ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΙΝΑΙ, για λόγους εκπαιδευτικούς και ιστορικούς, η αντικειμενική καταγραφή των γεγονότων που οδήγησαν τη χώρα μας στο πρώτο και το δεύτερο μνημόνιο (ή προγράμματα προσαρμογής, σύμφωνα με την τεχνική ορολογία), με συνέπεια να τεθεί υπό την κηδεμονία των δανειστών της. Το οφείλω στη νέα γενιά μας. Πράγματι, αποδεχόμενη τους όρους που έθεσαν οι Ευρωπαίοι εταίροι της και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο [ΔΝΤ] ώστε να αναχρηματοδοτήσουν το χρέος της, η Ελλάδα παραχώρησε σε μεγάλο βαθμό τη δημοσιονομική και όχι μόνο κυριαρχία της στους δανειστές της. Από τη στιγμή που η Ελλάδα αποφάσισε να ζητήσει τη χρηματοδοτική στήριξη της Ευρωζώνης και του ΔΝΤ για να αποφύγει την πτώχευση και μια ενδεχόμενη έξοδό της από τη ζώνη του ευρώ, ήταν υποχρεωμένη να σχεδιάσει ένα πρόγραμμα αυστηρής λιτότητας. Το πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής ήταν προϊ όν των ασφυκτικών πιέσεων που υπέστη η χώρα μας από τους δανειστές της, προκειμένου να αποδεχτεί τους εξαιρετικά αυστηρούς όρους του και τους ιδιαίτερα φιλόδοξους στόχους του. Διεξήχθησαν, ασφαλώς, διαπραγματεύσεις για τους όρους και τους στόχους του προγράμματος προσαρμογής. Όμως, οι διαπραγματεύσεις δεν πραγματοποιήθηκαν σε ισότιμη βάση.
12 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ Προκειμένου να αποφύγει την πτώχευση και να εξασφαλίσει την παραμονή της στην Ευρωζώνη, μια μικρή χώρα, όπως η Ελλάδα, εξαναγκάστηκε να αποδεχτεί τους αυστηρούς όρους του πρώτου και δεύτερου μνημονίου που της επέβαλαν οι εταίροι της, με αποκορύφωμα το «νεο-αποικιοκρατικό» ειδικό λογαριασμό στον οποίο θα δεσμεύονται οι φορολογικοί πόροι της χώρας μας ώστε να αποπληρώνει κατά προτεραιότητα τους δανειστές της. Έτσι η Ελλάδα μετατράπηκε σε μια σύγχρονη «αποικία» των δανειστών της, όπως την είχε περιγράψει ο Αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης στο προφητικό ποίημά του με τίτλο: «Εν μεγάλη Ελληνική αποικία, 200 π.χ». Πέρα από τους εκβιασμούς ορισμένων χωρών της Ευρωζώνης, η Ελλάδα βρέθηκε επίσης απροστάτευτη απέναντι στις κερδοσκοπικές ορέξεις των αγορών, ενώ ταυτόχρονα οι Ευρωπαίοι συνειδητοποιούσαν σταδιακά τα κενά των αποφάσεών τους σχετικά με τη συμφωνία του Μάαστριχτ και την καθιέρωση του ευρώ. Η χώρα μας δεν πλήρωσε ακριβά μόνο τα δικά της λάθη, αλλά και εκείνα των εταίρων της στην Ευρωζώνη. Ασφαλώς, η Ελλάδα ολιγώρησε για δεκαετίες σε πολλά θέματα. Ωστόσο, η οικονομία της χώρας μας αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες προσαρμογής μετά την ένταξή της τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση [ΕΕ] το 1981 όσο και στην Ευρωζώνη το 2002. Ιδίως η πραγματική οικονομία δοκιμάστηκε από πολύ ισχυρούς κραδασμούς. Αλλά και οι Ευρωπαίοι δε στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων και δεν προφύλαξαν την Ευρωζώνη από μελλοντικές οικονομικές, πιστωτικές ή χρηματιστηριακές κρίσεις. Δεν προσπάθησαν να προστατεύσουν την Ευρωζώνη από τις κερδοσκοπικές δραστηριότητες των αγορών. Καθυστέρησαν για πολλά χρόνια να καθιερώσουν μηχανισμούς και εργαλεία που θα μπορούσαν να αποτρέπουν τις επιθέσεις των αγορών, ιδίως μετά από την άκρατη απελευθέρωσή τους στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Επιπλέον, όταν εκδηλώθηκε η ελληνική κρίση χρέους, καθυστέρησαν να δράσουν άμεσα προκειμένου
