ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Ή ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ. Ο ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1947-67του Θεοφάνη Τάση «Παρουσιαζόμενοι σήμερα, με αυτό το περιοδικό, μπρος στην πρωτοπορία των εργαζομένων, είτε αυτοί είναι χειρώνακτες είτε εργάτες του πνεύματος, ξέρουμε ότι είμαστε οι μόνοι που μπορούμε ν απαντήσουμε με συστηματικό τρόπο στα θεμελιώδη προβλήματα του σύγχρονου επαναστατικού κινήματος: νομίζουμε πως είμαστε οι μόνοι που ξαναπαίρνουμε και συνεχίζουμε τη μαρξιστική ανάλυση της σύγχρονης οικονομίας, που θέτουμε, σε επιστημονική βάση, το πρόβλημα της ιστορικής ανάπτυξης του εργατικού κινήματος και της σημασίας του, που ορίζουμε τι είναι σταλινισμός και γενικά εργατική γραφειοκρατία». Κορνήλιος Καστοριάδης, Η γραφειοκρατική κοινωνία 1, Ύψιλον, Αθήνα 1985, σ. 138 [Presentation, Socialisme ou Barbarie, No 1, Mars 1949]. 1. Η ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»: συγκρότηση και βασικές θέσεις Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να σκιαγραφηθεί σε γενικές γραμμές η θεωρητική εργασία Σοσιαλισμός του Κορνήλιου ή Βαρβαρότητα Καστοριάδη στο Το άρθρο αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η ίδρυση της Σοσιαλισμός ομάδας ή Βαρβαρότητα Η ομάδα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα Η πεποίθηση του Καστοριάδη ότι ο σταλινισμός δεν αποτελούσε το παροδικό προϊόν 5ενός εκφυλισμένου εργατικού κράτους, Η καθοριστική πολιτική εμπειρία που σημάδεψε τον Καστοριάδη για το υπόλοιπο της Αλλά ζωής η του τελική ήταν αποκάλυψη, τα γεγονότα η του στιγμή Δεκέμβ τη Με βάση τις αγωνιστικές καταβολές των Καστοριάδη και Λεφόρ ο σταδιακός μετασχηματισμός Σοσιαλισμός του ή Βαρβαρότητα Την άνοιξη του 1947 και ενώ το ΔΚΚ βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής το Τα μέλη του Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα Η τροτσκιστική αντιπολίτευση των ετών 1924-1927, που ονομάστηκε αριστερή αντιπολίτευση, 14 δεν περιλάμβανε την παραμικρ Για το ΔΚΚ, η σοβιετική γραφειοκρατία δεν αποτελεί κοινωνική τάξη, επειδή δεν επιτελεί καμία ειδική λειτουργία μέσα στις π Η ομάδα του Το πρώτο τεύχος του Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα 2. Η κριτική στην ΕΣΣΔ και η ανακάλυψη της γραφειοκρατικής κοινωνίας Σελίδα 1 / 13
Μόλις δυο μήνες μετά την κυκλοφορία του περιοδικού, τον Μάη του 1949, ο Καστοριάδης. αρχίζει τη μαρξιστική ανάλυση των Για τον Καστοριάδη, όπως και για τον Μαρξ, η οικονομική διαδικασία αποτελεί μια ενότητα 19 όπου δεν μπορούμε να διακρίνο Ως προς το δεύτερο επιχείρημα, ότι δηλαδή η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής εξασφαλίζει Η ιδέα ότι μπορεί το χαρακτηρισμό κανείς να κυριαρχεί του καθεσσ Έτσι ο Καστοριάδης, μελετώντας τη σοβιετική κοινωνία μέσα από τις παραγωγικές της. σχέσεις, συμπεραίνει ότι: α) η κρατικο Εν τω μεταξύ το 1951, έναν χρόνο ύστερα από την έναρξη του