Διαχείρισηεδαφών& Παραγωγή Τροφίμων

Διαχείρισηεδαφών& Παραγωγή Τροφίμων Ειρήνη Κατσαλήρου, Γεωπόνος-Εδαφολόγος Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων ΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Εδαφικά κολλοειδή Άργιλος& χούµος Παίζουντορόλοπουπαίζειµιασύγχρονητράπεζαγιατηνκοινωνία. Αποτελούν τις θέσεις, όπου ιόντα που είναι απαραίτητα για τη θρέψη των φυτών, αποθηκεύονται και προστατεύονται από απώλειες έκπλυσηςµέσωτωναρδεύσεωςήτωνβροχοπτώσεων. Aπόεκείµπορούνναπροσληφθούναπόταφυτάότανυπάρχει ανάγκη, Eκείµπορούνκαινααποθηκευτούνότανηπροσθήκηλιπασµάτων, κοπριάς ή φυτικών υπολειµµάτων δηµιουργεί πλεόνασµα στο εδαφικό περιβάλλον Εδαφολογία 2

Γενικές ιδιότητες των εδαφικών κολλοειδών Μέγεθος:είναιτόσοµικρά (< 2µm), πουµπορείκανείςνατα δει µόνο µε τη βοήθεια ηλεκτρονικού µικροσκοπίου Ειδική επιφάνεια: εξαιτίας του µικρού µεγέθους τους τα κολλοειδή εµφανίζουν Μεγάληεξωτερικήεπιφάνειαανάµονάδαβάρους (1 g αργίλουέχει 1000 φορές > εξωτερικήεπιφάνειααπό 1 g άµµου) Εκτεταµένη εσωτερική επιφάνεια, η οποία εκτείνεται µεταξύ των φυλλιδίων και που είναι πολύ µεγαλύτερη από την εξωτερική ( η συνολική επιφάνεια των εδαφικών κολλοειδών κυµαίνεται από 10 m 2 /g γιααργίλουςπουεµφανίζουνµόνοεξωτερικήεπιφάνειαως 800 m 2 /g γιααργίλουςµεεκτεταµένηεσωτερικήεπιφάνεια) Εδαφολογία 3 Γενικές ιδιότητες των εδαφικών κολλοειδών Ηλεκτρικό Φορτίο: τόσο οι εξωτερικές όσο και οι εσωτερικές επιφάνειες είναι φορτισµένες αρνητικά ή/και θετικά. Το καθαρό ηλεκτρικό φορτίο των κολλοειδών είναι αρνητικό. Ηπαρουσίακαιηπυκνότητατωνφορτίωνκαθορίζουντηνέλξη ή την απώθηση µεταξύ των κολλοειδών και κατά συνέπεια επηρεάζουν τις φυσικές και χηµικές ιδιότητες των εδαφών. Εδαφολογία 4

Γενικές ιδιότητες των εδαφικών κολλοειδών ΠροσρόφησηκατιόντωνκαιΗ 2 Ο: Συνέπεια της ύπαρξης φορτίου στις επιφάνειες των κολλοειδών είναι η προσέλκυση ιόντων αντιθέτου φορτίου. Aρνητικά φορτισµένα κολλοειδή αναφέρονται = µικέλλες(micelles). Η προσέλκυση πολυάριθµων κατιόντων στην επιφάνειά τους έχει ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία µιας στιβάδας κατιόντων γύρω τους, η οποία είναι γνωστή ως διπλή ιονική στιβάδα Τα αρνητικού φορτίου κολλοειδή τεµαχίδια συνιστούν το εσωτερικό ιονικό επίπεδο ενώ το νέφος των κατιόντων που χαλαρά µάλλον συγκρατούνται γύρω τους χαρακτηρίζονται ως προσροφηµένα και συνιστούντοεξωτερικότµήµατης. Επιπλέον ένας µεγάλος αριθµός µορίων νερού σχετίζονται µε τα εδαφικά κολλοειδή. Μερικά αποτελούν ενυδάτωµα των κατιόντων που είναι προσροφηµένα και άλλα βρίσκονται στους ενδοστιβαδικούς χώρους των κολλοειδών. Εδαφολογία 5 Τύποι εδαφικών κολλοειδών Φυλλοπυριτικά ορυκτά Ένυδραοξείδια Al και Fe Αλλοφανή και άλλα άµορφα ορυκτά Χούµος Εδαφολογία 6