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 13 να προστατεύσουν μια χώρα-μέλος της Ευρωζώνης. Το «εθνικό συμφέρον» τέθηκε μπροστά από το συμφέρον της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, με αποτέλεσμα να μην κινδυνεύσει μόνο η Ελλάδα, αλλά ολόκληρο το οικοδόμημα της Ευρωζώνης. Το ΔΝΤ είχε από την αρχή μια περισσότερο ευέλικτη στάση απέναντι στην Ελλάδα σε σχέση με εκείνη των Ευρωπαίων εταίρων της. Κι αυτό επειδή είχε διδαχτεί από τις λανθασμένες πολιτικές των προγραμμάτων προσαρμογής, τα οποία είχε επιβάλει στις χώρες που είχαν ζητήσει τη βοήθειά του στο παρελθόν. Ωστόσο, μαγικές λύσεις για την έξοδο από την οικονομική κρίση δεν υπάρχουν. Η επίλυση του προβλήματος της χώρας μας θα είναι επώδυνη και θα απαιτήσει μακροχρόνιες προσπάθειες, είτε εντός είτε εκτός Ευρωζώνης, είτε με προγράμματα προσαρμογής της τρόικας [ΕΕ, ΕΚΤ και ΔΝΤ] είτε χωρίς τα προγράμματα αυτά. Η Ελλάδα έχει μπροστά της έναν «ανηφορικό μαραθώνιο». Για αυτό το λόγο, πρέπει να εξοπλιστούμε με μεγάλη υπομονή και βούληση προκειμένου να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις και να ανοίξουμε έναν ελπιδοφόρο δρόμο για τις επόμενες γενιές. Πιστεύω ακράδαντα ότι οι Έλληνες είναι προικισμένοι με μεγάλες αρετές και, για μια ακόμα φορά στην ιστορική τους διαδρομή, θα αποδείξουν ότι κάτω από αντίξοες συνθήκες μπορούν όχι μόνο να επιβιώσουν, αλλά και να ανασυγκροτήσουν τον τόπο τους και να τον θέσουν στην τροχιά της ανάπτυξης και της ευημερίας. Ωστόσο, αυτό θα εξαρτηθεί και από τους εταίρους μας. Αν συνεχίσουν να «παραφορτώνουν τη βάρκα» που λέγεται Ελλάδα, τότε θα τη βουλιάξουν στο «βυθό» της ανθρώπινης καταστροφής και απελπισίας προκαλώντας απρόβλεπτες συνέπειες, που δε θα αποσταθεροποιήσουν μόνο τη χώρα μας, αλλά και ολόκληρη την Ευρωζώνη. Η απελπισία είναι ο χειρότερος εχθρός μας και πρέπει «πάση θυσία» να την εκδιώξουμε από τον ορίζοντα της Ελλάδας, τόσο για το καλό της χώρας μας όσο και για το καλό της Ευρωζώνης. Όπως προανέφερα, σκοπός μου είναι να παρουσιάσω τα γεγονό
14 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ τα όπως τα έζησα από τη θέση του αναπληρωτή εκτελεστικού διευθυντή στο ΔΝΤ από 7 Μαρτίου 2010 μέχρι 31 Δεκεμ βρίου 2011. Πρέπει να σημειώσω από την αρχή ότι η παρουσία μου στις διαπραγματεύσεις με την ιδιότητα του αναπληρωτή εκτελεστικού διευθυντή και μέλους του ΔΣ του Ταμείου δε σήμαινε ότι συμμετείχα στη λήψη των αποφάσεων της ελληνικής κυβέρνησης. Απλώς υποστήριζα τις ελληνικές θέσεις στο ΔΣ του ΔΝΤ και διευκόλυνα τις συζητήσεις ενημερώνοντας τους Έλληνες διαπραγματευτές για τις απόψεις των μελών του ΔΣ και των εμπειρογνώμων του ΔΝΤ όσον αφορά στην επίλυση της ελληνικής κρίσης χρέους. Παράλληλα, υποστήριζα τα ελληνικά συμφέροντα στο ΔΣ του Ταμείου. Επίσης, κατά τη διάρκεια της εφαρμογής των προγραμμάτων προσαρμογής, ενημέρωνα την ελληνική πλευρά για τα προβλήματα και τις διορθωτικές κινήσεις που θα έπρεπε να γίνουν, ώστε να επιλυθούν τα προβλήματα που θα ανέκυπταν. Πιστεύω ότι η στενή σχέση που διατηρούσα από τα φοιτητικά μας χρόνια με τον πρώην γενικό διευθυντή του ΔΝΤ Ντομινίκ Στρος Καν βοήθησε στην καλύτερη δυνατή πληροφόρηση των ελληνικών Αρχών σχετικά με τα προβλήματα, τις εναλλακτικές προτάσεις και τις λύσεις που ήταν εφικτό να προωθηθούν. Ο Ντομινίκ Στρος Καν διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση του ελληνικού προβλήματος. Ως χαρισματικός και έμπειρος πολιτικός, ικανός