Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 2001 ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ. Υπεύθυνος Καθηγητής: κ. Α. ηµητρόπουλος

Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 2001 ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Υπεύθυνος Καθηγητής: κ. Α. ηµητρόπουλος ΒΕΛΙΩΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Θερινό εξάµηνο 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΕΩΝ ΙΑΤΑΞΕΩΝ ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΙΚΑΙΟΥ I. ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜ. ΙΚ/ΤΩΝ α. Η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου (25 παρ. 1 εδ.α ) β. Η αρχή της ανεµπόδιστης και αποτελεσµ. Άσκησης των συντ. δικ/των (25 παρ. 1 εδ.β ) γ. Η τριτενέργεια των σωτ. ικ/των (25 παρ. 1 εδ.γ ) δ. Η αρχή της αναλογικότητας και η επιφύλαξη υπέρ του νόµου περιορισµοί των περιορισµών των συντ. δικ/των (25 παρ. 1 εδ.δ ) σελ. 5 σελ. 7 σελ. 7 σελ. 7 σελ. 7 σελ. 8 σελ. 8 II. ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ. α. Η προστασία της υγείας και ο έλεγχος των βιοϊατρικών παρεµβάσεων αρ. 5 παρ. 5. β. Η κατάργηση της θανατ. ποινής αρ. 7 παρ. 3. γ. Αυστηρότερη προστασία του απορρήτου των τηλεπικοινωνιών και γενικά των ανταποκρίσεων αρ. 19 παρ. 2 & 3. δ. Η προστασία των προσωπικών δεδοµένων αρ. 9 Α ε. Το δικαίωµα απάντησης στα ΜΜΕ και η υποχρέωση επανόρθωσης αρ. 14 παρ. 5. στ. Η αντίρρηση συνείδησης και η εναλλακτική θητεία αρ. 4 ερµηνευτική δήλωση. σελ. 9 σελ. 9 σελ. 10 σελ. 10 σελ. 11 σελ. 12 σελ. 12 ΙΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ α. Η απαγόρευση καταστρατήγησης των ανωτάτων ορίων της προφυλάκισης αρ.6 παρ.4 β. Η κατάργηση της δυνατότητας λήψης ατοµικών διοικητικών µέτρων αρ. 5 παρ. 4. σελ. 14 σελ. 14 σελ. 14 2

γ. Το δικαίωµα πληροφόρησης και η ελευθερία της πνευµατικής κίνησης αρ. 5 Α παρ. 1 σελ. 15 IV. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ α. Το δικαίωµα συµµετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας αρ. 5 Α παρ. 2 β. Η θωράκιση του δικαιώµατος του αναφέρεσθαι αρ. 10 παρ. 3. γ. Η κατάργηση των περιορισµών στο δικαίωµα του συνεταιρίζεσθαι δηµοσίων υπαλλήλων κτλ αρ. 12 κατάργηση παρ. 4. δ. Η συλλογική αυτονοµία των δηµόσιων υπαλλήλων αρ. 22 παρ. 3. σελ. 15 σελ. 15 σελ. 16 σελ. 16 σελ. 17 V. ΝΕΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ α. Τα ειδικά δικαιώµατα των ατόµων µε αναπηρίες αρ. 21 παρ. 6 β. Η υποχρέωση διαµόρφωσης και εφαρµογής µιας δηµογραφικής πολιτικής αρ. 21 παρ. 5. γ. Η δυνατότητα λήψης θετικών µέτρων υπέρ των γυναικών και όχι µόνον αρ. 116 παρ. 2. σελ. 17 σελ. 17 σελ. 18 σελ. 19 VI. ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ α. Η υποχρέωση αιτιολόγησης του τρόπου καταβολής της αποζηµίωσης στις αναγκαστικές απαλλοτριώσεις αρ. 17 παρ. 2 εδ.δ β. Ο κρίσιµος χρόνος ως προς τον υπολογισµό της αποζηµίωσης αρ. 17 παρ. 2 εδ. γ. γ. Νέες δυνατότητες ως προς τον τρόπο καταβολής της αποζηµίωσης αρ. 17 παρ. 2 εδ. ε. δ. Η δυνατότητα άµεσης εκτέλεσης εργασιών αρ. 17 παρ. 4 εδ. γ. ε. Το νέο δικονοµικό πλαίσιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης αρ. 17 παρ. 4 εδ. α. σελ. 20 σελ. 20 σελ. 20 σελ. 21 σελ. 21 σελ. 22 VII. ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΙΚΑΙΟΥ α. Το δικαίωµα στην προστασία του περιβάλλοντος αρ. 24 παρ. 1 εδ. α β. Η αρχή της αειφορίας αρ. 24 παρ. 1 εδ. β. σελ. 22 σελ. 22 σελ. 23 3

γ. Το δάσος και η δασική έκταση ως συνταγµατικές έννοιες αρ. 24 παρ. 1 εδ. γ και ερµηνευτική δήλωση. δ. Η υποχρέωση σύνταξης δασολογίου αρ. 24 παρ. 1 εδ. δ. ε. Οι περιορισµοί ως προς τις µεταβολές των δασών και των δασικών εκτάσεων αρ. 24 παρ. 1 εδ. ε. στ. Ο lege artis χωροταξικός και πολεοδοµικός σχεδιασµός αρ. 24 παρ. 2 εδ. β. σελ. 23 σελ. 23 σελ. 24 σελ. 24 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΑΦΑΝΕΙΑΣ ΝΕΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ σελ. 25 VIII. ΤΟ ΝΕΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ α. Η θεσµική εγγύηση της διαφάνειας στο χώρο της ενηµέρωσης αρ. 14 παρ. 9 εδ. α και β. β. Η πολυφωνία στο χώρο της ενηµέρωσης αρ. 14 παρ. 9 εδ. γ και δ. γ. Οι ασυµβίβαστες ιδιότητες, επιφύλαξη υπέρ του νόµου και απαγόρευση καταστρατηγήσεων αρ. 14 παρ. 9 εδ. δ. Η αστική και ποινική ευθύνη του τύπου αρ. 14 παρ. 7. ε. Το ειδικότερο συνταγµατικό καθεστώς της ραδιοτηλεόρασης αρ. 15 παρ. 2. σελ. 25 σελ. 25 σελ. 25 σελ. 26 σελ. 26 σελ. 27 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 29 σελ. 31 σελ. 33 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτό που αναµφισβήτητα χαρακτηρίζει τη συνταγµατική αναθεώρηση του 2001 είναι ότι επρόκειτο για µια σχεδόν «ολική» αναθεώρηση, 1 δεδοµένου ότι επειτάθηκε σε όλα ανεξαιρέτως τα τµήµατα της συνταγµατικής ύλης, επιφέροντας 75 τροποποιήσεις και προσθήκες στο Σύνταγµα του 1975 / 1986 και προσθέτοντας 4 εξ ολοκλήρου νέα άρθρα. Αναµφισβήτητα είναι επίσης η διαπίστωση του συναινετικού χαρακτήρα της αναθεώρησης αφού, σε αντίθεση µε το συγκρουσιακό αναθεωρητικό διάβηµα του 1986, στη συντριπτική πλειοψηφία των αναθεωρηµένων διατάξεων σηµειώθηκε συµφωνία τουλάχιστον των δύο µεγάλων κοµµάτων. Η αναγγελία για τη δεύτερη αναθεώρηση του Συντάγµατος1975 έγινε την Πρωτοχρονιά του 1995 από τον τότε πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου. Λίγους µήνες µετά άρχισε η αναθεωρητική διαδικασία διεκόπη λόγω της πρόωρης διάλυσης της Βουλής και των εκλογών που διενεργήθηκαν το Σεπτέµβριο του 1996. Η νέα Βουλή ξεκίνησε πάλι τη διαδικασία της αναθεώρησης και κατέληξε σε συγκεκριµένη αναθεωρητική πρόταση, που περιελάµβανε µεταβολές σε 115 συνταγµατικές διατάξεις. Από τις διατάξεις αυτές οι 108 συγκέντρωσαν πάνω από 180 ψήφους, ενώ οι υπόλοιπες 7 ψηφίστηκαν προαναθεωρητικά µε λιγότερες από 180 ψήφους, εποµένως έπρεπε να συγκεντρώσουν αυξηµένο αριθµό ψήφων στην αναθεωρητική Βουλή. Από τις εκλογές του Απριλίου του 2000 προέκυψε η Ζ αναθεωρητική Βουλή. Η επιτροπή αναθεώρησης άρχισε τις εργασίες της τον Αύγουστο του 2000 και τις ολοκλήρωσε το Νοέµβριο του ίδιου χρόνου. Η επιτροπή συγκροτήθηκε από 41 µέλη. Με πρόταση του προέδρου της Βουλής εκλέχθηκε απ τη Βουλή το ιακοµµατικό Προεδρείο και οµόφωνα αποφάσισαν τη διεξαγωγή της συζητήσεις σε επτά ενότητες. Η πρώτη ενότητα αφορούσε τα Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα και περιελάµβανε 18 άρθρα. Οι ψηφοφορίες έγιναν σε δύο συνεδριάσεις και η επιτροπή αναθεώρησης, αφού άκουσε τους γενικούς εισηγητές και τους αγορητές αποδέχτηκε στις 23 Οκτωβρίου 2000 το προσαρτώµενο στην Έκθεση σχέδιο, το οποίο 1 Ξενοφών Κοντιάδης: ο νέος Συνταγµατισµός και τα θεµελιώδη δικαιώµατα µετά την αναθεώρηση του 2001, ό.π. σελ. 94. 5