Φυλλοπυριτικά ή αργιλοπυριτικά ορυκτά ή ορυκτά της αργίλλου Κρυσταλλικά Φυλλόµορφη δοµή Κάθετεµαχίδιοσυνίσταταιαπόµιασειράφυλλιδίων(επιπέδων), όπωςοισελίδεςενόςβιβλίου. Τα φυλλίδια είναι διευθετηµένα οριζόντια και αποτελούνται γενικά από σειρές τετραέδρων Si, ή οκταέδρων Al. π.χ.: καολινίτης (Si 2 Al 2 O 5 (OH) 4 ) Ηχηµικήσύστασηκαιηεσωτερικήδιευθέτησητωνατόµωνπου συνιστούν τους κρυστάλλους των φυλλιδίων καθορίζουν το φορτίο τους, την ικανότητά τους να συγκρατούν και να ανταλλάσσουν ιόντα και τις φυσικές τους ιδιότητες Τα φυλλοπυριτικά ή αργιλοπυριτικά ορυκτά είναι τα κυρίαρχα µεταξύ των ανοργάνων κολλοειδών που συναντώνται στα εδάφη Εδαφολογία 7 ΈνυδραοξείδιαAl &Fe ήοξυ-υδροξείδιαal & Fe Πολύ κοινά σε έντονα αποσαθρωµένα εδάφη (τροπικών περιοχών) αλλά και σε κοινά γεωργικά εδάφη. Παραδείγµατα: γυψίτης(al 2 O 3. 3H 2 O) ήal(oh) 3 και γκαιτίτης(fe 2 O 3. H 2 O)ήFeOOH, µπορούν να γραφούν και µε µορφή υδροξυδίων οπότε και δικαιολογείται η δεύτερη ονοµασία τους. Μπορεί να είναι κρυσταλλικά ή άµορφα Εδαφολογία 8

Αλλοφανή και άλλα άµορφα ορυκτά Κολλοειδές υλικό άµορφο ή κρυσταλλικό που όµως δεν είναι δυνατό να ταυτοποιηθεί επαρκώς µε τις ακτίνες x. εν έχουν πλήρως ανεπτυγµένη τρισδιάστατη κρυσταλλικήδοµήκαιγιαυτόηµελέτητους παρουσιάζει δυσκολίες. Τααλλοφανήείναιταπιοκοινάαπόταάµορφα πυριτικά ορυκτά της αργίλου, µε χαρακτηριστικό τους αντιπρόσωποτονιµογκολλίτη. Συναντώνται συνήθως σε εδάφη που προκύπτουν από ηφαιστειακή τέφρα. Εδαφολογία 9 Οργανικά κολλοειδή του εδάφους Παρόµοια οργάνωση µε τα ανόργανα κολλοειδήχωρίς κρυσταλλική δοµή Περιβάλλονται από νέφος κατιόντων, και έχουν το µέγεθος Συνίστανταιαπό C, H και O (αντίτωνοµάδων Si, Al, Fe, O και OH των ανόργανων κολλοειδών) Τα αρνητικά τους φορτία σχετίζονται µε ενολικές (- ΟΗ), καρβοξυλικές (-COOH) καιφαινολικέςοµάδες, οι οποίες είναι συνδεδεµένες σε µεγαλύτερες µονάδες που ποικίλουν σε µέγεθος και πολυπλοκότητα(οργανικά µόρια) Εδαφολογία 10

Φουλβικό οξύ (συστατικό του χούµου), x 23 000 Εδαφολογία 11 Προσρόφηση κατιόντων από οργανικά κολλοειδή(χούµο) Εδαφολογία 12