τεχνοκράτης και άνθρωπος που είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη της διεθνούς κοινότητας λόγω του ενεργού ρόλου του στην αντιμετώπιση της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2007-2008, είχε καταφέρει με τις προτάσεις του να επαναφέρει το ΔΝΤ στο κέντρο των συζητήσεων για τις παρεμβάσεις που έπρεπε να γίνουν, ώστε να περιοριστούν οι σοβαρές συνέπειες της κρίσης αυτής στην παγκόσμια οικονομία. Έπεισε, επίσης, τις ανεπτυγμένες χώρες να εγκαταλείψουν την ηγεμονική και εγωιστική τους στάση στους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς, επιτρέποντας στις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες χώ
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 15 ρες να διαδραματίζουν πιο σημαντικό ρόλο στους οργανισμούς αυτούς (όπως, για παράδειγμα, η παραχώρηση περισσότερων δικαιωματικών ψήφων στο ΔΣ του ΔΝΤ). Επιπλέον, κατάφερε να αλλάξει εν μέρει την αρνητική εικόνα που είχε το ΔΝΤ εξαιτίας των αυστηρών προγραμμάτων λιτότητας που επέβαλλε στο παρελθόν. Οι επιτυχίες του αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να αποκτήσει μεγάλη επιρροή στους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων τόσο των χωρών της Ευρωζώνης όσο και των υπόλοιπων χωρώνμελών του ΔΝΤ. Τέλος, ο Ντομινίκ Στρος Καν ήταν πολύ αγαπητός και δημοφιλής μεταξύ του προσωπικού του Ταμείου και μπορούσε εύκολα να πείθει το ΔΣ του ΔΝΤ όσον αφορά στα μέτρα στήριξης προς τη χώρα μας. Παρά τη στήριξη του Ντομινίκ Στρος Καν προς την Ελλάδα, ο συσχετισμός δυνάμεων στο ΔΣ του ΔΝΤ καθιστούσε επιβεβλημένη την εξασφάλιση της υποστήριξης των μεγάλων χωρών-μετόχων του Ταμείου, όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία, η Κίνα, η Ιταλία κ.ά. Η καθημερινή σχεδόν ενημέρωση των αντιπροσώπων των χωρών αυτών ήταν μια από τις επιδιώξεις μου, τόσο για να πληροφορώ τους συναδέλφους μου για τις θέσεις της Ελλάδας όσο και για να κατανοώ καλύτερα τους προβληματισμούς τους και τις δικές τους θέσεις. Μπορούσα, λοιπόν, να ενημερώνω τις ελληνικές Αρχές, αλλά και να επηρεάζω τα μέλη του ΔΣ ώστε να υιοθετούν στις συνεδριάσεις του ΔΣ τις θέσεις της ελληνικής πλευράς. Ο βασικός μου ρόλος στο ΔΣ ήταν να εκφράζω και να υποστηρίζω τα συμφέροντα της Ελλάδας. Επιπλέον, οι καλές σχέσεις με τους εμπειρογνώμονες του ΔΝΤ αποτελούσαν την αναγκαία προϋπόθεση για την έγκαιρη ενημέρωση και την κατανόηση των εκατέρωθεν θέσεων, ώστε να εξευρίσκονται λύσεις στα προβλήματα που παρουσιάζονταν πριν και μετά την εφαρμογή των προγραμμάτων προσαρμογής. Οι εμπειρογνώμονες του ΔΝΤ προσπαθούσαν να διαφυλάξουν την αξιοπιστία τους απέναντι στη διοίκηση και το ΔΣ του ΔΝΤ. Έπρεπε,
16 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ λοιπόν, οι προτάσεις τους να είναι τεκμηριωμένες τεχνοκρατικά, αλλά και να έχουν μεγάλες πιθανότητες να εφαρμοστούν με επιτυχία. Μόνο κάτω από τις προϋποθέσεις αυτές θα εγκρίνονταν από το ΔΣ του Ταμείου. Η επιτυχία ή η αποτυχία ενός προγράμματος προσαρμογής του ΔΝΤ πιστώνεται ή χρεώνεται τόσο στο ΔΣ όσο και στο εξειδικευμένο προσωπικό του ΔΝΤ. Άρα, το ΔΝΤ στο σύνολό του έπρεπε να διαφυλάξει την αξιοπιστία του. Ωστόσο, η αξιοπιστία του αυτή είχε κλονιστεί στο παρελθόν εξαιτίας της αποτυχίας αρκετών προγραμμάτων προσαρμογής σε διάφορες χώρες, όπως στην περίπτωση της Αργεντινής. Υπήρξαν, ωστόσο, και επιτυχημένα προγράμματα όπως, για παράδειγμα, εκείνο της