υποβλήθηκε στην Ολοµέλεια της Βουλής για συζήτηση και ψήφιση σύµφωνα µε το αρ. 110 Σ. Στις 17 Ιανουαρίου άρχισε η τελική φάση της αναθεώρησης µε τη συζήτηση της Ολοµέλειας της Βουλής. Οι συζητήσεις ολοκληρώθηκαν στα τέλη Μαρτίου. Η ψήφιση ολοκληρώθηκε από την Ολοµέλεια στις 6 Απριλίου 2001. Το ψήφισµα της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής δηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα της Κυβερνήσεως στις 17 Απριλίου 2001, οπότε αρχίζει και ισχύς του. 2 2 Α. ηµητρόπουλος, Γεν. Συνταγµατική Θεωρία ό.π., σελ. 362. 6

ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΙΚΑΙΟΥ Ι. ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ α) Η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου (αρ. 25 παρ. 1 εδ. α ) Η παράγραφος 1 του αρ. 25 είναι ίσως η σηµαντικότερη από τις αναθεωρηµένες διατάξεις του Συντάγµατος του 1975 / 1986 / 2001, γιατί θέτει το νέο γενικό πλαίσιο της προστασίας όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Θεσπίζει τις γενικές αρχές που διέπουν το σύνταγµα αυτό προστασίας, αλλά και τους κανόνες ερµηνείας των σχετικών συνταγµατικών διατάξεων. Ακόµη λοιπόν κι αν υποθέσουµε ότι η έκφραση «δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου» στο εδ. α, άφηνε κάποια κενά, η ρητή προσθήκη της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου καλύπτει οποιοδήποτε κενό, µε την ερµηνευτική δυναµική που περικλείει. 3 Η κατοχύρωση της αρχής αυτής, όχι µόνο εγγράφεται ρητά στο σώµα του Συντάγµατος, αλλά επιπλέον τίθεται υπό την εγγύηση του κράτους, δηλαδή ο σεβασµός της συνιστά υποχρέωση του κράτους. Έτσι, υπό την έννοια του κοινωνικού κράτους δικαίου, προσδιορίζεται το εύρος των δικαιωµάτων του ανθρώπου, τόσο των προσωπικών όσο και αυτών που διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις κάθε ατόµου. Και καθώς η µείζων κοινωνική σχέση είναι τελικά το ίδιο το κράτος καθίσταται και αυτό στο ρυθµιστικό πεδίο του Συντάγµατος, όσο και οι ιδιωτικές σχέσεις. β) Η αρχή της ανεµπόδιστης και αποτελεσµατικής άσκησης των συνταγµατικών δικαιωµάτων (αρ. 25 παρ. 1 εδ. β ). Η νέα αυτή ρήτρα του εδαφίου β της παρ. 1 του άρθρου 25, επιδιώκει να διασφαλίσει την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκηση όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων και δεν αρκείται στη συνταγµατική τους κατοχύρωση. Ενδιαφέρει, δηλαδή τον συνταγµατικό νοµοθέτη όχι η προστασία, αλλά η πρακτική άσκηση των δικαιωµάτων, η οποία πρέπει να 3 Ευαγγ. Βενιζέλου: Το αναθεωρητικό κεκτηµένο 7

είναι ανεµπόδιστη ακόµα σε επίπεδο ιδιωτικών σχέσεων. Επίσης η άσκηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων πρέπει να είναι αποτελεσµατική, να οδηγεί σε µια πραγµατική κατάσταση, σύµφωνη µε τις σχετικές συνταγµατικές προδιαγραφές. 4 γ) Η τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων (αρ. 25 παρ. 1 εδ. γ ). Με τη νέα διάταξη του εδαφίου γ της παραγράφου 1 του άρθρου 25 εισάγεται ρητά στην ελληνική έννοµη τάξη η άµεση τρινενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών, δηλαδή η απευθείας εφαρµογή των σχετικών διατάξεων και στο πεδίο των ιδιωτικών σχέσεων στις οποίες τα δικαιώµατα αυτά προσιδιάζουν. Προσδιορίζεται µε άλλα λόγια το αντικείµενο και το πεδίο εφαρµογής του Συντάγµατος, που δεν είναι µόνο η συγκρότηση και η λειτουργία του κράτους και η σχέση του ατόµου µε την κρατική εξουσία, αλλά όλη η λειτουργία της οικονοµίας και της κοινωνίας, στην οποία εµπίπτουν και οι σχέσεις µεταξύ ιδιωτών, οι οποίες µπορεί να είναι είτε µεταξύ φυσικών, είτε µεταξύ νοµικών, είτε µεταξύ φυσικών και νοµικών προσώπων. Στις ιδιωτικές σχέσεις λοιπόν, ισχύουν όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, εκτός κι αν προκύπτει απ το περιεχόµενο και τις συνθήκες της συγκεκριµένης σχέσης ότι κάποια συνταγµατικά δικαιώµατα δεν προσιδιάζουν σ αυτήν. δ) Η αρχή της αναλογικότητας και η επιφύλαξη υπέρ του νόµου Περιορισµοί των περιορισµών των συνταγµατικών δικαιωµάτων (αρ. 25 παρ. 1 εδ. δ ). Τα συνταγµατικά δικαιώµατα είναι απεριόριστα και βεβαίως οι διατάξεις που θα θεσπίζουν είναι διατάξεις αµέσου εφαρµογής. Το εδάφιο δ της παραγράφους 1 του αρ. 25, όµως, εισάγει ρητούς κανόνες ως προς τους περιορισµούς των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Έτσι ένα συνταγµατικό δικαίωµα µπορεί να περιοριστεί µόνο εφόσον προβλέπεται ειδική περιοριστική ρήτρα από το ίδιο το Σύνταγµα ή η σχετική συνταγµατική διάταξη συνοδεύεται 4 Ευαγγ. Βενιζέλου: Το αναθεωρ. κεκτηµένο, ό.π. σελ. 136. 8

από επιφύλαξη υπέρ του νόµου. Σε οποιαδήποτε δε περίπτωση πρέπει οι κάθε είδους περιορισµοί να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. Η αρχή της αναλογικότητας λειτουργεί εποµένως ως ο περιορισµός των περιορισµών και αποτελεί µέσα ελέγχου της συνταγµατικότητας των νόµων, από τα δικαστήρια. ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ α) Η προστασία της υγείας και ο έλεγχος των βιοιατρικών παρεµβάσεων (αρ. 5 παρ. 5). Ο αναθεωρητικός νοµοθέτης επέλεξε, µε τη νέα παράγραφο 5 του αρ. 5 να προστατεύει ρητά το δικαίωµα προστασίας της υγείας και της γενετικής ταυτότητας. Η κατοχύρωση του ατοµικού δικαιώµατος προστασίας της υγείας, συναγόταν και απ το άρθρο 21 παρ. 3 Σ, εποµένως η αναφορά στο νέο άρθρο 5 παρ. 5 αποτελεί επανάληψη της ήδη ρητά καταγεγραµµένης συνταγµατικής επιταγής. Ως υγεία νοείται τόσο η σωµατική και ψυχική ευεξία, αλλά και η δηµόσια υγεία και η προστασία της εξασφαλίζεται µε την υποχρέωση του κράτους να λαµβάνει µέτρα για τη διατήρηση και αποκατάσταση της υγείας των πολιτών, καθώς και µε την υποχρέωση που έχει κάθε κρατικό όργανο αλλά και κάθε δηµόσιο ή ιδιωτικό υποκείµενο να απέχει από ενέργειες που προσβάλλουν την υγεία των πολιτών. Η νέα διάταξη λοιπόν που εισάγεται µε την παρ. 5 του αρ. 5 είναι το δικαίωµα για προστασία της γενετικής ταυτότητας, ως αυτοτελές έννοµο αγαθό. Ως γενετική ταυτότητα νοείται η γενετική ιδιοσυστασία ενός ατόµου, τα κληρονοµούµενα γενετικά στοιχεία του, που χάρη στις εξελίξεις στον τοµέα της γενετικής µπορούν να µεταβληθούν ύστερα από επεµβάσεις θετικής ή αρνητικής ευγονικής. 5 Ο αναθεωρητικός νοµοθέτης δεν προσδιορίζει µε σαφήνεια το περιεχόµενο των όρων της παρ. 5 του αρ. 5, αλλά και ούτε και τους περιορισµούς που θέτουν στη βιοιατρική έρευνα, θέτει απλώς υπό νοµικό 55 Ξενοφών Κοντιάδης, ό.π., σελ. 190 9