Προσροφηµένα κατιόντα Micelle -Ca 2+ -Al 3+ -H + -M Υγρές περιοχές Micelle -Ca 2+ -Mg 2+ -K + -M Ξηρές περιοχές M: αντιπροσωπεύει μικρές ποσότητες άλλων βασικών κατιόντωνόπως Na +, NH 4+, που είναι προσροφημένα στην επιφάνεια των κολλοειδών Εδαφολογία 13 Σειρά προσρόφησης των κατιόντων από τα εδαφικά κολλοειδή Η λυοτροπική σειρά διαµορφώνει την σειρά προσρόφησης όταν τα κατιόντα βρίσκονται σε ισοδύναµες ποσότητες στο εδαφικό περιβάλλον. Al 3+ > Ca 2+ >Mg 2+ > K + NH 4+ > Na + Η σχετική συγκέντρωση των κατιόντων στο εδαφικό διάλυµα. Σεπολύόξινοπεριβάλλονταιόντα H + και Al 3+ είναικυρίαρχαστο εδαφικό διάλυµα, οπότε εξουδετερώνουν τα περισσότερα αρνητικάφορτίατωνκολλοειδών. Αντιθέτως σε ουδέτερο ή αλκαλικό περιβάλλον κυρίαρχα κατιόντα στοεδαφικόδιάλυµαείναιτα Ca 2+ καιmg 2+ καισυνεπώςαυτά εξουδετερώνουν τα φορτία. Εδαφολογία 14

Ανταλλαγή κατιόντων Τα προσροφηµένα κατιόντα στην επιφάνεια των εδαφικών κολλοειδών ανταλλάσσονται µε ισοδύναµες ποσότητες κατιόντων που βρίσκονται στο εδαφικό διάλυµα Πάντα διαµορφώνεται χηµική ισορροπία µεταξύ στερεής και υγρής φάσης του εδάφους. Micelle Ca 2+ + 2 H + Micelle + Ca 2+ H+ H+ Εδαφολογία 15 Φυλλοπυριτικά ορυκτά Συντίθενται από δύο τύπους φυλλιδίων Τετράεδρα Si Οκτάεδρα AlήMg Εδαφολογία 16

Τετράεδρα Si Αποτελούνται από ένα άτοµο Si, το οποίο περιβάλλεται από τέσσερα άτοµα Ο. Τετραεδρικήκρυσταλλικήδοµήστοχώρο. Πολλά τετράεδρα Si, καθώς µοιράζονται τα αρνητικά φορτία των ατόµων Ο, συνδέονται µεταξύ τους και σχηµατίζουν τα τετραεδρικά φύλλα. Εδαφολογία 17 Οκτάεδρα Al ή Mg Αποτελούνταιαπόέναάτοµο Al ή Mg, τοοποίο περιβάλλεταιαπόέξιάτοµαοήοµάδες OH. Σχηµατίζουν οκτάπλευρο µε κεντρικό άτοµο συνήθως το Al, και γι αυτό καλούνται οκτάεδρα. Πολλά οκτάεδρα συνδεδεµένα οριζόντια µεταξύ τους σχηµατίζουν το οκταεδρικό φύλλο. Εδαφολογία 18

Φύλλα οκταέδρων ιοκταεδρικό φύλλο: κεντρικό άτοµο των περισσοτέρων οκταέδρων σε ένα φύλλο είναι το Al Τριοκταεδρικό φύλλο: όταν το κεντρικό άτοµο των περισσοτέρων οκταέδρων ενός φύλλου είναι το Mg Οδιαχωρισµόςγίνεταιµεβάσητογεγονόςότιδύοιόντα Al σε ένα διοκταεδρικό φύλλο ικανοποιούνται από το ίδιο ποσόαρνητικούφορτίουοήοηµετρίαιόντα Mg σεένα τριοκταεδρικό φύλλο. Εδαφολογία 19 Επίπεδα τετραέδρων ή οκταέδρων Τα τετραεδρικά και οκταεδρικά φύλλα είναι οι δοµικές µονάδες των φυλλοπυριτικών ορυκτών. Καθώς συνδέονται µεταξύ τους (µε τη βοήθεια των ιόντων Ο και ΟΗ) µέσα στους κρυστάλλους δηµιουργούν διαφορετικά επίπεδα (layers). Ηδιαφορετικήφύσηκαιοσυνδυασµόςαυτώντων επιπέδων µεταξύ τους δηµιουργούν τους διαφορετικούς τύπους φυλλοπυριτικών ορυκτών που συναντώνται στην άργιλο των εδαφών Εδαφολογία 20