Τουρκίας ή της Βραζιλίας. Είναι σκόπιμο στο σημείο αυτό να τονίσω ότι το ΔΝΤ δεν είναι ένας ιδιωτικός χρηματοπιστωτικός οργανισμός. Το ΔΝΤ διοικείται από το γενικό διευθυντή και τους αναπληρωτές του, οι οποίοι εκλέγονται από το ΔΣ. Ο γενικός διευθυντής προεδρεύει στο ΔΣ του Ταμείου, αλλά οι αποφάσεις λαμβάνονται από τις 188 χώρες-μέλη του Ταμείου που εκπροσωπούνται μέσα από 24 «επικράτειες» (ομάδες χωρών-μελών). Η κάθε επικράτεια (με εξαίρεση τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία, την Ιαπωνία, την Κίνα, τη Ρωσία και την Ινδία, που κατέχουν αυτοτελείς έδρες στο ΔΣ) εκπροσωπείται από μια χώρα και μια αναπληρώτρια χώρα. Το ΔΝΤ αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του συστήματος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Ο βασικός στόχος του ΔΣ είναι να διασφαλίζει ότι θα επιστρέφονται από τις δανειζόμενες χώρες οι χρηματοδοτικοί πόροι του Ταμείου, οι οποίοι αποτελούνται από τις συνεισφορές των 188 χωρώνμελών του δηλαδή, από χρήματα που προέρχονται από τους φορολογούμενους των χωρών-μελών του Ταμείου. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, η επιστροφή των δανείων προς το ΔΝΤ έχει προτεραιότητα έναντι της αποπληρωμής των υπόλοιπων δανειστών μιας χώρας. Για παράδειγμα, ο Ινδός φορολογούμενος δύσκολα θα δεχόταν να χαθούν ή να χαριστούν χρηματοδοτικοί πόροι του Ταμείου οι οποίοι προέρ
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 17 χονται και από τη συνεισφορά της Ινδίας και δόθηκαν σε μια χώρα όπως, για παράδειγμα, η Ελλάδα, η οποία δανείστηκε από το ΔΝΤ και δε θα μπορούσε ενδεχομένως να επιστρέψει το δάνειο αυτό. Αυτό συνέβη μόνο στην περίπτωση πολύ φτωχών και υπερχρεωμένων χωρών. Η Ελλάδα, όμως, δεν ανήκει στην κατηγορία αυτή, τουλάχιστον βάσει του επιπέδου ανάπτυξής της. Οι θέσεις των διαφόρων μελών του ΔΣ του ΔΝΤ σχετικά με τα προγράμματα προσαρμογής δεν είναι πάντα ενιαίες. Παρόλο που οι αποφάσεις στο ΔΣ λαμβάνονται συνήθως με ομοφωνία (χωρίς να διεξάγεται ψηφοφορία), οι θέσεις που εκφράζουν οι διάφορες χώρεςμέλη δεν αποσκοπούν μόνο στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διασφάλιση της επιστροφής των δανείων που χορηγεί το ΔΝΤ, αλλά και στην προώθηση των γενικότερων επιδιώξεών τους. Αλλά ούτε και στο επίπεδο των διαφόρων διευθύνσεων του ΔΝΤ υπάρχει ενιαία γραμμή σχετικά με τα προγράμματα προσαρμογής στα οποία εντάσσονται οι χώρες που ζητούν τη βοήθεια του Ταμείου. Για παράδειγμα, η Διεύθυνση Στρατηγικής και Πολιτικών του Ταμείου επιδίωξε την αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους από την αρχή, σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή διεύθυνση που προσπαθούσε μέχρι την τελευταία στιγμή να αποτρέψει την αναδιάρθρωση, επειδή φοβόταν τις επιπτώσεις της στις άλλες ευάλωτες χώρες της Ευρωζώνης. Στις περιπτώσεις αυτές, η οριστική απόφαση όσον αφορά στη στάση του Ταμείου ανήκει στο γενικό διευθυντή και στο ΔΣ. Όπως είναι γνωστό, το ΔΝΤ ενίσχυσε το ρόλο του μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008 όσον αφορά στην παρακολούθηση και στη διασφάλιση της παγκόσμιας οικονομικής και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας. Όταν, λοιπόν, η ελληνική κρίση απείλησε να κλονίσει την αξιοπιστία του, το ΔΝΤ πρότεινε εγκαίρως μέτρα και προγράμματα τόσο στην Ευρωζώνη όσο και στην Ελλάδα προκειμένου να διασφαλιστεί η σταθερότητα αυτή. Πρέπει, επίσης, να επισημανθεί ότι οι χώρες-μέλη του ΔΝΤ είναι υποχρεωμένες να επιτρέπουν την ετήσια εξέταση της οικονομίας τους