έλεγχο τις βιοιατρικές παρεµβάσεις, και αφήνει στον κοινό νόµο τη ρύθµιση των σχετικών θεµάτων ενόψει µιας διαρκώς εξελισσόµενης πραγµατικότητας. β) Η κατάργηση της θανατικής ποινής (αρ. 7 παρ. 3). Η αναθεωρηµένη παρ. 3 του αρ. 7 απαγορεύει την επιβολή της θανατικής ποινής, εκτός από τις περιπτώσεις που πρόκειται για κακουργήµατα που τελούνται σε καιρό πολέµου και έχουν σχέση µ αυτόν. Ήδη µε το νόµο 2172/1993 είχε καταργηθεί η θανατική ποινή, ενώ µε το νόµο 2462/1997 κυρώθηκε το ιεθνές Σύµφωνο για τα ατοµικά και Πολιτικά δικαιώµατα, καθώς και το δεύτερο προαιρετικό του πρωτόκολλο, που απαγορεύει την επιβολή της θανατικής ποινής. Η Ελλάδα όµως κατά την κύρωση του πρωτοκόλλου, διατήρησε επιφύλαξη για τη δυνατότητα επιβολής της θανατικής ποινής, στην περίπτωση που αναφέρθηκε, σύµφωνα µε τον Στρατιωτικό Ποινικό Κώδικα. Εποµένως η κατάργηση της θανατικής ποινής δεν είναι πλήρης, έχει όµως αναµφισβήτητα ισχυρή συµβολική σηµασία. γ) Αυστηρότερη προστασία του απορρήτου των τηλεπικοινωνιών και γενικά των ανταποκρίσεων (αρ. 19 παρ. 2 και 3). Μετά την αναθεώρηση του 2001 το αρ. 19 δεν τροποποιήθηκε αλλά προστέθηκαν σ αυτό δύο νέες παράγραφοι που περιλαµβάνουν δύο θεσµικές εγγυήσεις, οι οποίες θωρακίζουν το δικαίωµα στην ελεύθερη και ακώλυτη επικοινωνία. Η παράγρ. 3 του αρ. 19 απαγορεύει µε απόλυτο τρόπο τη χρήση αποδεικτικών µέσων που έχουν αποκτηθεί κατά παράβαση του ίδιου του αρ. 19 και των άρθρων 9 (άσυλο κατοικίας ιδιωτικός βίος) και 9 Α (προστασία προσωπικών δεδοµένων). Τα κάθε είδους αποδεικτικά µέσα που αποκτώνται κατά παράβαση των ανωτέρω άρθρων του Συντάγµατος, απαγορεύεται να χρησιµοποιούνται µε οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιαδήποτε διαδικασία και ενώπιον οποιαδήποτε οργάνου, δικαστικού, εισαγγελικού, ανακριτικού, κοινοβουλευτικού ή άλλου, και όπως συνάγεται από τη διατύπωση της παρ. 3 του αρ. 19 δεν επιτρέπεται καµιά εξαίρεση από την απαγόρευση αυτής καθώς επίσης και στάθµιση, σε περίπτωση σύγκρουσης µε άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα. Η προστασία του απορρήτου της επικοινωνίας ενισχύεται µε την συνταγµατική πρόβλεψη από την παρ. 2 του άρθρου 19, ανεξάρτητης 10

δηµόσιας αρχής, της οποίας αποστολή είναι να διασφαλίζει το απόρρητο των επιστολών και κάθε µορφής τηλεπικοινωνιακής ανταπόκρισης. Η ανεξάρτητη αυτή αρχή έχει συγκροτηθεί µε το νόµο 2225/1994. και διαθέτει κατά βάση ελεγκτικές αρµοδιότητες. 6 εδοµένου ότι σύµφωνα µε το εδάφιο β της παράγρ. 1 του αρ. 19, αρµόδια για την άρση του απορρήτου ορίζεται η δικαστική αρχή, στην ανεξάρτητη δηµόσια αρχή της παρ. 2 του αρ. 19 ανήκει κυρίως η αρµοδιότητα για προληπτικό και κατασταλτικό έλεγχο των τηλεπικοινωνιακών φορέων για παραβάσεις του απορρήτου. δ) Η προστασία των προσωπικών δεδοµένων (αρ. 9 Α) Με την προσθήκη του αρ. 9 Α στο σώµα του Συντάγµατος, εισάγεται η αµυντική διάσταση έναντι των κινδύνων που εγκυµονεί η τεχνολογία της πληροφορικής και συγκεκριµένα κατοχυρώνεται το δικαίωµα προστασίας του πολίτη απ τη συλλογή, επεξεργασίας, και χρήση των προσωπικών δεδοµένων. Το δικαίωµα προστασίας από την επεξεργασία δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα µπορούσε να συναχθεί ερµηνευτικά από σειρά συνταγµατικών διατάξεων, µε θεµέλιο την αρχή του σεβασµού της αξίας του ανθρώπου και το δικαίωµα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, ωστόσο δε µπορεί να αµφισβητηθεί ότι µε τη ρητή καταγραφή του στο συνταγµατικό κείµενο, ενισχύεται ουσιωδώς η ασφάλεια δικαίου και η ανάπτυξη της σχετικής νοµοθεσίας. ιότι το δικαίωµα του πολίτη να αποφασίζει αν και τι θα αποκαλύπτει στο περιβάλλον του, να καθορίζει τη ροή των πληροφοριών που τον αφορούν και τελικά η δυνατότητά του να διαµορφώνει τη δηµόσια εικόνα του, αποτελεί εξειδίκευση τόσο του δικαιώµατος ανάπτυξης της προσωπικότητας, όσο και των δικαιωµάτων ιδιωτικού βίου και προστασίας του απορρήτου της επικοινωνίας, και εποµένως η ρητή καταγραφή του στο συνταγµατικό κείµενο συµβάλλει στην πιο ενισχυµένη και συγκεκριµένη κατοχύρωσή του. Έτσι, θεωρείται ότι αποτελούν συνταγµατικές δεσµεύσεις η υποχρέωση να προβλέπεται η επεξεργασία των προσωπικών δεδοµένων σε διάταξη νόµου, για καθορισµένους σκοπούς και κατά κανόνα ύστερα από τη συγκατάθεση του υποκειµένους του. Σύµφωνα µε το εδάφιο β του αρ. 9 Α η διασφάλιση της 6 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 147. 11

προστασίας των προσωπικών δεδοµένων ανατίθεται σε ανεξάρτητη αρχή, θωρακίζοντας έτσι το δικαίωµα. Η Αρχή Προστασίας εδοµένων Προσωπικού Χαρακτήρα λειτουργεί βάσει του νόµου 2472/1997 και µετά τη συνταγµατική της κατοχύρωση, δε µπορεί ο κοινός νοµοθέτης να προβεί σε αφαίρεση κάποιων απ τις αναγκαίες, για την επιτέλεση της αποστολής της αρµοδιότητες. ε) Το δικαίωµα απάντησης στα ΜΜΕ και η υποχρέωση επανόρθωσης (αρ. 14 παρ. 5) Το Σύνταγµα δεν προστατεύει την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου µόνο έναντι της κρατικής εξουσίας, αλλά και έναντι της ιδιωτικής που πολύ συχνά είναι χειρότερη πηγή απειλών και προσβολών στο πεδίο αυτό. Η νέα παράγραφος 5 του αρ. 14 είναι πλήρης, σε σχέση µε την πριν την αναθεώρηση λιτή και ελλιπή διάταξη του αρ. 14 παρ. 5, αλλά επιπροσθέτως προσδίδει στη ρύθµιση το στοιχείο της άµεσης εφαρµογής και της αυστηρότητας. 7 Η νέα παράγρ. 5 εισάγει ρητά το ατοµικό δικαίωµα καθενός που θίγεται από ανακριβές δηµοσίευµα ή εκποµπή να απαντήσει (δικαίωµα απάντησης) και την αντίστοιχη συνταγµατική υποχρέωση του µέσου ενηµέρωσης να προβεί σε πλήρη και άµεση επανόρθωση. Το ίδιο ατοµικό δικαίωµα και η ίδια συνταγµατική υποχρέωση (εδάφιο β ) και για κάθε υβριστικό ή δυσφηµιστικό δηµοσίευµα ή εκποµπή. Στην περίπτωση αυτή στο δικαίωµα απάντησης, αντιστοιχεί υποχρέωση δηµοσίευσης ή µετάδοσης της απάντησης και όχι επανόρθωσης, γιατί δεν τίθεται ζήτηµα ανακρίβειας η οποία πρέπει να είναι άµεση και ανάλογη προς την έκταση και στην ένταση του δηµοσιεύµατος ή της εκποµπής και του τρόπου και χρόνου δηµοσίευσης ή µετάδοσης. στ) Η αντίρρηση συνείδησης και η εναλλακτική θητεία (αρ. 4 ερµηνευτική δήλωση). Η ερµηνευτική δήλωση του άρθρου 4, αναφέρεται στην παραγρ. 6 του ίδιου άρθρου, που λέει ότι κάθε Έλληνας που µπορεί να φέρει όπλα είναι υποχρεωµένος να συντελεί στην άµυνα της Πατρίδας σύµφωνα µε τους 7 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 152. 12

