THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ GIKAS HARDOUVELIS. FORMER MINISTER OF FINANCE, Greece

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ GIKAS HARDOUVELIS FORMER MINISTER OF FINANCE, Greece TO THE 20 th ROUNDTABLE WITH THE GOVERNMENT OF GREECE EUROPE: SHAKEN AND STIRRED? GREECE: A SKILFUL ACORBAT? ΤΕΤΑΡΤΗ 22 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ GIKAS HARDOUVELIS FORMER MINISTER OF FINANCE, Greece TO THE 20 th ROUNDTABLE WITH THE GOVERNMENT OF GREECE EUROPE: SHAKEN AND STIRRED? GREECE: A SKILFUL ACORBAT? ΤΕΤΑΡΤΗ 22 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016 Κυρίες και κύριοι θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Economist και να πω στους αγγλόφωνους φίλους μας ότι θα μιλήσω ελληνικά, ωστόσο οι διαφάνειές μου είναι στα αγγλικά, οπότε θα σας δίνω λίγο χρόνο παραπάνω προκειμένου να βάλετε τα ακουστικά σας για να παρακολουθείτε τη διερμηνεία. Κυρίες και κύριοι ο τίτλος της ομιλίας μου είναι «Ελληνική κρίση No 2. Τελειώνει; Ή ακόμη έχουμε πόνο μπροστά μας;». Λίγο πολύ όλοι ξέρουμε ότι περάσαμε μια τεράστια κρίση, νομίζαμε στο τέλος του 13-14 ότι είχαμε τελειώσει, οι ελληνικές ανισορροπίες οι δημοσιονομικές, οι εξωτερικές εξέλειπαν, είχαμε ισοσκελισμένο ισολογισμό και ισοσκελισμένο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και υπήρχε μια διάχυτη αισιοδοξία. Αλλά η κρίση σήμερα συνεχίζεται. Είμαστε στη 2 η φάση της ελληνικής κρίσης ή στη δεύτερη ελληνική κρίση και αυτή πλέον δεν μπορεί κανείς να επιρρίψει ευθύνες σε ανισορροπίες οικονομικές. Σε αυτή την κρίση είμαστε οι ίδιοι υπεύθυνοι, εμείς οι Έλληνες. Έχουμε μια καινούργια πολιτική πραγματικότητα, οδηγηθήκαμε σε capital controls, έχουμε ξανά μείωση του ΑΕΠ. Έχουμε και ένα τρίτο 2

μνημόνιο και οι μέτοχοι των τραπεζών έχασαν τα χρήματά τους για δεύτερη φορά και οι τράπεζες ανακεφαλαιοποιήθηκαν. Και ακόμα το πρόβλημα δεν έχει λυθεί, διότι τα προβληματικά δάνεια συνεχίζουν να αυξάνονται. Το ερώτημα σήμερα δεν είναι αυτό, όπως το είχαμε θέσει πριν από πέντε χρόνια. Πριν από πέντε χρόνια σκεφτόμασταν ότι η ανάπτυξη μας ανήκει. Ότι τι είναι αυτό που θα μας κάνει να ξαναπάμε στο παρελθόν; Σε αυτό που δικαιωματικά μας ανήκει και που ήταν μια ανάπτυξη της τάξης του 3%, 4%; Τώρα η ατζέντα άλλαξε και αυτό εννοώ όταν λέω ελληνική κρίση νούμερο δυο. Κανένας δεν πιστεύει στην Ελλάδα του 3% και του 4%. Η στασιμότητα είναι το status quo και το ερώτημα που βάζουμε είναι θα ξεφύγουμε από τη στασιμότητα; Θα πάμε μπροστά; Και κάποιοι από τους δανειστές μας λένε το καλύτερο που μπορείτε να πιάσετε είναι το 1,5% και κάποιοι άλλοι που δεν έχουν έρθει να το πούνε δυνατά, λένε ότι μπορεί να πάτε εκεί που ήταν 10 χρόνια πριν οι χώρες του Σοβιετικού μπλοκ, διότι οι νέοι σας φεύγουν, οι εταιρείες σας φεύγουν και δεν υπάρχει δυναμικό σε αυτή τη χώρα. Άρα αυτό είναι το ερώτημα σήμερα. Μια διαφορετική ατζέντα. Η κρίση νούμερο 