18 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ από το Ταμείο (άρθρο IV του καταστατικού του ΔΝΤ). Τα συμπεράσματα των εμπειρογνωμόνων συζητούνται στο ΔΣ, αλλά οι προτάσεις του ΔΝΤ προς τις χώρες-μέλη του δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα. Αν, όμως, η Ελλάδα είχε από τις αρχές του 2009 εφαρμόσει τα μέτρα που είχε προτείνει το ΔΝΤ, ίσως η χώρα μας να είχε αποφύγει τον αποκλεισμό της από τις αγορές, συνεχίζοντας ενδεχομένως να αναχρηματοδοτεί το χρέος της από αυτές. Σκοπός του βιβλίου είναι, επομένως, να εξεταστεί η αντιμετώπιση της ελληνικής κρίσης χρέους υπό το πρίσμα των συσχετισμών μεταξύ των μελών του ΔΣ του ΔΝΤ, των επιδιώξεών τους, των προσεγγίσεων των διαφόρων διευθύνσεων και του εκάστοτε γενικού διευθυντή του Ταμείου, αλλά και της γενικότερης οικονομικής και χρηματοπιστωτικής συγκυρίας. Παράλληλα, η παρουσίαση των γεγονότων θα γίνει με χρονολογική σειρά, από την ημερομηνία ανάληψης των καθηκόντων μου (Μάρ τιος 2010) μέχρι την αποχώρησή μου από την Ουάσινγκτον (Δεκέμβριος 2011). Θα προσπαθήσω, επίσης, να αξιολογήσω την κατάσταση όπως διαμορφώθηκε πριν και μετά την προσφυγή της Ελλάδας στο ΔΝΤ. Ως βασικές πηγές του βιβλίου χρησιμοποίησα το προσωπικό μου ημερολόγιο και το προσωπικό μου αρχείο, καθώς και τα επίσημα έγγραφα που έχουν δημοσιευτεί και τις συζητήσεις μου τόσο με εμπειρογνώμονες όσο και με μέλη του ΔΣ του ΔΝΤ. Πιστεύω ότι θα έπρεπε να δημοσιοποιούνται οι επίσημες συζητήσεις που πραγματοποιούνται στο ΔΣ του ΔΝΤ, αλλά και οι σχετικές έγγραφες δηλώσεις των μελών του, τόσο για λόγους διαφάνειας όσο και για να διασφαλιστεί το δικαίωμα της απρόσκοπτης ενημέρωσης της διεθνούς κοινότητας. Εξάλλου, αμφιβάλλω αν τα μέλη του ΔΣ του ΔΝΤ θα ήθελαν να αποσιωπούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα οι θέσεις των χωρών τους. Πολλώ μάλλον που αρκετές από τις θέσεις αυτές διαρρέουν συχνά στα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ωστόσο, στο βιβλίο αυτό δεν κάνω χρήση των επίσημων πρακτικών του ΔΣ ούτε των γραπτών δηλώσεων των μελών του. Τα στοιχεία αυτά θα δη
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 19 μοσιοποιηθούν μετά την παρέλευση πέντε ετών. Θεωρώ ότι όλοι πρέπει να μπορούν να κρίνουν τα όσα διαδραματίστηκαν στο ΔΝΤ πριν και μετά το ξέσπασμα της κρίσης χρέους στην Ελλάδα, ώστε να εκτιμήσουν σωστά όλες τις διαστάσεις της κρίσης και να γνωρίσουν όλες τις επιλογές που είχε η χώρα μας προκειμένου να αντεπεξέλθει στην κρίση αυτή με επιτυχία. Για τη συγγραφή του βιβλίου, χρησιμοποίησα επίσης προβλέψεις, εκτιμήσεις και προτάσεις που είδαν το φως της δημοσιότητας πριν και κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης χρέους. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια προσπάθεια παρουσίασης των προοπτικών εξόδου από την κρίση, αλλά και των κινδύνων που εγκυμονεί η αποτυχία μιας συντονισμένης αντιμετώπισης από την Ευρώπη και την Ελλάδα αυτής της συστημικής κρίσης, η οποία απειλεί ολόκληρο το οικοδόμημα της Ευρωζώνης, με εν δυνάμει ολέθριες επιπτώσεις για τη σταθερότητα του παγκόσμιου οικονομικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος. Στο βιβλίο αυτό εκφράζω τις προσωπικές μου θέσεις και οικονομικές απόψεις, οι οποίες δεν αντανακλούν απαραίτητα και εκείνες του ΔΝΤ. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιμελητή Άγγελο Φιλιππάτο, τον Γεράσιμο Κουτροκόη και όλους τους συντελεστές των εκδόσεων Λιβάνη που συνέβαλαν στην έκδοση αυτού του βιβλίου. Πολιτεία, Σεπτέμβριος 2012