οµήτετραέδρων Si & οκταέδρων Al ή Mg Εδαφολογία 21 Ισόµορφη υποκατάσταση Στη φύση η αποσάθρωση πετρωµάτων και ορυκτών επιτρέπει σε κατιόντα µε παρόµοιο µέγεθος να υποκαθιστούν τακατιόντα Si, Al και Mgσταφύλλατετραέδρωνκαι οκταέδρων. Το Alείναιελάχισταµεγαλύτεροαπότο Si, καιµπορείνα ταιριάζει στο κέντρο του τετραέδρου, καταλαµβάνοντας τη θέσητου Si, χωρίςνααλλάζειτηβασικήδοµήτου κρυστάλλου. Η αντικατάσταση του Si από Al στο τετράεδρο ονοµάζεται ισόµορφηυποκατάσταση. Τοίδιοσυµβαίνεικαισταοκτάεδραόπουτηθέσητου Al ή Mgπαίρνουντα Fe ή Znκαιαποτελούναυτάτακεντρικά ιόντα των οκταέδρων Εδαφολογία 22

Ιονική ακτίνα των κοινών στοιχείων που συναντώνται στα φυλλοπυριτικά ορυκτά της αργίλου Ιόν Ιονική ακτίνα(nm) Συναντώνται στα Si 4+ 0,042 Τετράεδρα Si Al 3+ 0,051 Fe 3+ 0,064 Οκτάεδρα Al Mg 2+ 0,066 Zn 2+ 0,074 Θέσειςανταλλαγής Fe 2+ 0,070 Na + 0,097 Ca 2+ 0,099 K + 0,133 O 2-0,140 Σετετράεδρα & οκτάεδρα OH - 0,155 Εδαφολογία 23 Σηµασία ισόµορφης υποκατάστασης Αποτελεί την κύρια πηγή θετικού αλλά και αρνητικού φορτίου για τα φυλλοπυριτικά ορυκτά της αργίλου ηυποκατάστασητου Siστοτετραεδρικόφύλλοαπό Alέχειως συνέπεια την εµφάνιση ενός επιπλέον αρνητικού φορτίου το οποίο δεν εξουδετερώνεται Όµοιαηυποκατάστασητου Mg από Alστοοκταεδρικόφύλλοέχει ως συνέπεια την περίσσεια ενός θετικού φορτίου Το καθαρό φορτίο στα κολλοειδή της αργίλου είναι η αλγεβρική διαφορά µεταξύ αρνητικών και θετικών φορτίων Για τα περισσότερα φυλλοπυριτικά ορυκτά της αργίλου κυρίαρχο είναι το αρνητικό φορτίο Εδαφολογία 24