2 άλλαξε την ατζέντα, έχει αλλάξει τον τρόπο σκέψης μας. Και για να σας το δείξω αυτό, θα σας δείξω με μερικά διαγράμματα, είμαι και καθηγητής οπότε μου αρέσουν τα διαγράμματα και ίσως κάτι να μας μείνει από αυτά. Εδώ σας δείχνω τη σύγκριση της Ελλάδος με τη μεγάλη ύφεση στις Ηνωμένες Πολιτείες της δεκαετίας του 30, η οποία έχει αποκαλεστεί the great deprecation. Οι Αμερικάνοι το 1929 ξεκίνησαν στο 100 και το 1939 ήταν στο 95. Έπεσαν πολύ. Έπεσαν κάτω από το 70, αλλά ανέκαμψαν γρήγορα και έπιασαν το 95 μετά από 10 χρόνια. Εμείς ήμασταν στο 100 και τώρα μετά από 10 χρόνια είμαστε στο 76. Και σύμφωνα με τις προβλέψεις της Κομισιόν, εάν δεν είχαμε την ελληνική κρίση νούμερο 2, θα ήμασταν στο 86. Η ελληνική κρίση είναι η μπλε γραμμή που βλέπετε. Η ελληνική κρίση νούμερο 2 είχε ένα κόστος. Ένα κόστος 10 μονάδων του ΑΕΠ το 2007. Και για να το δείτε αυτό και με νούμερα ΑΕΠ και με αριθμούς ευρώ, έχω κάνει ακριβώς το ίδιο διάγραμμα. Η κόκκινη γραμμή λέει στο τέλος του 17 είναι πάλι οι προβλέψεις της Κομισιόν. Θα έχουμε ένα 3

ΑΕΠ των 181 δις και η μπλε γραμμή, αυτό που προέβλεπε η Κομισιόν πριν από δυο χρόνια ότι θα είμαστε στο 205. Μια διαφορά πάνω από 20 δισεκατομμύρια ευρώ που αντιστοιχεί σε περίπου 2.000 ευρώ ανά άτομο και βέβαια σε καθαρό εισόδημα η διαφορά είναι ακόμα μεγαλύτερη, διότι οι φόροι εν τω μεταξύ έχουν αυξηθεί. Άρα η κρίση νούμερο 2 έχει να κάνει με τον ρυθμό ανάπτυξης και αυτό που χάνουμε κάθε χρόνο από πλευράς εισοδήματος, διότι αυτό που σας έδειξα είναι μια απώλεια την οποία την κουβαλάμε κάθε χρόνο. Κάθε χρόνο μας φεύγει από την τσέπη ανά άτομο 2.000 ευρώ. Τι άλλο έχουμε υποστεί από την κρίση νούμερο 2; Έχουμε υποστεί και κάτι το οποίο δεν το πληρώσαμε οι ίδιοι, θα το πληρώσουν όμως οι μέλλοντες φορολογούμενοι. Έχουμε ανεβάσει και το ονομαστικό χρέος κατά περίπου κατά τη γνώμη μου πρόχειροι υπολογισμοί, 50 δις ευρώ. Τα 30 35 προέρχονται από το γεγονός ότι από το τραπεζικό τομέα χάσαμε περίπου 25 δις αξίας στις μετοχές που είχαμε ως κράτος στις τράπεζες και αναγκαστήκαμε να βάλουμε και 7 δις για να τις ανακεφαλαιοποιήσουμε. Άρα μιλάμε για μια απώλεια, τουλάχιστον πάνω από 30 δις στις τράπεζες και μάλιστα ένας πρώην υπουργός της νυν κυβέρνησης, του 2005, ανεβάζει το νούμερο στα 40 δις. Έχουμε επιπλέον χρέος της τάξης των 13 με 15 δις ευρώ από το γεγονός ότι ακόμα και οι στόχοι των πρωτογενών πλεονασμάτων οι οποίοι ήταν επιτεύξιμοι με τους προηγούμενους ρυθμούς ανάπτυξης οι οποίοι τώρα μειώθηκαν, αυτοί οι στόχοι έχοντας λιγότερους στόχους για την 3ετία 4ετία, σημαίνει ότι δεν έφερε η οικονομία εισοδήματα τα οποία αναγκαστικά δανειζόμαστε και θα τα πληρώσουμε στο μέλλον. Αυτό το ποσό το οποίο η κυβέρνηση λέει ότι αυτό το προσέφερε στον κόσμο, διότι κατάφερε και γλίτωσε η οικονομία περίπου 20 δις ευρώ επειδή μείωσε τους στόχους των πλεονασμάτων για την 3ετία, αυτό δεν είναι όφελος. Αυτή η μείωση των πλεονασμάτων είναι επιπλέον χρέος, επειδή δεν είναι χρήματα τα οποία πήρε η κυβέρνηση, άρα τα χρεώνεται και θα πάρει στο μέλλον. Μια άλλη απώλεια είναι το γεγονός ότι έχουν χαθεί οι αξίες περιουσιακών στοιχείων, άρα από τις ιδιωτικοποιήσεις δεν θα πάρουμε τα ίδια 4