ορισµούς των νόµων. Ο νοµοθέτης καθιερώνει την εναλλακτική κοινωνική θητεία, για όσους αποδεικνύουν αντίρρηση συνείδησης, ως προς την εκτέλεση στρατιωτικής υπηρεσίας, που αποτελεί σηµαντική τροποποίηση γιατί ήρε τις ισχυρές εντάσεις που είχαν δηµιουργηθεί σχετικά µε τη συνταγµατικότητα της εναλλακτικής θητείας. Η επιλογή του αναθεωρ. νοµοθ. να ακολουθήσει µια διατυπ. απ την οποία φαίνεται να συνάγεται απλή δυνατότητα νόµου πρόβλεψης της εναλλ. θητείας και όχι συντ. δικαίωµα δε µειώνει τη συµβολική ερµηνευτ. διάσταση της ρύθµισης, 8 η οποία µπορεί να υποστηριχθεί ότι «τροποποιεί και την ιδεολογική κατεύθυνση του Συντάγµατος, χωρίς να θίγει το status των ατοµικών δικαιωµάτων». 9 Ο νοµοθέτης αποβλέποντας στην προστασία της ελεύθερης διαµόρφωσης συνείδησης και πεποίθησης σχετικά µε τη στρατιωτικές υποχρεώσεις, καθιέρωσε τη δυνατότητα της εναλλακτικής θητείας, που πρακτικά υλοποιείται είτε µε την ανάληψη άοπλης στρατιωτικής υπηρεσίας για όσους έχουν αντίρρηση µε την ένοπλη θητεία, είτε µε την εκτέλεση κοινωνικής υπηρεσίας µέσα στη δοµή της δηµόσιας διοίκησης ή του ευρύτερου δηµόσιου τοµέα ή και σε συνεργασία µε µη κυβερνητικές οργανώσεις (πυροσβέστες και δασοπυροσβέστες, σωστικά συνεργεία, νοσηλευτικές υπηρεσίες κτλ) για όσους έχουν αντίρρηση για την στρατιωτική θητεία γενικά. 10 Η δυνατότητα αυτή µπορεί όµως να παρασχεθεί από το νόµο µόνο σε όσους στρατεύσιµους έχουν «τεκµηριωµένη» αντίρρηση συνείδησης, για την εκτέλεση είτε ένοπλής είτε και γενικά στρατιωτικής υπηρεσίας. Η συνταγµατική αναφορά όµως, σε «τεκµηριωµένη» αντίρρηση συνείδησης είναι άστοχο να ερµηνευθεί ως υποχρέωση πλήρους απόδειξης ή καθήκον ελέγχου των βαθύτερων πεποιθήσεων του αντιρρησία, γιατί διαφορετικά θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι παραβιάζεται η ελευθερία της συνείδησης. Θεσµοθετείται λοιπόν χρόνος µεγαλύτερης διάρκειας για την κοινωνική θητεία σε σχέση µε τη στρατιωτική, ώστε να διασφαλίζονται «αντικίνητρα» προς την κατάχρηση της σχετικής δυνατότητας. Η επιλογή του συνταγµατικού νοµοθέτη, πάντως να 8 Ξενοφών Κοντιάδης, Ο ΝΕΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩ Η ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ 2001. 9 Φ. Βασιλογιάννη: Η «αντίρρηση της συνείδησης» από συνταγµατική άποψη ό.π., σελ. 59-60 10 Ευάγγελος Βενιζέλος: Το αναθεωρητικό κεκτηµένο 13

τεθεί ως προϋπόθεση η «τεκµηριωµένη» αντίρρηση συνείδησης, συνεπάγεται ότι η διαπίστωσή της, υπόκειται σε πλήρη δικαστικό έλεγχο. 11 ΙΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ α) Η απαγόρευση καταστρατήγησης των ανωτάτων ορίων της προφυλάκισης (αρ. 6 παρ. 4). Η αναθεώρηση του αρ. 6 παρ. 4 µε την προσθήκη τρίτου εδαφίου είχε ως αποτέλεσµα τη ρητή απαγόρευση της καταστρατήγησης των ανωτάτων ορίων προσωρινής κράτησης, η οποία είχε στην πράξη κατ επανάληψη επιχειρηθεί µε τη διαδοχική επιβολή του µέτρου αυτού για επιµέρους αξιόποινες πράξεις της ίδιας υπόθεσης που βρίσκονταν στο στάδιο της ποινικής προδικασίας. Η προφυλάκιση δε µπορεί να λειτουργεί ως «προκαταβολή της απειλούµενης ποινής, ενώ δε νοείται η πέραν των 18 µηνών για τα κακουργήµατα και 9 µηνών για τα πληµµελήµατα παράταση της προδικασίας όταν υπάρχει προφυλάκιση του κατηγορουµένου. 12 Η ρύθµιση αυτή που είχε ήδη εισαχθεί στην παρ. 2 του αρ. 288 ΚΠ, κατοχυρώνεται πλέον συνταγµατικά. Η διάταξη αυτή, όπως και ολόκληρο το άρθρο 6 απευθύνεται πρωταρχικά στις δικαστικές και εισαγγελικές αρχές, αλλά και στον κοινό νοµοθέτη, ο οποίος οφείλει να οργανώσει τον µηχανισµό κράτησης και επιβολής κυρώσεων αποτελεσµατικά, έτσι ώστε οι φορείς των αρµοδίων οργάνων του κράτους να µην παραβιάζουν τις σχετικές συνταγµατικές διατάξεις. β) Η κατάργηση της δυνατότητας λήψης ατοµικών διοικητικών µέτρων (αρ. 5 παρ. 4). Σύµφωνα µε τη νέα ρύθµιση της παραγράφου 4 του άρθρου 5 αποκλείεται η δυνατότητα επιβολής ατοµικών διοικητικών µέτρων που περιορίζουν την ελεύθερη κίνηση ή εγκατάσταση στη χώρα καθώς και την ελεύθερη έξοδο και είσοδο σ αυτήν σε οποιονδήποτε Έλληνα πολίτη. Μέτρα τέτοιου περιεχοµένου µπορούν να επιβληθούν µόνο από ποινικό δικαστήριο 11 Ξενοφών Κοντιάδης 12 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 156. 14

και µόνο ως παρεπόµενη ποινή σε εξαιρετικές περιπτώσεις και αποκλειστικά για την πρόληψη αξιόποινων πράξεων, όπως ο νόµος ορίζει. 13 Η ερµηνευτική δήλωση υπό το άρθρο 5 εξακολουθεί να ισχύει µε βάση αυτήν µπορούν να ληφθούν δικαστικά ή και διοικητικά µέτρα µόνο όµως για την προστασία της δηµόσιας υγείας ή της υγείας ασθενών καθώς επίσης µπορεί να απαγορευθεί η έξοδος από τη χώρα µε πράξη του εισαγγελέα, στα πλαίσια της ποινικής δίωξης. Είναι φανερό ότι η διάταξη αυτή ήταν αναχρονιστική και η κατάργηση της µόνο συµβολική σηµασία έχει δεδοµένου ότι ήταν εντελώς ανενεργή και µη εφαρµόσιµη. γ) Το δικαίωµα πληροφόρησης και η ελευθερία της πνευµατικής κίνησης (αρ. 5 Α παρ. 1) Το νέο άρθρο 5 Α παρ. 1 κατοχυρώνει ρητά το δικαίωµα στην πληροφόρηση ως ατοµικό δικαίωµα, που τελεί υπό την επιφύλαξη του νόµου. ιασφαλίζεται, λοιπόν, µε το άρθρο 5 Α παρ. 1 η ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση και συνακόλουθα η ανάπτυξη της προσωπικότητας και η συµµετοχή στην οικονοµική, κοινωνική και πολιτική ζωή. Εποµένως το δικαίωµα στην πληροφόρηση, δεν αποτελεί µόνο ατοµικό δικαίωµα που θεµελιώνει αξίωση για αποχή της κρατικής εξουσίας από επεµβάσεις στον ιδιωτικό χώρο του προσώπου, αλλά και πολιτικό δικαίωµα αφού συµβάλλει στο σχηµατισµό πολιτικής βούλησης και στη συµµετοχή των πολιτών στον έλεγχο της εξουσίας. Το δικαίωµα στην πληροφόρηση περιορίζεται κατά το άρ. 5 Α παρ. εδ. β µόνο για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέµισης του εγκλήµατος ή προστασίας δικαιωµάτων και συµφερόντων τρίτων. IV. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ α) Το δικαίωµα συµµετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας (αρ. 5 Α παρ. 2). Το νέο αυτό δικαίωµα, όπως και το δικαίωµα πληροφόρησης της παραγράφου 1 αρ. 5 Α, αποσκοπεί στη κάλυψη των νέων δυνατοτήτων και ευκαιριών που προσφέρει η τεχνολογία των νέων ηλεκτρονικών µέσων 13 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 157 15