πολέμου της Κορέας, εσωτερικές 27 διαφωνίες σχετικά με το ζήτη Σε αυτό το χρονικό διάστημα τα άρθρα του Καστοριάδη στο περιοδικό αφορούν κυρίως Σοσιαλισμός την ανάλυση ή Βαρβαρότητα του φαινομένου της γρ Με βάση τις αναλύσεις των παραγωγικών σχέσεων, ο Καστοριάδης κινείται, όπως είδαμε, 28 στην κατεύθυνση μιας μαρξιστικής ε Σε αυτή την προβληματική, οι σχέσεις παραγωγής που επιτρέπουν τη δημιουργία οικονομικού 31 πλεονάσματος και την κάρπωσ Από τα προαναφερθέντα δεν συνάγεται ότι ο Καστοριάδης στα μέσα της δεκαετίας του 32 1950 είχε αποδεσμευτεί από τη μαρξισ Εν τω μεταξύ ο θάνατος του Στάλιν, η λήξη του Πολέμου της Κορέας και η εξέγερση των Η ατμόσφαιρα εργατών στην μέσα Ανατολική στο περιοδικό Γερμανία είχε γδ Εργαζόμενος με εντατικούς ρυθμούς, υπό την προοπτική ενός επικείμενου πολέμου, ο Κριτικής Καστοριάδης της Πολιτικής έχει διαμορφώσει Οικονομίας στις αρ Η ουγγρική επανάσταση του 1956, που ακολούθησε τις μεγάλες απεργίες του 1955 στην Αγγλία και στις ΗΠΑ, επιβεβαίωσε στ 3. Η ανάλυση της καπιταλιστικής επιχείρησης και ο επαναπροσδιορισμός του σοσιαλισμού Ο Καστοριάδης είχε αρχίσει να εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση από το 1954 και το Πάνω 1955 στο δημοσιεύει περιεχόμενο το πρώτο του σοσιαλισμού μέρος του Οι συνέπειες αυτού του επαναπροσδιορισμού θα είναι βαρύνουσες. Ο Καστοριάδης διαπιστώνει 36 ότι καίρια αξιώματα της καπ Ο Καστοριάδης έχοντας αναγνώσει τον Μαρξ κατ αυτό τον τρόπο σκιαγραφεί τον σοσιαλιστικό Ο σοσιαλισμός μετασχηματισμό είναι η αυτονομία, της κοινωνί η συνε Το επαναστατικό πρόταγμα στην καστοριαδική προοπτική δεν έγκειται τόσο στην ανατροπή 42 του υπάρχοντος συστήματος κα Έτσι ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι η αναμόρφωση των οικονομικών 43 συνεπειών μιας τεχνικής υποδο Μπορούμε να συνοψίσουμε την καστοριαδική κοινωνιολογική ανάλυση της σύγκρουσης 44 στην καπιταλιστική επιχείρηση ως εξή Κατ αυτό τον τρόπο η αρχική σύγκρουση όχι μόνο διευρύνεται, αλλά παράλληλα βαθαίνει, καθώς οι διαδοχικές απαιτήσεις τ Ο Καστοριάδης θα εντοπίσει την αντίφαση του καπιταλισμού στο απλούστερο στοιχείο 45της σχέσης ανάμεσα στο κεφάλαιο κα Ο Καστοριάδης διακρίνει μια ακόμα αντίφαση του καπιταλιστικού εργοστασίου: τη συλλογική 46 πραγματικότητα της παραγωγ Σελίδα 2 / 13
Στην καστοριαδική περιγραφή της λειτουργίας ενός καπιταλιστικού εργοστασίου αντιδιαστέλλονται 49 οι δυο εκ διαμέτρου αντί Η καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής, αποφαίνεται ο Καστοριάδης, είναι βαθιά αντιφατική. 