Τύποι αργιλοπυριτικών ορυκτών 1:1 συνδυασµός ενός φύλλου τετραέδρων Si µε ένα φύλλο οκταέδρων Al 2:1 συνδυασµός δύο φύλλων τετραέδρων Si µε ένα φύλλο οκταέδρων Al 2:1:1 στον προηγούµενο συνδυασµό των 2:1 ορυκτών προστίθεται ένα ακόµη φύλλο οκταέδρων στα οποία κυρίαρχο κατιόν είναι το Mg (τριοκταεδρικό φύλλο). Εδαφολογία 25 Τύπος 1:1 Τα επίπεδά τους αποτελούνται από τετραεδρικά φύλλα Si τα οποία εναλλάσσονται µε οκταεδρικά φύλλα Al. Καολινίτης = χαρακτηριστικόςαντιπρόσωποςαυτήςτηςοµάδας. Και τα ορυκτά αλλοϋσίτης, νακρίτης, ντικίτης Τα φύλλα τετραέδρων & οκταέδρων συνδέονται άτοµα Ο, τα οποία µοιράζονται αµοιβαία Τα επίπεδα συγκρατούνται µεταξύ τους µε δεσµούς υδρογόνου (ισχυροίδεσµοί) καιγιαυτόηδοµήτωνορυκτώναυτούτουτύπου είναι καθορισµένη Μικρή ενεργός επιφάνεια (εξωτερική επιφάνεια των κρυστάλλων του) Ισόµορφη υποκατάσταση περιορισµένη Μικρή ικανότητα προσρόφησης κατιόντων Εδαφολογία 26

Τύπος 1:1 Οι κρύσταλλοί τους έχουν εξαγωνικό σχήµα και είναι σχετικά µεγάλοι εν διαχωρίζονται σε πολύ λεπτά φύλλα (λόγω ισχυρών δυνάµεων που συγκρατούν τα επίπεδα µεταξύ τους) Πολύ µικρή πλαστικότητα, συρρίκνωση και διόγκωση, συνοχή Εδάφη µε µεγάλα % καολινιτικής αργίλου είναι κατάλληλα για έργα υποδοµής (δρόµους, κτίρια) Εδαφολογία 27 Καολινίτης (1:1) Εδαφολογία 28

Καολινίτης (x 1900) Εδαφολογία 29 Τύπος 2:1 Τα επίπεδα αυτών των ορυκτών αποτελούνται από ένα φύλλο οκταέδρων τοποθετηµένο ανάµεσα σε δύοφύλλατετραέδρων. Τρείς κατηγορίες διακρίνονται µε αυτή τη δοµή: Σµεκτίτες Εκτατή δοµή Βερµικουλίτης Ιλλίτης Mη εκτατή δοµή Εδαφολογία 30

Σµεκτίτες Iκανότητα να διευρύνουν τους ενδοστιβαδικούς χώρους τουςότανδιαβρέχονται, τα µόρια νερού εισέρχονται στους ενδοστιβαδικούς χώρους και αποµακρύνουν τις στιβάδες µεταξύ τους Αντιπρόσωπος της οµάδας ο µοντµοριλλονίτης καιάλλαορυκτάόπωςτα: βεϊδελλίτης, νοντρονίτης, σαπωνίτης Οι κρύσταλλοί τους µοιάζουν µε νιφάδες Οι κρύσταλλοι είναι σχετικά µικρού µεγέθους Οι στιβάδες συγκρατούνται µεταξύ τους χαλαρά µε: οµοιοπολικούς µεταξύ των Ο και ετεροπολικούςδεσµούςµεταξύκατιόντωνκαιο. Εδαφολογία 31 Σµεκτίτες Ανταλλάξιµα κατιόντα και µόρια νερού εισέρχονται στους ενδοστιβαδικούςχώρους, προκαλούν χαλάρωση του κρυσταλλικού πλέγµατος µεγαλώνουν οι εσωτερικές (ενδοστιβαδικές) επιφάνειες πολλές φορές το εµβαδό της εσωτερικής επιφάνειά τους ξεπερνά αυτό της εξωτερικής τους Ισόµορφηυποκατάστασησυµβαίνεικυρίωςσταοκτάεδρα (το Al αντικαθίσταταιαπό Mg), σεµικρότεροβαθµόστατετράεδρα (το Si αντικαθίσταταιαπό Al) Εµφανίζουν σχετικά υψηλό αρνητικό φορτίο Έχουν υψηλή ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων. Εδαφολογία 32