επικοινωνίας στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Η «κοινωνία της πληροφορίας» ως τεχνικός όρος αναφέρεται σε ένα τεχνολογικό πεδίο που προκύπτει µέσα απ το συνδυασµό του διαδικτύου, της ραδιοτηλεόρασης και των τηλεπικοινωνιών και περικλείει το στοιχείο της συνεχούς εξέλιξης. Λαµβάνοντας υπόψη τις σηµαντικές συνέπειες που επιφέρει ο αποκλεισµός από τη γνώση και τη δυνατότητα συµµετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας, τόσο για την άσκηση της οικονοµικής ελευθερίας και της ελευθερίας της εργασίας όσο και ευρύτερα για τη συµµετοχή στην οικονοµική, κοινωνική και πολιτική ζωή, ο αναθεωρητικός νοµοθέτης υιοθέτησε το νέο δικαίωµα, το οποίο αντιστοίχως θεµελιώνει κρατική υποχρέωση για λήψη µέτρων, ώστε να διασφαλιστεί η ισότιµη πρόσβαση καθενός στη γνώση και την υποδοµή που απαιτούν τα σύγχρονα µέσα διαχείρισης της πληροφορίας. Εποµένως το κράτος οφείλει να µεριµνά για παράδειγµα για την εισαγωγή της πληροφορικής στο εκπαιδευτικό σύστηµα, για τη θέσπιση Ευνοϊκών Φορολογικών ρυθµίσεων για τη διάδοσή της, και για την άρση των κωλυµάτων ως προς την πρόσβαση στις ηλεκτρονικά διακινούµενες πληροφορίες. β) Η θωράκιση του δικαιώµατος του αναφέρεσθαι (αρ.10 παρ. 3) Το κλασσικό δικαίωµα του αναφέρεσθαι είναι µια από τις βάσεις της συµµετοχής του πολίτη στη διοικητική και την πολιτική ζωή της χώρας. Επιπλέον η υποχρέωση απάντησης της αρµόδιας υπηρεσίας ή αρχής στα αιτήµατα παροχής πληροφοριών και χορήγησης εγγράφων ιδίως πιστοποιητικών, δικαιολογητικών και βεβαιώσεων και µάλιστα µέσα σε συγκεκριµένη προθεσµία είναι βασική όψη του κράτους δικαίου. Με την νέα διατύπωση της παραγράφου 3 του αρ. 10 η υποχρέωση της ιοίκησης για απάντηση στα αιτήµατα παροχής πληροφοριών και χορήγησης εγγράφων οριοθετείται χρονικά στο ίδιο το συνταγµατικό κείµενο, καθώς επιβάλλεται ανώτατη προθεσµία 60 ηµερών για την ενέργεια της ιοίκησης και προβλέπεται ειδική πρόσθετη κύρωση µε τη µορφή της καταβολής ειδικής χρηµατικής ικανοποίησης στον αιτούντα σε περίπτωση άπρακτης παρέλευσης της προθεσµίας. Έτσι η αναθεώρηση του 2001 θωρακίζει τη θεσµική αυτή εγγύηση του δικαιώµατος του αναφέρεσθαι, αφού διασφαλίζει το σχετικό δικαίωµα του πολίτη και «αυστηροποιεί» τις αντίστοιχες δεσµεύσεις της 16

ιοίκησης µέσω της πρόβλεψης συγκεκριµένων υποχρεώσεων και κυρώσεων. 14 γ) Η κατάργηση των περιορισµών στο δικαίωµα του συνεταιρίζεσθαι δηµοσίων υπαλλήλων κτλ (αρ. 12 κατάργηση παρ. 4) Με την αναθεώρηση του 2001 καταργήθηκε η παράγραφος 4 του άρθρου 12 και την ίδια στιγµή καταργήθηκε τελείως η ευχέρεια του κοινού νόµου να επιβάλλει περιορισµούς στο δικαίωµα των δηµόσιων υπαλλήλων να συνεταιρίζονται καθώς και ανάλογους περιορισµούς στους υπαλλήλους των ΟΤΑ ή άλλων νοµικών προσώπων δηµόσιου δικαίου ή άλλων δηµοσίων επιχειρήσεων. Η δυνατότητα αυτή είχε ήδη µειωθεί σε επίπεδο κανόνων σχετικά αυξηµένης τυπικής ισχύος µε την κύρωση της 151 ιεθνούς Σύµβασης Εργασίας για τα συνδικαλιστικά δικαιώµατα των δηµόσιων υπαλλήλων. δ) Η συλλογική αυτονοµία των δηµοσίων υπαλλήλων (αρ. 22 παρ. 3). Η νέα παράγραφος 3 του αρ. 22, κατοχυρώνει ρητά το δικαίωµα της συλλογικής αυτονοµίας των δηµοσίων υπαλλήλων και των υπαλλήλων αυτονοµίας των δηµοσίων υπαλλήλων και των υπαλλήλων οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης και νοµικών προσώπων δηµόσιου δικαίου, δηλαδή το δικαίωµα να συνάπτουν συλλογικές συµβάσεις εργασίας µέσω των συνδικαλιστικών τους οργανώσεων, όπως ορίζει ο νόµος. Πρόκειται για επιβεβαιωτικής ρύθµισης αφού είχε ήδη θεσπιστεί σε νοµοθετικό επίπεδο. 15 V. ΝΕΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ α) Τα ειδικά δικαιώµατα των ατόµων µε αναπηρίες (αρ. 21 παρ. 6) Η προστασία των ατόµων µε ειδικές ανάγκες συνδέεται άρρηκτα µε την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόµου κατά τρόπου ώστε πέρα απ τις προνοµιακής φύσεως παροχές ή παροχές κοινωνικής προστασίας, ο 14 Ε. Κοντιάδης, ό.π., σελ. 157 15 Κοντιάδης, ό.π., σελ. 150 17

κοινός νοµοθέτης να υποχρεούνται να θεσµοθετήσει ειδικά µέτρα για την κοινωνική τους ένταξη. Την αντίληψη αυτή εκφράζει η νέα διάταξη του αρ. 21 παρ. 6 που απηχεί τις σύγχρονες αντιλήψεις για την έννοια «άτοµο µε ειδικές ανάγκες», θεσπίζοντας το συνταγµατικό τους δικαίωµα να απολαµβάνουν µέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονοµία, την επαγγελµατική ένταξη και τη συµµετοχή τους στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας. Ιδιαίτερο υποκείµενο του δικαιώµατος αυτού είναι τα άτοµα µε αναπηρίες, νοούµενη ως αναπηρία την κάθε µορφή απόκλισης από τη σωµατική ακεραιότητα και τις φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπινου σώµατος και της ανθρώπινης ψυχής. Συµπεριλαµβάνεται συνεπώς και η σωµατική και η «ψυχική» αναπηρία. 16 Η νέα αυτή διάταξη του αρ. 21 παρ. 6, δε διασφαλίζει µόνο ρητά και για τα άτοµα µε αναπηρίες, το γενικό δικαίωµα συµµετοχής στην κοινωνική οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας, ούτε απλώς το γενικό δικαίωµα στην εργασία που κατοχυρώνονται ήδη για όλους τους πολίτες σε άλλες συνταγµατικές διατάξεις. Με τη διάταξη της παραγρ. 6 του αρ. 21 επιτείνεται η υποχρέωση της πολιτείας να εισάγει διαφορετική µεταχείριση υπέρ των ατόµων µε ειδικές ανάγκες, κατά τη θέσπιση και την ερµηνεία κανόνων δικαίου, καθώς επίσης και να λάβει µέτρα που θα εξασφαλίζουν την αυτονοµία, την επαγγελµατική ένταξη και την κοινωνική τους ενσωµάτωση. β) Η υποχρέωση διαµόρφωσης και εφαρµογής µιας δηµογραφικής πολιτικής (αρ. 21 παρ. 5) Η αυτοτελής συνταγµατική κατοχύρωση της υποχρέωσης του κράτους να ασκεί µια ολοκληρωµένη δηµογραφική πολιτική, κρίθηκε αναγκαία από τον συνταγµατική νοµοθέτη του 2001, δεδοµένου ότι η αντιµετώπιση του δηµογραφικού προβλήµατος συνιστά ένα πολυσύνθετο ζήτηµα, που δεν θα ήταν ορθό να περιορίζεται στην πρόβλεψη, επιδοµάτων, κοινωνικών παροχών ή ευνοϊκών ρυθµίσεων στον κοινωνικοασφαλιστικό τοµέα. 17 Η νέα παράγραφος 5 του αρ. 21 δίνει µια πολιτική κατεύθυνση προς την εκάστοτε νοµοθετική και εκτελεστική εξουσία αλλά και µια πρόσθετη συνταγµατική βάση 16 Ε. Βενιζέλου, ό.π., σελ. 166 17 Ξ. Κονταιάδη, ό.π., σελ. 162 18