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΩΝ ΔΑΝΕΙΩΝ, που ξέσπασε στις ΗΠΑ τον Αύγουστο του 2007 και διογκώθηκε ένα χρόνο μετά, αποσταθεροποίησε τα θεμέλια του παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού τομέα και προκάλεσε τεράστιες ζημιές στο διεθνές τραπεζικό σύστημα. Η κρίση αυτή απείλησε με στραγγαλισμό τη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων και της πραγματικής οικονομίας σε παγκόσμια κλίμακα. Έτσι, οι κυβερνήσεις των ανεπτυγμένων κυρίως χωρών υποχρεώθηκαν να στηρίξουν χρηματοδοτικά τις τράπεζές τους, προκειμένου να αποφύγουν την κατάρρευση των οικονομιών των χωρών τους. Με τη μαζική χρηματοδοτική στήριξη των τραπεζών από τους κρατικούς προϋπολογισμούς και τις κεντρικές τράπεζες αποφεύχθηκε μια νέα κρίση του τύπου 1929-1933, αλλά επιβαρύνθηκαν με σημαντικά ελλείμματα οι προϋπολογισμοί των χωρών αυτών. Επίσης, προκλήθηκε σοβαρή επιδείνωση της πορείας της παγκόσμιας οικονομίας, και κυρίως της οικονομίας των ανεπτυγμένων χωρών. Το βασικό δίδαγμα από την κρίση αυτή ήταν ότι, εξαιτίας της αυξανόμενης αλληλεξάρτησης-αλληλεπίδρασης του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού τομέα και της παγκόσμιας οικονομίας εν γένει, ένα συμβάν περιορισμένης έκτασης μπορεί να προκαλέσει σεισμό στο παγκοσμιοποιημένο χρηματοπιστωτικό σύστημα και να οδηγήσει στη συστημική κατάρρευσή του όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της κρίσης των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ (η συνολική
22 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ αξία των δανείων αυτών δεν ξεπερνούσε τα 1.300 δισεκατομμύρια δολάρια, δηλαδή το μέγεθός τους είχε θεωρηθεί πολύ μικρό για να μπορεί να επηρεάσει το παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα). Ένα δεύτερο δίδαγμα από την κρίση αυτή ήταν ότι μια εσφαλμένη κυβερνητική απόφαση μπορεί να αναζωπυρώσει και να επεκτείνει την τραπεζική κρίση, αποσταθεροποιώντας ακόμα περισσότερο την παγκόσμια οικονομία όπως συνέβη εξαιτίας της απόφασης της κυβέρνησης των ΗΠΑ να αφήσει μια σχετικά μικρή τράπεζα, τη Lehman Brothers, να πτωχεύσει. Όταν, λοιπόν, στις αρχές του 2009 η Ελλάδα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια σειρά προβλημάτων, όπως διευρυμένα δημοσιονομικά ελλείμματα, σοβαρή ύφεση, διόγκωση του δημόσιου χρέους και μείωση της ανταγωνιστικότητας, η διεθνής κοινότητα άρχισε να αναρωτιέται αν ένα πιστωτικό γεγονός στη χώρα μας θα μπορούσε να προκαλέσει αλυσιδωτές αρνητικές επιπτώσεις στις οικονομίες άλλων χωρών (κυρίως, της Ευρωζώνης) και, κατ επέκταση, στην παγκόσμια οικονομία. Με απλά λόγια, η παγκόσμια κοινότητα άρχισε από τις αρχές του 2009 να φοβάται ότι μια πιθανή κρίση σε μια μικρή οικονομία, όπως η ελληνική, θα μπορούσε να τροφοδοτήσει μια κρίση παγκόσμιας εμβέλειας, όπως αντίστοιχα συνέβη με την περίπτωση της χρεοκοπίας της Lehman Brothers. Γιατί όμως η Ελλάδα βρέθηκε στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος και απειλούσε τόσο πολύ τη σταθερότητα του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος; Κυρίως επειδή η πιστωτική κρίση στη χώρα μας θα προκαλούσε στις αγορές έντονες ανησυχίες σχετικά με την ικανότητά της να αποπληρώσει τον υψηλό δανεισμό της. Ταυτόχρονα, οι αγορές θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν την πολιτική βούληση των ηγετών της Ευρωζώνης να αντιμετωπίσουν άμεσα την κρίση μιας χώρας-μέλους της, όταν μάλιστα δεν υπήρχαν τα κατάλληλα εργαλεία για το σκοπό αυτό. Στη συνέχεια, οι αμφιβολίες των αγορών θα είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση των επιτοκίων δανεισμού αρχικά της Ελλάδας και, στη συνέχεια, άλλων ευάλωτων χω