51 Ποιες είναι, όμως, οι συνέπειες των αντιφάσεων της καπιταλιστικής παραγωγής όσον 53 αφορά το επαναστατικό πρόταγμα και τ Συντελείται κατ αυτό τον τρόπο μια μετάβαση από το εμπειρικό δεδομένο της αυτοοργάνωσης 54 των εργαζομένων σε μια θετι Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 στις δημόσιες συγκεντρώσεις του περιοδικού η προσέλευση έχει αυξηθεί σημαντικά: έως και Το ζήτημα της οργάνωσης, το οποίο δεν είχε απασχολήσει ξανά την ομάδα μετά το προσωρινό 59 σχίσμα του 1951, είχε ως συνέπ 4. Ο σύγχρονος γραφειοκρατικός καπιταλισμός και το νέο επαναστατικό κίνημα Η επικρατούσα αισιοδοξία λόγω των προαναφερθέντων γεγονότων και της διαφαινόμενης Το επαναστατικό επαναστατικής κίνημα έκρηξης στον ωθούν σύγχρονο τον Ο Καστοριάδης θεωρεί ότι μετά τη λήξη του Β Παγκόσμιου Πολέμου, η ταξική πάλη των εργατών, σε σημαντικό βαθμό, αφομ Ο Καστοριάδης πείθεται όλο και περισσότερο ότι η μαρξική διάκριση μεταξύ καπιταλιστών 61 και προλετάριων δεν ευσταθεί πλ Στην καστοριαδική προοπτική το βιομηχανικό προλεταριάτο χάνει την προνομιακή του 62 θέση ως εκφραστή των διεκδικήσεων Ανεπαρκής κρίνεται από τον Καστοριάδη και η αντίφαση που διαπιστώνει ο Μαρξ ανάμεσα στην ανάπτυξη των παραγωγικώ Στα πρόθυρα της επερχόμενης «πατροκτονίας», ο Καστοριάδης αναγνωρίζει ως κεντρικό Δεν στοιχείο φανερώνει της αντίφαση σκέψης του η διαπίστωση Μαρξ, συν Η ταυτόχρονη επιδίωξη της συμμετοχής και του αποκλεισμού των ανθρώπων από τις δραστηριότητές Για να πούμε την τους αλήθεια, (τόσο δεν στην υπάρχει εργασίσ Η διευρυμένη και μόνιμα εντεινόμενη γραφειοκρατικοποίηση που επέφερε μια μεταμόρφωση ένας μαρξιστής των αξιών είναι και υποχρεωμένος των εννοιών καθ να Το επαναστατικό κίνημα, θα υποστηρίξει ο Καστοριάδης, πρέπει ν ανοικοδομηθεί αφού έρθει σε ρήξη με την ιδεολογία και τ Όμως η κριτική στον καπιταλισμό οφείλει να μην επικεντρωθεί αποκλειστικά στον παράλογο Τελικά χαρακτήρα αν το θεμελιακό της ιεραρχίας πρόβλημα στην που π Το επαναστατικό πρόταγμα αφορά πάνω απ όλα την πραγματική καθημερινή ζωή των ανθρώπων, εφόσον η ίδια η κρίση του Όμως ο Καστοριάδης επισημαίνει ότι η επαναστατική δραστηριότητα υπόκειται με τη Σε σειρά όλους της τους σε μια αγώνες, αναπόφευκτη ο τρόπος αντίφασ με τον ο Το κύριο πρόβλημα, όμως, παραμένει και στο καστοριαδικό σχήμα η αρμονική επίλυση. του ζητήματος του κεντρικού συντονι Τα προηγούμενα, όμως, συνεπάγονται ότι η ίδια η αντίληψη της επαναστατικής θεωρίας πρέπει ν αλλάξει και συγκεκριμένα Ο ριζικός μετασχηματισμός του παραδοσιακού καπιταλισμού, που έλαβε χώρα μετά τη Σχεδόν λήξη του τίποτα Β Παγκόσμιου απ αυτό που Πολέμου είχε γίνει στις ο Όπως εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς, οι θέσεις που ανέπτυξε ο Καστοριάδης προκάλεσαν 71 έντονες κριτικές και είχαν σοβ Σελίδα 3 / 13
Τον Ιούνη του 1965, με την έκδοση του τεσσαρακοστού τεύχους του S.ou B. Βιβλιογραφία Ηλιόπουλος Νίκος (2005), Νέοι δρόμοι για τη δημοκρατική πολιτικ Καστοριάδης Κορνήλιος (1984α), Η πείρα του εργατικού κινήματος 2 Καστοριάδης Κορνήλιος (1984β), Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα Καστοριάδης Κορνήλιος (1985), Η πείρα του εργατικού κινήματος 1 Καστοριάδης Κορνήλιος (1985β), Η γραφειοκρατική κοινωνία 2 Καστοριάδης Κορνήλιος (1986α), Το περιεχόμενο του σοσιαλισμού 1-2 Καστοριάδης Κορνήλιος (1986β), Καστοριάδης Κορνήλιος (1988), Καστοριάδης Κορνήλιος (1992), Καστοριάδης Κορνήλιος (1999), Καστοριάδης Κορνήλιος (2000α), Καστοριάδης Κορνήλιος (2000β), Busino Giovanni Castoriadis Cornelius (1974), Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η ση Το επαναστατικό κίνημα στον σύγχρονο Θρυμματισμένος κόσμος Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου Η άνοδος της ασημαντότητας Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας (ed.) (1989), Autonomie et autotransforma Arbeiterrate und selbstverwaltete Gesellsc Gabler Andrea (2001), «Die Despotie der Fabrik und der Vor-Schein der Freiheit. Von Socialisme Archiv fur ou die Barbarie Geschichte gesammelte des Widerstande Zeugn Hirsh Arthur (1981), Laplanche Jean (2000), «The other within: Rethinking psychoanalysis», Lefort Claude (1976-77), «An interview with Claude Lefort», Papaioannou Kostas (1961), «La fondation du Μαρξisme», Papaioannou, Kostas (1963), «L homme total de Karl Μαρξ», Papaioannou Kostas (1964), «Marx et la critique de l alienation», Poster Mark (1975), «Castoriadis and Radical Philosophy Telos Le Contrat social Preuves Preuves Socialisme ou Barbarie Σελίδα 4 / 13
Simon Henri (2001), «Von der Spaltung von Socialisme ou Barbarie zum Bruch mit ICO. Archiv Eine fur Kritik die des Geschichte Avantgardismus. des Widerstande Gespra Singer Brian (1979), «The Early Castoriadis: Socialism, Barbarism and the Bureaucratic Thread», Canadian Journal of Political and Social T Singer Brian (1980), «The Later Castoriadis: Institutions under Interrogation», Wolf Harald (1999), Canadian Journal of Political and Social T Arbeit und Autonomie. Ein Versuch uber W Wolf Harald (1998α), «Die Revolution neu beginnen. Uber Cornelius Castoriadis und Socialisme Archiv fur ou die Barbarie», Geschichte des Widerstande Wolf Harald (1998β), «Arbeit und Autonomie. Von der Industriesoziologie zu Castoriadis und Mitteilungen von Castoriadis des Instituts zu uns», fur στο Sozialforschu Wolf Harald (1998γ), «Die doppelte Institution der Arbeit und ihre Kritik», στο Hirsch-Kreinsen Arbeit, H., Gesellschaft, Wolf H. (Hg.), Kritik. Orientierunge 1Θεωρούμε ότι οποιαδήποτε προσπάθεια κριτικής προσέγγισης της καστοριαδικής κριτικής Καστοριάδης στον Μαρξ και Μαρξ δεν λαμβάνει υπόψη 2Hirsh 1981: 108-37. 3Ανάμεσα στα σημαντικότερα μέλη του περιοδικού συγκαταλέγονται οι: Benno Sterneberg [Hugo Bell, Benno Sarel], Henri Sim 4Lefort 1976-77: 174. 5Στην ομάδα του Στίνα συμμετείχαν επίσης και οι Σταμάτης Στανίτσας, Στέφανος Χατζημιχελάκης, Αντώνης Λαυραντώνης κ 6Καστοριάδης 2000: 41. Σελίδα 5 / 13