χρήματα που περιμέναμε. Άρα για να συνοψίσω και να μην σας μπερδέψω, όταν κανείς συγκρίνει, γιατί ακούω πολλές φορές πολιτικές εκτιμήσεις που λένε, μα, ήρθε ένα τρίτο μνημόνιο το οποίο μας έχει φέρει ένα ποσό της τάξης των 60, 70, 80 δις, δεν είναι η σωστή λογική, δεν πρέπει να το σκεφτόμαστε έτσι, διότι μεγάλο κομμάτι από το τρίτο μνημόνιο είναι ομόλογα τα οποία τα ξεπληρώνουμε και τα ανανεώνουμε. Αυτό δεν είναι νέο χρέος. Το νέο χρέος είναι τι επιπλέον φέρνουμε στην οικονομία ως χρήματα τα οποία πρέπει να πληρώσουμε. Το τραπεζικό κομμάτι είναι μεγάλο και τα υπόλοιπα που σας ανέφερα. Αλλά για να μην χάσω χρόνο, πού φαίνεται επίσης ότι μιλάμε για μια διαφορετική κρίση, μια νέα κρίση, μια δεύτερη φάση της κρίσης; Έχω δυο διαγράμματα που σας παρουσιάζω. Στο πάνω διάγραμμα είναι η εξάρτησή μας από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Από το ευρωσύστημα. Παλιά τον καιρό του PSI, αυτή η εξάρτηση είχε φτάσει στα 120 125 δισεκατομμύρια ευρώ. Ήταν τεράστια. Στο τέλος του 2014 η εξάρτηση είχε μειωθεί στα 42 43 δις ευρώ και ξαφνικά το 2015 εκτινάχθηκε πάλι στα 120 και μειώνεται τώρα σιγά σιγά. Και το κόκκινο χρώμα δείχνει ότι αυτά είναι χρήματα τα οποία δεν τα δίνει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, τα δίνει η δική μας Κεντρική Τράπεζα και κοστίζουν παραπάνω επειδή δεν έχουμε το σωστό ενέχυρο, το κατάλληλο ενέχυρο. Αυτό δείχνει ξεκάθαρα ότι μιλάμε για μια δεύτερη κρίση. Μια δεύτερη φάση της κρίσης. Είχαμε μειώσει την εξάρτηση από την Κεντρική Τράπεζα και την αυξήσαμε ξανά. Και μάλιστα αυξήθηκε πολύ περισσότερο από τη μείωση των καταθέσεων του 2015 που ήταν περίπου 45 δις ευρώ. Το δεύτερο διάγραμμα που σας δείχνω εκεί είναι όχι πλέον η πλευρά του παθητικού των τραπεζών, διότι η εξάρτηση από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει να κάνει με δανεισμό των τραπεζών και έχει να κάνει με καταθέσεις και από πού θα βρούνε τα λεφτά. Το δεύτερο διάγραμμα δείχνει το ενεργητικό των τραπεζών, εκεί που έχουν δώσει τα λεφτά, αν θα τα πάρουν πίσω. Και αυτό που βλέπαμε στη διάρκεια του 13 και του 14 ήταν μια σταδιακή μείωση, αυτό που λένε οι ξένοι το DELTA. Δηλαδή η αλλαγή. Είναι 5

ελληνική λέξη, από το ελληνικό γράμμα ΔΕΛΤΑ. Το χρησιμοποιούν όλοι οι ξένοι. Η αλλαγή στα νέα προβληματικά δάνεια κάθε τρίμηνο ήταν όλο και μικρότερη και όλοι ήλπιζαν ότι θα τελείωνε πλέον αυτό το πρόβλημα με τα προβληματικά δάνεια θα πήγαινε στο μηδέν. Δεν πήγε στο μηδέν. Το 15 αυξήθηκε πάλι γι αυτό μιλάμε για δεύτερη κρίση. Ένα θετικό είναι ότι προς το τέλος του 15 και νομίζω ότι τέλος του 16 αυτό το DELTA πάλι μειώνεται. Άρα είναι ένα σημάδι αισιοδοξίας για τη χώρα μας. Και