Σµεκτίτες Μεγάλη πλαστικότητα και συνάφεια ιογκώνονται όταν υγραίνονται και συρρικνώνονται ότανείναιξηρά, Σε εδάφη που κυριαρχούν δηµιουργούνται χαρακτηριστικές ρωγµές (π.χ. Vertisols) Είναι ακατάλληλα για υπόστρωµα σε έργα υποδοµής Τα ξηρά συσσωµατώµατα είναι πολύ σκληρά µε συνέπεια τέτοια εδάφη να είναι δύσκολα στην κατεργασία τους Εδαφολογία 33 Βερµικουλίτης Ανήκειστατύπου 2:1 ορυκτά Τα οκτάεδρα είναι διοκταεδρικά, (δεν αποκλείεται και η παρουσία τριοκταεδρικών) Στατετράεδραπαρατηρείταιισόµορφηυποκατάστασητου Si από Alσεµεγάλοβαθµό Γι αυτό χαρακτηρίζονται από µεγάλο αρνητικό φορτίο. Μόρια νερού, Mg και κατιόντων βρίσκονται ισχυρά προσροφηµένα στους ενδοστιβαδικούς χώρους και λειτουργούν ως γέφυρες σύνδεσης των στιβάδων (επιπέδων) µεταξύ τους Αποτέλεσµα να µην παρατηρούνται φαινόµενα διόγκωσης και συρρίκνωσης σε τόσο µεγάλη έκταση όπως στους σµεκτίτες Εδαφολογία 34

Μοντµοριλλονίτης Εδαφολογία 35 Μαρµαρυγίες(ιλλίτης) Ο µοσχοβίτης και ο βιοτίτης: ορυκτά 2:1, που συναντώνται στην άµµοκαιτηνιλύτωνεδαφών Η αποσάθρωσή τους δίνει λεπτόκοκκα ορυκτά παρόµοιας κρυσταλλικής δοµής που συναντώνται στην άργιλο των εδαφών Μεγάλος βαθµός ισόµορφης υποκατάσταση στα τετράεδρα Si Κύρια πηγή για το υψηλό αρνητικό τους φορτίο (ξεπερνά το αντίστοιχο του βερµικουλίτη) ΓιατηνεξουδετέρωσητουαρνητικούφορτίουιόνταΚ + εισέρχονται στουςενδοστιβαδικούςχώρους, ταιριάζουν ακριβώς στο µέγεθος λειτουργούν ως σύνδεσµοι µεταξύ των επιπέδων και εµποδίζουν έτσι τα φαινόµενα συρρίκνωσης και διόγκωσης Ενυδάτωση, προσρόφηση κατιόντων, διόγκωση-συρρίκνωση και πλαστικότητα σε σηµαντικά µικρότερο βαθµό από ότι στα άλλα ορυκτά τύπου 2:1 Εδαφολογία 36

οµή του ιλλίτη Εδαφολογία 37 Ιλλίτης (x 17600) Εδαφολογία 38

Μοντµοριλλονίτης (x 21000) Εδαφολογία 39 2:1:1 τύπος (χλωρίτης) Μεγάλος βαθµός ισόµορφης υποκατάστασης τόσο ατα τετράεδρα όσο και στα οκτάεδρα Μεταξύ των επιπέδων (στιβάδων), βρίσκεται ένα τριοκταεδρικό φύλλο (αντί των µορίων νερού ή κατιόντων που υπάρχει στα 2:1 ορυκτά), δηµιουργώντας έτσι την αναλογία 2:1:1 Αρνητικόφορτίοπερίπουίσοµεαυτότουιλλίτη εν χαρακτηρίζεται από προσρόφηση νερού και κατιόντων µεταξύ των κρυστάλλων εν διακρίνονται φαινόµενα διόγκωσης και συρρίκνωσης σε εδάφη που κυριαρχούν στην άργιλό τους. Εδαφολογία 40

Ορυκτά τύπου 2:1 Εδαφολογία 41 οµικές διαφορές των φυλλοπυριτικών ορυκτών Εδαφολογία 42

Συνθήκες σχηµατισµού των διαφόρων τύπων ορυκτών Εδαφολογία 43

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/από-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα χωρίς σήμανση Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.