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 23 ρών-μελών της Ευρωζώνης. Τυχόν αποτυχία της τελευταίας να δράσει έγκαιρα και αποφασιστικά για να καθησυχάσει τις ανησυχίες των αγορών θα μπορούσε να γενικεύσει την κρίση χρέους στην Ευρωζώνη και να προκαλέσει σοβαρές ζημιές στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Ποτέ άλλοτε μια τόσο μικρή χώρα, όπως η Ελλάδα, δεν είχε βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της αγωνίας της παγκόσμιας κοινότητας. Για καμιά άλλη τόσο μικρή χώρα δεν είχαν γίνει στο παρελθόν τόσο πολλές συζητήσεις, συνεδριάσεις, διαπραγματεύσεις και εκτιμήσεις όχι μόνο στους επίσημους διεθνείς οργανισμούς, αλλά και στα παγκόσμια μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η ελληνική τραγωδία αποτέλεσε το ψυχόδραμα της παγκόσμιας κοινότητας. Ακόμα και σήμερα κανείς δε γνωρίζει αν η χώρα μας θα καταφέρει να παραμείνει στην Ευρωζώνη. Κανείς δεν μπορεί να στοιχηματίσει ότι η ίδια η Ευρωζώνη θα ξεπεράσει την κρίση που την απειλεί και θα διασώσει τόσο την Ελλάδα όσο και το ευρώ, καθώς αποδείχτηκε περίτρανα ότι τα εθνικά συμφέροντα υπερισχύουν του κοινού ευρωπαϊκού συμφέροντος. Η κοντόφθαλμη και τιμωρητική στάση ορισμένων χωρών-μελών της Ευρωζώνης απέναντι στη χώρα μας εμπόδισε την επίλυση του ελληνικού προβλήματος και τροφοδότησε τις ανησυχίες των αγορών, οι οποίες δεν απειλούν πλέον με αποσταθεροποίηση μόνο την Ελλάδα, την Ιρλανδία και την Πορτογαλία, αλλά και την Ισπανία και την Ιταλία. Αναμφίβολα, η Ελλάδα ευθύνεται για το δημοσιονομικό της εκτροχιασμό, κυρίως μετά την κρίση του 2007-2008. Και ασφαλώς είναι υπεύθυνη για την εμφάνιση του ελλείμματος ανταγωνιστικότητας, ιδίως μετά το 2001. Η χώρα μας δεν αξιοποίησε τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης μεταξύ 1996 και 2007 για να περιορίσει αποφασιστικά το χρέος της, να διορθώσει τις διαρθρωτικές της αδυναμίες και να αντιμετωπίσει τη διασπάθιση του δημόσιου χρήματος. Αντίθετα, μετά την ένταξή της στην Ευρωζώνη, χρησιμοποίησε απερίσκεπτα το χαμηλότοκο δανεισμό του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα
24 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ για να δημιουργήσει μια επίπλαστη οικονομική ευμάρεια, η οποία δεν ανταποκρινόταν στις δυνητικές ικανότητες της οικονομίας της. Η πολιτική της ηγεσία αρνήθηκε να λάβει εγκαίρως αυστηρά μέτρα στις αρχές του 2009, ώστε να προλάβει το δημοσιονομικό εκτροχιασμό. Και όταν μετά τις εκλογές του 2009 η νέα κυβέρνηση της χώρας αποφάσισε να αντιμετωπίσει το δημοσιονομικό εκτροχιασμό, τα μέτρα που προώθησε ήταν άτολμα και δεν έπεισαν τις αγορές για την αποτελεσματικότητά τους. Αλλά και από την πλευρά τους οι Ευρωπαίοι εταίροι μας ευθύνονται για την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας και τη διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής της. Πρώτον, παρά τις προειδοποιητικές βολές του ΔΝΤ από το 2009, οι Ευρωπαίοι «έκαναν τα στραβά