ένα τελευταίο οικονομικό στοιχείο που θα σας πείσει ότι μιλάμε για μια δεύτερη φάση της κρίσης, ή μια διαφορετική κρίση. Και αυτό το στοιχείο είναι πώς αισθάνεται το οικονομικό κλίμα. Πώς αισθάνονται τα νοικοκυριά; Πώς αισθάνονται οι επιχειρήσεις σε σχέση με το πού βαδίζει η χώρα; Ξεκινάει πάλι και αυτό το 2007 και καταλήγει το Μάιο του 2016. Η κόκκινη γραμμή είναι η ευρωζώνη των 19, η μπλε είναι η Ελλάδα. Στη διεθνή κρίση το κλίμα στην Ελλάδα πήγαινε, βάδιζε μήνα με το μήνα εξάμηνο με το εξάμηνο, χρόνο με το χρόνο μαζί με το κλίμα στην Ευρώπη. Έπεφτε. Έπεφτε λόγω της διεθνούς κρίσης και σταμάτησε να πέφτει στο πρώτο τρίμηνο του 2009, μαζί με την Ευρώπη. Στο τελευταίο τρίμηνο του 2009 όμως σταμάτησε το κλίμα να ανεβαίνει στην Ελλάδα επειδή ξεκίνησε η ελληνική κρίση, η Ευρώπη ανέβηκε. Στη συνέχεια μέχρι και περίπου το τέλος του 2012 στην διάρκεια της ελληνικής κρίσης, το κλίμα σταμάτησε να ανεβαίνει. Δεν χειροτέρεψε, αλλά δεν ανέβαινε. Και είχαμε μια τεράστια άνοδο, όταν επιτέλους ο κόσμος κατάλαβε ότι κάπου βάλαμε τα πράγματα σε μια σειρά. Κάπου φτιαχνόταν η οικονομία. Μέχρι το τέλος του 14 ήταν αυτό όμως. Σταμάτησε η αισιοδοξία και έχουμε μια απότομη πτώση το 2015 η οποία σταμάτησε να πέφτει γύρω στον Αύγουστο Σεπτέμβριο του 2015. Ξανανέβηκε λίγο, αλλά ακόμα μένει, ακόμα υπάρχει απαισιοδοξία. Αυτό δείχνει ότι είμαστε σε μια διαφορετική κρίση. Τι θα κάνουμε τώρα; Κι αυτό είναι το ερώτημα. Ελπίζω να σας έπεισα μέχρι τώρα ότι μιλάμε για μια διαφορετική κρίση, μια δεύτερη ελληνική κρίση. Θα μπορέσουμε να πάμε μπροστά; Θα μπορέσουμε να ανακάμψουμε; 6

Ένα ερώτημα που όλοι σκέφτονται είναι: η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να πιάσει τους ρυθμούς ανάπτυξης του 2,5 και 3%, ή μόνο θα πιάσει ένα ρυθμό της τάξης του 3% λόγω της φυσικής αντίδρασης της οικονομίας; Της κυκλικής αντίδρασης της οικονομίας; Είναι ένα δύσκολο ερώτημα. Στα θετικά που τα έχω στο τέλος, και στα οποία αναφέρθηκε και ο αγαπητός κ. Klaus Regling, ένα είναι ότι επιτέλους έκλεισε η αξιολόγηση και ότι οι Ευρωπαίοι πιστεύουν ότι θα έρθουν νέα δις στην οικονομία, αλλά αυτά είναι χρήματα τα οποία θα πάνε σε κάποιες εταιρείες. Πρέπει να το σκεφτούμε εάν τελικά θα επιδράσουν όσο θετικά λένε όλοι, επειδή υπάρχει και ο αρνητικός πολλαπλασιαστής. Υπάρχει το 3% μονάδα του ΑΕΠ, τα οποία μειώνονται. Είναι εισόδημα των Ελλήνων που χάνεται. Ένα δεύτερο ότι η ECB θα αποκαταστήσει το waiver και κυρίως εάν τελικά η ECB αποφασίσει να μας βάλει στο quantitate devising, τότε μπορεί να μειωθούν τα επιτόκια των ομολόγων και αυτό να αλλάξει το κλίμα το οποίο είναι θετικό. Τα αρνητικά βέβαια είναι πολύ περισσότερα, τα έχω επάνω, έχει να κάνει με το γεγονός ότι ακόμα δεν έχουμε οικονομική στρατηγική για το πού πάμε. Δεν έχουμε ακόμα υιοθετήσει τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Δεν έχουμε ιδιοκτησία στις μεταρρυθμίσεις. Το πώς κατανέμουμε τη