για την εφαρµογή ειδικών µέτρων υπέρ των πολυτέκνων και ειδικότερα υπέρ όσων συµβάλλουν στην επίτευξη των σκοπών της δηµογραφικής αυτής πολιτικής, που δεν αφορά µόνο τον αριθµό των γεννήσεων, αλλά περιλαµβάνει και µέτρα σχετικά µε τη µετανάστευση και την παλιννόστηση, µέτρα σχετικά µε την απονοµή της ελληνικής ιθαγένειας, µέτρα εκπαιδευτικής και πολιτιστικής πολιτικής, µέτρα σχετικά µε την προστασία της ανθρώπινης ζωής απ τα τροχαία ατυχήµατα κ.ο.κ. Κατ αυτόν τον τρόπο η παρ. 5 του αρ. 21 θεµελιώνει κατ αρχάς συνταγµατική εντολή προς τον κοινό νοµοθέτη να σχεδιάσει και να εξειδικεύσει τα αναγκαία αυτά µέτρα δηµογραφικής πολιτικής. γ) Η δυνατότητα λήψης θετικών µέτρων υπέρ των γυναικών και όχι µόνον (αρ. 116 παρ. 2) Με την αναθεώρηση του 2001 η διάταξη του αρ. 116 παρ. δεν τροποποιήθηκε αλλά αντικαταστάθηκε, δηλαδή η προηγούµενη διάταξη καταργήθηκε τελείως εκφράζοντας έτσι τη σύγχρονη αντίληψη, ότι δεν επιτρέπονται πλέον αποκλίσεις από την αρχή της ισότητας των φύλων ούτε µε το πρόσχηµα της κατανοµής των ρόλων λόγω αµιγώς βιολογικών διαφορών. Συνεπώς διατάξεις που βασιζόµενες σε βιολογικές ή λειτουργικές διακρίσεις µεταξύ ανδρών και γυναικών, δεν θεωρούνται πλέον συνταγµατικά ανεκτές. Υποκείµενο συνεπώς της διάταξης αυτής είναι οι άνδρες και οι γυναίκες και θεµελιώνεται υποχρέωση της πολιτείας να λάβει µέτρα για την άρση των διακρίσεων, δεσµεύοντας τα κρατικά όργανα να υιοθετήσουν τις πιο πρόσφορες επιλογές επίτευξη του σκοπού αυτού. Σκοπός όπως αναφέρεται στην διάταξη είναι η «προώθηση» της ισότητας και όχι η πραγµάτωσή της, καθώς η ισότητα δεν είναι µια κατάσταση αλλά µια διαρκώς αναζήτηση ισορροπιών. 18 Το νέο άρθρο 116 παρ. 2 δεν αναφέρεται όµως µόνο αποκλειστικά στις διακρίσεις λόγω φύλου, αλλά και σε πληθυσµιακές οµάδες που υφίστανται δυσµενή µεταχείριση όπως για παράδειγµα τα άτοµα µε αναπηρίες, µε διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις και άλλα. Εποµένως η διάταξη αποσκοπεί στην αποκατάσταση των ανισοτήτων σε όλα τα επιµέρους κοινωνικά πεδία και όχι µόνο αλλά ιδίως σε βάρος των γυναικών. 18 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 170 19

IV. ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ α) Η υποχρέωση αιτιολόγησης του τρόπου καταβολής της αποζηµίωσης στις αναγκαστικές απαλλοτριώσεις (αρ. 17 παρ. 2 εδ. δ ) Στο εδάφιο δ της παραγράφου 2 του άρθρου 17 θεµελιώνεται η υποχρέωση της διοίκησης να αιτιολογεί ειδικά στην πράξη κήρυξης της απαλλοτρίωσης τον τρόπο κάλυψης της δαπάνης της αποζηµίωσης. Η διάταξη αυτή προφανώς επιχειρεί να αποτρέψει την έκδοση πράξεων κήρυξης απαλλοτριώσεων, οι οποίες στη συνέχεια δε µπορούν να συντελεστούν λόγω δηµοσιονοµικών ή άλλων αδυναµιών εύρεσης των αναγκαίων πόρων. Συνεπώς η αιτιολογία του τρόπου κάλυψης της αποζηµίωσης πρέπει να είναι ειδική, µε συγκεκριµένη αναφορά στην πηγή εύρεσης πόρων, όπως για παράδειγµα σε σχετικές εγγραφές του κρατικού προϋπολογισµού, ενώ η αόριστη και γενική αναφορά σε προβλεπόµενα κονδύλια συνιστά καταστρατήγηση του Συντάγµατος. β) Ο κρίσιµος χρόνος ως προς τον υπολογισµό της αποζηµίωσης (αρ. 17 παρ. 2 εδ. γ ) Η δεύτερη πρόσθετη εγγύηση υπέρ της ιδιοκτησίας στην αναθεωρηµένη διατύπωση της παραγράφου 2 του άρθρου 17 (εδάφιο γ ) αφορά τον κρίσιµο για τον υπολογισµό της αποζηµίωσης χρόνο. Μέχρι την αναθεώρηση κρίσιµος χρόνος για τον υπολογισµό της αξίας του ακινήτου ήταν ο χρόνος συζήτησης στο δικαστήριο για τον προσωρινό προσδιορισµό της αποζηµίωσης. Μετά την αναθεώρηση του 2001, αν µεταξύ της συζήτησης για τον προσωρινό και της συζήτησης για τον οριστικό προσδιορισµό της αποζηµίωσης µεσολαβήσει διάστηµα µεγαλύτερο του ενός έτους, για τον προσδιορισµό της αποζηµίωσης λαµβάνεται υπόψη η αξία του ακινήτου κατά το χρόνο της συζήτησης για τον οριστικό προσδιορισµό. Όπως είναι προφανές η ρύθµιση αυτή στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων θα λειτουργεί υπέρ του ιδιοκτήτη του ακινήτου εφόσον η αξία του ακινήτου βαίνει αυξανόµενη. εν αποκλείεται βέβαια και το αντίθετο, εάν η αγορά των ακινήτων κινηθεί πτωτικά, σε κάθε 20

όµως περίπτωση η αποζηµίωση που θα προσδιοριστεί δικαστικά θα βρίσκεται πλησιέστερα προς την πραγµατική αξία του ακινήτου. 19 γ) Νέες δυνατότητες ως προς τον τρόπο καταβολής της αποζηµίωσης (αρ. 17 παρ. 2 εδ. ε ) Σύµφωνα µε το καινοτοµικό πέµπτο εδάφιο που προστέθηκε επίσης στην παράγραφο 2 του άρθρου 17, εφόσον συναινεί ο δικαιούχος, η πλήρης δικαστικά προσδιορισµένη αποζηµίωση µπορεί να καταβάλλεται και σε είδος, ιδίως µε τη µορφή της παραχώρησης κυριότητας άλλου ακινήτου ή τη µορφή της παραχώρησης δικαιωµάτων επί άλλου ακινήτου. Η καταβολή της αποζηµίωσης θα µπορούσε να ρυθµιστεί µε κοινό νόµο, αφού µάλιστα εξαρτάται από τη συναίνεση του δικαιούχου. 20 Η σηµασία όµως της πρόβλεψής της από το Σύνταγµα, είναι η ανά συνταγµατική αναγνώριση θεσµών όπως η παραχώρηση της κυριότητας άλλου ακινήτου ή η αναγνώριση της δυνατότητας παραχώρησης δικαιωµάτων επί άλλου ακινήτου. δ) Η δυνατότητα άµεσης εκτέλεσης εργασιών (αρ. 17 παρ. 4 εδ. γ ) Ενώ το εδάφιο β της παραγράφου 4 του αρ. 17 ορίζει ότι τα δικαιώµατα του ιδιοκτήτη διατηρούνται ακέραια και δεν επιτρέπεται η κατάληψη πριν καταβληθεί αποζηµίωση, το τρίτο εδάφιο που προστέθηκε µε την αναθεώρηση, δίνει τη δυνατότητα εκτέλεσης εργασιών και πριν την καταβολή αποζηµίωσης εφόσον όµως συντρέχουν σωρευτικά ορισµένες προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές είναι: το έργο να είναι γενικότερης σηµασίας για την οικονοµία της χώρας, να έχει εκδοθεί απόφαση του αρµόδιου δικαστηρίου για τον προσδιορισµό της αποζηµίωσης, να έχει ήδη καταβληθεί ένα εύλογο τµήµα της αποζηµίωσης το οποίο θα έχει καθοριστεί απ το δικαστήριο, και τέλος να έχει παρασχεθεί πλήρης εγγύηση υπέρ του δικαιούχου της αποζηµίωσης. 21 19 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 176 20 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 177 21 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 178 21