μάτια» για μεγάλο χρονικό διάστημα και δεν άσκησαν πίεση στην Ελλάδα ώστε να διορθώσει εγκαίρως και αποφασιστικά τα δύο ελλείμματά της: το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης και το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας. Δεύτερον, καθυστέρησαν να αντιληφθούν την έκταση του ελληνικού προβλήματος, αλλά και το συστημικό κίνδυνο από μια ενδεχόμενη επιμόλυνση και άλλων χωρών της Ευρωζώνης. Σε όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων πριν την καθιέρωση του διακρατικού χρηματοδοτικού μηχανισμού για τη στήριξη της Ελλάδας, το εθνικό συμφέρον των χωρών-μελών (και, κυρίως, της Γερμανίας, της Ολλανδίας, της Αυστρίας, της Φιλανδίας και της Σλοβακίας) επικρατούσε του συλλογικού ευρωπαϊκού συμφέροντος, με αρνητικές επιπτώσεις στην έγκαιρη αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων. Η τιμωρητική στάση ορισμένων χωρών-μελών της Ευρωζώνης αποκαλύπτεται από το γεγονός ότι, ενώ έστω και καθυστερημένα αποφάσισαν τη χρηματοδότηση της Ελλάδας μέσω της σύναψης διμερών δανείων με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης, στη συνέχεια συναίνεσαν στη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας [European Financial Stabilization Fund ΕΤΧΣ], το οποίο μπορεί να αντλεί χρηματοδοτικούς πόρους από τις αγορές για να στηρί
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΟ ΔΝΤ 25 ζει όσες χώρες-μέλη της Ευρωζώνης δυσκολεύονται να αναχρηματοδοτούν το χρέους τους απευθείας από τις αγορές. Τρίτον, όταν οι Ευρωπαίοι αποφάσισαν, με μεγάλη και πάλι καθυστέρηση, να ενεργοποιήσουν το διακρατικό μηχανισμό στήριξης της Ελλάδας, αγνόησαν τις υποδείξεις του ΔΝΤ και επέβαλαν στην Ελλάδα ένα πρόγραμμα λιτότητας με ασφυκτικά χρονικά περιθώρια. Επίσης, παρά την αντίθετη άποψη του ΔΝΤ, οι Ευρωπαίοι εταίροι μας κάλυψαν χρηματοδοτικά την Ελλάδα με δάνεια, αλλά καθόρισαν το επιτόκιο δανεισμού σε πολύ υψηλό επίπεδο (περίπου 5% ετησίως). Η αποτυχία του πρώτου μνημονίου ήταν προδιαγεγραμμένη. Το ΔΝΤ είχε επισημάνει ότι δεν υπάρχει ιστορικό προηγούμενο μιας τόσο μεγάλης δημοσιονομικής προσαρμογής (μείωση του ελλείμματος από 15,5% του ΑΕΠ σε 3% του ΑΕΠ μέσα σε τρεισήμισι χρόνια). Τέταρτον, η τρόικα δεν απαίτησε από την Ελλάδα να προωθήσει άμεσα μέτρα για τον περιορισμό των δαπανών και την πάταξη της φοροδιαφυγής, αλλά συμφώνησε με τις ελληνικές Αρχές να αυξηθεί υπέρμετρα η φορολογία και να επιβληθούν οριζόντιες περικοπές στους μισθούς και στις συντάξεις, με συνέπεια η οικονομία να οδηγηθεί σε βαθιά και παρατεταμένη ύφεση. Πέμπτον, παρόλο που η τρόικα αποδέχτηκε το γεγονός ότι η εσωτερική υποτίμηση, δηλαδή η προσαρμογή των εσωτερικών τιμών σε ένα κατώτερο επίπεδο ώστε να ανακτηθεί η χαμένη ανταγωνιστικότητα, απαιτεί χρόνο, δεν ασχολήθηκε ουσιαστικά με την αντιμετώπιση της σοβαρής ύφεσης. Αρκέστηκε να επαναλαμβάνει ότι έπρεπε να πραγματοποιηθούν διαρθρωτικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα επανέφεραν την ελληνική οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης. Σύμφωνα, όμως, με τη διεθνή ιστορική εμπειρία και πρακτική, σε καμιά χώρα στον κόσμο η εσωτερική υποτίμηση δεν είχε άμεσα αποτελέσματα. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί και η αδυναμία του διοικητικού μηχανισμού της χώρας να αξιοποιήσει έγκαιρα τους πόρους των Διαρθρωτικών Ταμείων της ΕΕ, ώστε να αντιμετωπιστεί η ύφεση και να καταπολεμηθεί η ανεργία.