7Καστοριάδης 1992: 146 8Για τον επικήδειο που εκφώνησε ο Καστοριάδης στο πολιτικό μνημόσυνο του Στίνα, βλ. Καστοριάδης 1992: 143-150. 9Καστοριάδης 1984β: 11 και Καστοριάδης 1992: 146-147. 10Καστοριάδης 1984β: 11. 11Την ίδια εποχή αποχώρησαν από το αμερικανικό τροτσκιστικό κόμμα προκειμένου Socialisme να συνεργαστούν ou Barbarie με το 12Για μια ιστορία της άκρας Αριστεράς από τις αρχές της με αναφορές στο Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα 13Καστοριάδης 2000α: 112-113. 14Εξαίρεση αποτελούν οι θέσεις της Alexandra Kollontay που ζητούσε τον εργατικό έλεγχο Die Arbeiteropposition της παραγωγής, δίχως όμως ν αμ 15Ο Τρότσκι πιστεύει ότι η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής αποτελεί επαρκή απόδειξη για τον σοσιαλιστικό χαρακτήρ Σελίδα 6 / 13
16Poster 1975: 201-5 και 222. 17Wolf 1998α: 69-112. 18Καστοριάδης 1985β: 257. Υπάρχει μια τάση από ορισμένους μελετητές να διαχωρίζουν Νέα Κοινωνιολογία το έργο του Καστοριάδη σ ένα πρώ 19Καστοριάδης 1985α: 215. 20Η έννοια της κατανομής των συνθηκών παραγωγής αναφέρεται στην κατανομή των εργαλείων της παραγωγής και στην κα 21Καστοριάδης 1985α: 220 [«Les rapports de production en Russie», S.ou.B 22Καστοριάδης 1985α: 222. 23Αν οι παραγωγικές σχέσεις είναι και σχέσεις κατανομής, τότε η ανισότητα στην κατανομή εκφράζει το γεγονός ότι οι παρα 24Καστοριάδης 1985α: 243. Σελίδα 7 / 13
25Χαρακτηριστικό παράδειγμα της εκμεταλλευτικής φύσης της ρωσικής οικονομίας αποτελεί S.ou.B η κατανομή του προορισμένου 26Το κριτήριο της ιδιοκτησίας ήταν ήδη για τον Μαρξ ένα τυπικό κριτήριο που από μόνο το κράτος του δεν είναι φώτιζε ο κύριος τις πραγματικές ιδιοκτήτης των μορ 27Ο Λεφόρ υποστήριζε το μετασχηματισμό του περιοδικού σε χώρο θεωρητικής επεξεργασίας πολιτικών ζητημάτων, σε αντίθ 28Burnham James, The managerial revolution 29Παπαϊωάννου Κώστας, Η γένεση του ολοκληρωτισμού 30Καστοριάδης 1985β: 249, L Ecole emamncipee, 31Ο Καστοριάδης μετέφρασε πρώτος στα ελληνικά την άνοιξη του 1944 μαζί με τον Αλέκο Wirtschaft Ιωαννίδη und Gesellschaft την εισαγωγή του Weber σ 32Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, στο κείμενο «Μαρξισμός και επαναστατική θεωρία» Φαντασιακής που θ αποτελέσει θέσμισης στη της κοινωνίας συνέχεια το π 33Laplanche 2000. Σε αυτή τη στάση του Καστοριάδη έναντι ενός επικείμενου τέλους της ανθρωπότητας θα έπρεπε ίσως ν α Σελίδα 8 / 13
34Ο συμβουλιακός κομμουνισμός έχει τις ρίζες του στη γερμανοολλανδική Αριστερά, η οποία στις αρχές του 1920 απέρριπτε 35Με την πάροδο του χρόνου η λέξη σοσιαλισμός στα κείμενα του Καστοριάδη αντικαθίσταται Το περιεχόμενο σταδιακά του σοσιαλισμού από την έννοια 1 της 36Αναφερόμαστε στον καταμερισμό της εργασίας και των καθηκόντων, τον εξονυχιστικό έλεγχο της εργασίας από το προσω 37Μια αντίληψη που υιοθετεί και ο Χάμπερμας, βλ. Habermas Jurgen, Erkenntnis und Interesse 38Το ζήτημα της τεχνικής επανέρχεται διαρκώς στα γραπτά του Καστοριάδη. To κυριότερο στο Καστοριάδης κείμενο τόσο 1999, σε έκταση, όπου διερευνάτ όσο και 39Το θέμα προσφέρεται για συζήτηση, αφού, όπως υποστηρίζει ο Παπαϊωάννου, ο Μαρξ ταλαντεύεται μεταξύ δυο κάπως αν 40Καστοριάδης 1986α 1: 80 [«Sur le contenu de socialisme 2», S.ou.B 41Η αυτονόμηση της τεχνικής είναι ένα από τα σημαντικότερα σημεία της κριτικής που Φιλοσοφία ασκεί ο Καστοριάδης και τεχνική, στον Μαρξ. Η ε 42Ο Καστοριάδης εξακολουθεί να ορίζει την αλλοτρίωση όπως και ο Μαρξ. «Με τον όρο αλλοτρίωση που είναι χα Σελίδα 9 / 13