ε) Το νέο δικονοµικό πλαίσιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης (αρ. 17 παρ. 4 εδ. α ) Η αναθεωρητική αυτή καινοτοµία αφορά το δικονοµικό πλαίσιο των αναγκαστικών απαλλοτριώσεων. Σύµφωνα λοιπόν µε το εδάφιο α της παραγράφου 4 του άρθρου 17, το αρµόδιο δικαστήριο για τον προσδιορισµό της αποζηµίωσης ορίζεται από το άρθρο 94 Σ, όπως και αυτό αναθεωρήθηκε. Επειδή όµως οι δίκες οι σχετικές µε την αναγκαστική απαλλοτρίωση δεν ενοποιούνται σ έναν δικαιοδοτικό κλάδο, το αναθεωρηµένο αρ. 17 παρ. 4 εδάφιο α δίνει τη δυνατότητα στον κοινό δικονοµικό νοµοθέτη κατά παρέκκλιση από το γενικό πλαίσιο του αρ. 94 για την κατανοµή της δικαιοδοσίας να εγκαθιδρύσει ενιαία δικαιοδοσία για όλες τις διαφορές και υποθέσεις που σχετίζονται µε την απαλλοτρίωση, καθώς και την κατά προτεραιότητα διεξαγωγή των σχετικών δικών. 22 VII. ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΙΚΑΙΟΥ α) Το δικαίωµα στην προστασία του περιβάλλοντος (αρ. 24 παρ. 1 εδ. α ) Η πρώτη µεταβολή που επέρχεται µε τη αναθεώρηση στο άρθρο 24 παρ. 1 εντοπίζεται στο εδάφιο α και συνιστάται στη ρητή καταγραφή του ατοµικού δικαιώµατος στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. 23 Το δικαίωµα είχε ήδη από τη δεκαετία του 80 αναγνωριστεί από τη νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας αλλά ως κοινωνικό δικαίωµα. Η συνταγµατική κατοχύρωσή του ως ατοµικό δικαίωµα, δίνει τη δυνατότητα, σε κάθε πολίτη, έννοµης αντίστασης έναντι προσβολών που απειλούν το περιβάλλον καθώς επίσης τη δυνατότητα παρέµβασης για την προληπτική διασφάλιση της οικολογικής ισορροπίας. ( ίνεται δηλαδή πλέον στους πολίτες ρητά η δυνατότητα αντενέργειας είτε µεµονωµένα είτε µέσω των οικολογικών οργανώσεων). Στο δικαίωµα αυτό αντιστοιχεί η υποχρέωση του κράτους να µην αναπτύσσει δραστηριότητες που βλάπτουν το περιβάλλον και να µην παραλείπει ενέργειες επιβεβληµένες για την περιβαλλοντική προστασία. 22 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 180 23 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 188 22

β) Η αρχή της αειφορίας (αρ. 24 παρ. 1 εδ. β ) Η δεύτερη µεταβολή που επήλθε στο αρ. 24 παρ. 1, εντοπίζεται στο εδάφιο β και αποτελεί τη ρητή αναφορά στην αρχή της αειφορίας. Ο όρος αειφορία ή βιώσιµη ανάπτυξη περιγράφει «τη διαδικασία µετασχηµατισµού, όπου η εκµετάλλευση των πόρων, η κατεύθυνση των επενδύσεων, ο προσανατολισµός της τεχνολογικής ανάπτυξης και οι προσαρµογές στο θεσµικό πλαίσιο εναρµονίζονται µε τις µελλοντικές και τις σηµερινές ανάγκες. 24 Στο πλαίσιο του όρου της αρχής της αειφορίας το κράτος έχει υποχρέωση να πάρει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά µέτρα, για τη διαφύλαξη του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Είναι σκόπιµο να επισηµανθεί ότι η αρχή της αειφορίας δεν είναι έννοια στατική, ούτε έχει αποκλειστικά περιβαλλοντικό περιεχόµενο, και η προσέγγισή της πρέπει να γίνει πολυδιάστατα, διευρύνοντας την έννοια του περιβάλλοντος και συγκλίνοντας περισσότερο προς την έννοια της ποιότητας ζωής. γ) Το δάσος και η δασική έκταση ως συνταγµατικές έννοιες (αρ. 24 παρ. 1 εδ. γ ) και ερµηνευτική δήλωση) Στο εδάφιο γ του αρ. 24 παρ. 1 αναφέρεται ότι «νόµος ορίζει τα σχετικά µε την προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων» και συνακόλουθα η ερµηνευτική δήλωση αποδίδει τον ορισµό του δάσους και της δασικής έκτασης. Κρίθηκε αναγκαίο να συµπεριληφθεί ο νοµικός ορισµός του δάσους και της δασικής έκτασης στο ίδιο το κείµενο του Συντάγµατος µε τη µορφή ερµηνευτικής δήλωσης, γιατί στόχος του αναθεωρητικού νοµοθέτη ήταν να ενισχύσει την ασφάλεια δικαίου ως προς το χαρακτηρισµό του δάσους και ως δασικής έκτασης µε ένα σαφές, ενιαίο και σταθερό κριτήριο, δηλαδή µε ένα σαφή ορισµό. δ) Η υποχρέωση σύνταξης δασολογίου (αρ. 24 παρ. 1 εδ. δ ) Η υποχρέωση για σύνταξη δασολογίου, µε την κατοχύρωσή της στο εδάφιο δ της παραγρ. 1 του αρ. 24, του Συντάγµατος, αποκτά βαρύνουσα σηµασία σχετικά µε την προϊσχύουσα σχετική νοµοθεσία. Η κατάρτιση του δασολογίου είναι αναγκαία για την προστασία και τη διαχείριση των δασών και 24 Ξ. Κοντιάδης, ό.π., σελ. 399 23

τω δασικών εκτάσεων, ενώ ταυτόχρονα µε τη νέα αυτή διάταξη διασφαλίζεται η αστική ευθύνη του ηµοσίου για αποζηµίωση από τη µη σύνταξη δασολογίου. 25 ε) Οι περιορισµοί ως προς τις µεταβολές των δασών και των δασικών εκτάσεων (αρ. 24 παρ. 1 εδ. ε ) Το τελευταίο εδάφιο της παρ. 1 του αρ. 24 αναφέρεται στο πρόβληµα της δυνατότητας µεταβολής του προορισµού των δασών και των δασικών εκτάσεων. Το Σύνταγµα του 1986 προέβλεπε ρητά και όρους τη δυνατότητα µεταβολής του προορισµού µόνο για τα δηµόσια δάση και τις δηµόσιες δασικές εκτάσεις. Με την αναθεώρηση η δυνατότητα αυτή επεκτείνεται σε όλα τα δάση και τις δασικές εκτάσεις. Οι λόγοι δε για τους οποίους είναι θεµιτή η µεταβολή του σκοπού παραµένουν οι ίδιοι: πρέπει να προέχει για την εθνική οικονοµία η αγροτική εκµετάλλευση ή άλλη χρήση που την επιβάλλει το δηµόσιο συµφέρον. 26 στ Ο lege artis χωροταξικός και πολεοδοµικός σχεδιασµός (αρ. 24 παρ. 2 εδ. β ) Το νέο αυτό εδάφιο αναφέρεται στην υποχρέωση οι σχετικές µε τον χωροταξικό και πολεοδοµικό σχεδιασµό και άρα τις χρήσεις γης, τεχνικές επιλογές και σταθµίσεις να γίνονται κατά τους κανόνες της επιστήµης. Η ρύθµιση αυτή εισάγει αφενός µεν την υποχρέωση του νοµοθέτη και της διοικήσεις να ενεργούν lege artis αφετέρου δε την υποχρέωση του δικαστή να ελέγχει την πληρότητα και την επιστηµονική µορφή της σχετικής αιτιολογίας και των διοικητικών πράξεων αλλά και του νόµου. 27 Η ρύθµιση αυτή εισάγει και ένα ακόµα πιο σηµαντικό στοιχείο: χαρακτηρίζει τις σχετικές επιλογές και σταθµίσεις ως τεχνικές. Αυτό σηµαίνει ότι ως τεχνικές εκφεύγουν του ακυρωτικού και γενικότερα του δικαστικού ελέγχου. Το εδάφιο β της παρ. 2 ολοκληρώνεται µε την αναφορά στο εθνικό κτηµατολόγιο, το οποίο µετατρέπεται έτσι σε συνταγµατικά προβλεπόµενο θεσµό. 25 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 192. 26 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 192 27 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 194 24

