: Το ψηφιακό υπόβαθρο που «φιλοξένησε» όλη την πληροφορία που συλλέχθηκε για την Θεσσαλονίκη.
Χάρτης 2: Χρήσεις γης αποτυπωμένες στο προηγούμενο υπόβαθρο για την περιοχή του κέντρου της Θεσσαλονίκης. Τέλος στις εικόνες που περιλήφθηκαν στο κατ ανάγκη περιγραφικό αυτό κείμενο της όλης προσπάθειας μπορούμε να ξεχωρίσουμε μέρος των μνημείων στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.
Χάρτης 3: Κλασσικά και ρωμαϊκά μνημεία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Χάρτης 4: Βυζαντινά μνημεία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.
Χάρτης 5: Μεταβυζαντινά μνημεία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Χάρτης 6: Οθωμανικά μνημεία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.
Χάρτης 7: Νεότερα μνημεία στο κέντρο της πόλης της Θεσσαλονίκης.
Βιβλιογραφία Διαμαντή Ε., Κυριλλίδου Ε., Μαργαρίτη Κ., Μωϋσίδου Σ., Μνημειακός πλούτος και παραγωγικές δραστηριότητες στη Θεσσαλονίκη, Διπλωματική Εργασία, Κ.Φ.Χ., Α.Π.Θ., 1994. Γρηγοροπούλου Ε., Μυρίδης Μ., Αστικοί Γεωγραφικοί Άτλαντες, Πρακτικά Σεμιναρίου Γεωγραφικοί Άτλαντες, Υποδομή για την περιφερειακή Ανάπτυξη, Κ.Φ.Χ., Α.Π.Θ., 1990. Macromedia Manual, Using Macromedia Director, 1998 William Cartwright, Michael P. Pererson, Georg Gartner, Multimedia cartography, 1999