43Wolf Harald, «Die doppelte Institution der Arbeit und ihre Kritik», στο Hirsch-Kreinsen Arbeit, H., Wolf Gesellschaft, H. (Hg.), Kritik. Orientierunge 44Ο Καστοριάδης διερευνά διεξοδικά την πάλη των εργαζομένων στο τρίτο κείμενό του, S.ou.B με θέμα το περιεχόμενο του σοσιαλισ 45Καστοριάδης 1984α: 15. 46Όπ.π.: 28. 47Όπ.π.: 30, βλ. επίσης Wolf 1998β: 92-106. 48Έτσι στην καστοριαδική σύλληψη η εργατική αυτοδιεύθυνση και η συνακόλουθη δυνατότητα μιας σοσιαλιστικής κοινωνία 49Με άλλα λόγια η επίσημη οργάνωση του εργοστασίου είναι αυτή που συμπίπτει με την οργάνωση του γραφειοκρατικού διε 50Καστοριάδης 1984α: 34. Σελίδα 10 / 13
51Wolf 1999: 77-142 και 186-188. 52Καστοριάδης 1984α: 53. 53Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Castoriadis 1974. Το κείμενο αποτελεί μετάφραση του αγγλικού κειμένου της ομάδας So 54Η εργατική διεύθυνση της επιχείρησης σημαίνει τον καθορισμό του αντικειμένου, των μέσων και του ρυθμού της εργασίας 55Τα εργοστασιακά συμβούλια, στο καστοριαδικό πλαίσιο, δεν αποτελούν απλά όργανα διεύθυνσης της παραγωγής, αλλά σ 56Η καστοριαδική πρόταση για μια αυτοθεσμιζόμενη κοινωνία, η οποία θα διατυπωθεί S.ou.B μερικά χρόνια αργότερα, μπορεί να ι 57Η πληροφορία πρέπει να διαχέεται στην κοινωνία σε αντιδιαστολή με το ιεραρχικό η μοντέλο πραγματική οργάνωσης κυριαρχία της γραφειοκρατία είναι η εξουσία 58Σε αντίθεση με τον Μαρξ, που θεωρεί ότι το αστικό δίκαιο συνεπώς και η ανισότητα των μισθών θα πρέπει να διατηρηθού 59Ο Λεφόρ και ο Σιμόν ίδρυσαν στη συνέχεια την ομάδα Informations et Liaisons Ouvrieres Σελίδα 11 / 13
60Καστοριάδης 1988: 181 [«Le mouvement revolutionnaire sous le capitalisme moderne», S.ou.B 61Η προέλευση της καστοριαδικής διάκρισης μεταξύ διευθυνόντων και εκτελεστών πρέπει ν αναζητηθεί στις συζητήσεις με 62Αυτό για τον Καστοριάδη φάνηκε καθαρά τόσο μετά τον Μάη του 1968 και το ρόλο των φοιτητικών κινητοποιήσεων όσο κ 63Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Καστοριάδης εξακολουθούσε μέχρι τον Ιούλη του 1957 να Η υποστηρίζει πρωτοβουλία την και πρωτοκαθεδρία η διεύθυνση της του σοπ 64Καστοριάδης 1984α: 226-227 [«Recommencer la revolution», S.ou.B 65Καστοριάδης 1988: 194-195. 66Καστοριάδης 1986α 2: 28. 67Το ουσιώδες ερώτημα είναι αν και υπό ποιες προϋποθέσεις αυτά τα κινήματα είναι δυνατόν να ενοποιηθούν. Ίσως το ότι δ 68Καστοριάδης 1984α: 264. Σελίδα 12 / 13
69Καστοριάδης 1988: 279. 70Καστοριάδης 1985α: 50-51. 71Εκφραστές της τάσης αυτής που υποστήριζε έναν μάλλον ορθόδοξο τροτσκισμό ήταν κυρίως οι R. Maille, P. Brune, P. Soyr 72Το Pouvoir Ouvrier 73Όπ..π.: 295. Ωστόσο ο Μάης του 1968 θα διαψεύσει τον Καστοριάδη, αποκαλύπτοντας ότι πολλοί αναγνώστες σχεδόν καιρ 74Όπ.π.: 293-94, 295 και 298 [ S. ou.b Σελίδα 13 / 13