φορολογία και τη μείωση των δαπανών, είναι μόνο φορολογία και αυτό είναι αποτρεπτικό για την οικονομία. Η νεολαία μας φεύγει στο εξωτερικό. Οι εταιρείες φεύγουν στο εξωτερικό. Το θέμα του debt relief έχει μετατεθεί προς το 2018 και βέβαια έχουμε συνεχώς καθυστερήσεις που όπως αναφέρθηκε και ο κ. Regling επιδρούν στην οικονομία. Και να μην περιμένουμε την ανάπτυξη να έρθει από τον τραπεζικό τομέα, διότι οι τράπεζες περιμένουν πρώτα η οικονομία να ανακάμψει και μετά να μπορέσουν να δώσουν νέα δάνεια. Εδώ έχω ένα πίνακα που δείχνω προβλέψεις και για το 2017. Αυτή είναι μια αισιόδοξη άποψη για το 2017 και είναι οι επίσημες προβλέψεις της Κομισιόν. 7

Και εάν παρατηρήσετε, θα δείτε ότι βασίζονται σε δυο χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι ότι η κατανάλωση πρέπει να αυξηθεί κατά 1,8% και το δεύτερο ότι οι επενδύσεις αυξάνονται περίπου 13%. Και τα δυο είναι λίγο αμφισβητούμενα. Οι επενδύσεις για να ανακάμψουν, πρέπει να έρθει ένα κλίμα ευφορίας ξανά στη χώρα μας. Η κατανάλωση είναι δύσκολο να ανακάμψει, διότι το καθαρό εισόδημα των νοικοκυριών θα μειωθεί το 2017, δεν θα αυξηθεί. Άρα το concept forecast είναι μόνο 1,5%. Αυτή είναι μια αισιόδοξη άποψη. Και για να κλείσω, είμαστε σε μια εποχή που όπως ειπώθηκε και το πρωί η Ευρώπη ατενίζει τεράστιες προκλήσεις μπροστά και δεν είναι μόνο οι προκλήσεις του Βrexit. Η Ελλάδα έχει ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις, νομίζω οι Έλληνες πολίτες έχουν φτάσει στα όριά τους δεν αντέχουν πλέον άλλη φορολογία και όπως είπα και νωρίτερα γι' αυτό τον λόγο οι νέοι μας φεύγουν και οι εταιρείες όσες μπορούν, φεύγουν. Το να αποφύγουμε μια στασιμότητα διαρκείας είναι μια μεγάλη πρόκληση σήμερα και φαίνεται όλο και πιο δύσκολη μέρα με την ημέρα. Αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι για να αποφύγουμε τη στασιμότητα πρέπει πρώτα να ανακάμψουμε. Για να ανακάμψουμε χρειαζόμαστε λίγο αέρα δημοσιονομικό, δεν μας το έχει δώσει η Ευρώπη αλλά και εμείς δεν έχουμε δώσει στην Ευρώπη την αίσθηση της ασφάλειας ότι το πρόγραμμα μας ανήκει, ότι έχουμε ιδιοκτησία του προγράμματος. Η Ευρώπη αυτή τη στιγμή πιστεύω δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ για την Ελλάδα, όσο ενδιαφερόταν πριν από τρία ή τέσσερα χρόνια. Συμφωνώ με τον κ. Klaus Regling μας έσωσε η Ευρώπη, θα είχαμε πολύ χειρότερα εάν δεν μας έσωζαν, όμως αυτή τη στιγμή το ενδιαφέρον τους δεν είναι το ίδιο που ήταν πριν από τέσσερα χρόνια. Γιατί; Διότι αυτή τη στιγμή ό,τι και να συμβεί στην Ελλάδα δεν θα επηρεαστεί η Ευρώπη. Δεν υπάρχει contagion από την Ελλάδα στην Ευρώπη. Άρα αυτό σημαίνει ότι οι Ευρωπαίοι μπορεί να κάνουν και χωρίς εμάς, μπορεί να αδιαφορήσουν. Είμαστε μόνοι μας, η τύχη από εδώ και μπρος στη 2 η φάση της ελληνικής κρίσης είναι στα χέρια των Ελλήνων. Εμείς 8

πρέπει να αποφασίσουμε ότι θέλουμε επιτέλους να φτιάξουμε τη χώρα μας. Θα το κάνουμε; Ελπίζω ναι. Σας ευχαριστώ. 9