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΑΦΑΝΕΙΑΣ ΝΕΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ VII. ΤΟ ΝΕΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ α) Η θεσµική εγγύηση της διαφάνειας στο χώρο της ενηµέρωσης (αρ. 14 παρ. 9 εδ. α και β ) Η διαφάνεια στο χώρο της ενηµέρωσης διασφαλίζεται θεσµικά µε την επιβολή υποχρέωσης γνωστοποίησης του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, της οικονοµικής κατάστασης καθώς και των µέσων χρηµατοδότησης των αντίστοιχων επιχειρήσεων. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι σαν το Σύνταγµα αναφέρεται στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των µέσων ενηµέρωσης, περιλαµβάνει όχι µόνο τις επιχειρήσεις που έχουν την ιδιοκτησία των µέσων ενηµέρωσης αλλά και επιχειρήσεις, φυσικά ή άλλα νοµικά πρόσωπα που ασκούν άµεσα ή έµµεσα τον έλεγχό τους, τις διοικούν ή τις διαχειρίζονται. Η υποχρέωση δε να καθίστανται γνωστά η οικονοµική κατάσταση και τα µέσα χρηµατοδότησης των µέσων ενηµέρωσης είναι ουσιαστική και δεν πρέπει να καταστρατηγείται. εν αποτελεί δηλαδή απλώς τυπική υποχρέωση δηµοσίευσης, αλλά συνταγµατική υποχρέωση µε ουσιαστικό περιεχόµενο. 28 Συναφής είναι κια ο κανόνας του εδάφιου β παρ. 9 του άρθρου 14 σύµφωνα µε το οποίο «Νόµος προβλέπει τα µέτρα και τους περιορισµούς που είναι αναγκαίοι για την πλήρη διασφάλιση της διαφάνειας και της πολυφωνίας στην ενηµέρωση». Η διαφάνεια στην οποία αναφέρεται η διάταξη είναι η ιδιοικτησιακή, η οικονοµική και η διαχειριστική, περιλαµβάνει όµως και όλες τις άλλες κρίσιµες όψεις ιδίως δε την πολιτική και τη δηµοσιογραφική. β) Η πολυφωνία στο χώρο της ενηµέρωσης (αρ. 14 παρ. 9 εδ. γ και δ ) Τα εδάφια γ και δ της παραγράφου 9 του άρθρου 14 κατοχυρώνουν συνταγµατικά την πολυφωνία στο χώρο της ενηµέρωσης. Συγκεκριµένα το εδάφιο γ απαγορεύει ρητά τη συγκέντρωση του ελέγχου περισσότερων µέσων ενηµέρωσης της ίδιας ή άλλης µορφής. Με το εδάφιο δ η απαγόρευση αυτή εξειδικεύεται και συγκεκριµενοποιείται ποσοτικά ως προς τις επιµέρους 28 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 203 25

κατηγορίες των ηλεκτρονικών µέσων ενηµέρωσης. Απαγορεύεται έτσι ρητά εκ του Συντάγµατος η συγκέντρωση περισσότερων του ενός ηλεκτρονικών µέσων ενηµέρωσης της ίδιας µορφής. Ως µέσο ενηµέρωσης νοείται αυτό που έχει ύλη ή πρόγραµµα ενηµερωτικού χαρακτήρα και απευθύνεται σε περισσότερους αποδέκτες, και όχι τα ηλεκτρονικά µέσα ψυχαγωγίας ή µέσα αποθήκευσης πληροφοριών όπως για παράδειγµα οι σελίδες του διαδικτύου. 29 γ) Οι ασυµβίβαστες ιδιότητες, επιφύλαξη υπέρ τ ου νόµου και απαγόρευση καταστρατηγήσεων (αρ. 14 παρ. 9 εδ. ε, στ και ζ ) Στα εδάφια ε, στ και ζ της παραγράφου 9 του άρθρου 14 κατοχυρώνεται ως ειδικότερη έκφανση της αρχής διαφάνειας και της πολυφωνίας στο πεδίο των µέσων ενηµέρωσης, το ασυµβίβαστο ανάµεσα στην ιδιότητα του ιδιοκτήτη, του εταίρου, του βασικού µετόχου, ή του διευθυντικού στελέχους επιχειρήσεων µέσων µαζικής ενηµέρωσης και των αντίστοιχων ιδιοτήτων σε επιχειρήσεις που αναλαµβάνουν έναντι του ηµοσίου ή νοµικών προσώπων του ευρύτερου δηµοσίου τοµέα την εκτέλεση έργων ή προµηθειών ή την παροχή υπηρεσιών. Το ασυµβίβαστο αυτό καταλαµβάνει και κάθε είδους παρένθετα πρόσωπα, ορισµένες κατηγορίες των οποίων αναφέρονται ενδεικτικά στο Σύνταγµα. Επίσης γίνεται ρητή αναφορά στις κυρώσεις που µπορεί να επιφέρει η καταστρατήγηση των προηγούµενων απαγορεύσεων, οι οποίες µπορεί να φτάνουν µέχρι την ανάκληση της αδείας ραδιοφωνικού ή τηλεοπτικού σταθµού και µέχρι την απαγόρευση σύναψης ή την ακύρωση της σχετικής σύµβασης έργου προµήθειας ή παροχής υπηρεσιών. Οι ειδικότερες ρυθµίσεις των κρίσιµων αυτών θεµάτων αντιτίθενται από το Σύνταγµα στον κοινό νοµοθέτη. δ) Η αστική και ποινική ευθύνη του τύπου (αρ. 14. παρ. 7) Με τη νέα διατύπωση του αρ. 14 παρ. 7 καταργείται καταρχήν ο εκ του Συντάγµατος χαρακτηρισµός όλων των αδικηµάτων του τύπου ως αυτοφώρων. Ο συνταγµατικός νοµοθέτης αναθέτει στον κοινό νοµοθέτη τη θεσµοθέτηση ουσιαστικών και δικονοµικών κανόνων καταλογισµού αστικής 29 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 205 26

και ποινικής ευθύνης στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, λαµβάνοντας όµως υπόψη και τις συνταγµατικές διατάξεις που κατοχυρώνουν την ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης, την προστασία της προσωπικότητας και της ιδιωτικής ζωής. Ο δε βασικός δικονοµικός στόχος που τίθεται είναι η ταχεία εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. 30 Έναυσµα για την εν λόγω συνταγµατική διάταξη αποτέλεσε η κατ εξακολούθηση παραβίαση σειράς συνταγµατικών δικαιωµάτων κυρίως από ραδιοτηλεοπτικούς σταθµούς και επιδιώκεται η αποτελεσµατική αντιµετώπιση αυτού του φαινοµένου. ε) Το ειδικότερο συνταγµατικό καθεστώς της ραδιοτηλεόρασης (αρ. 15 παρ. 2) Στο Σύνταγµα του 1975, µε το άρθρο 15 παρ. 2 κατοχυρώθηκαν οι θεσµικές εγγυήσεις της αντικειµενικότητας και της ποιότητας των εκποµπών, που προσδιορίζονται µε γνώµονα την κοινωνική αποστολή της ραδιοτηλεόρασης και την πολιτισµική ανάπτυξη. Με βάση την εν λόγω συνταγµατική ρύθµιση η ραδιοτηλεοπτική δραστηριότητα συναρτάται µε τις αρχές της αντικειµενικότητας, της αµεροληψίας και της ισοτιµίας, δικαιολογώντας κρατικές παρεµβάσεις για τη διασφάλιση του εσωτερικού πλουραλισµού των προγραµµάτων. Με την αναθεώρηση του αρ. 15 παρ. 2 προστέθηκαν στους σκοπούς που οφείλει να υπηρετεί η ραδιοτηλεόραση, ο σεβασµό της αξίας του ανθρώπου και η προστασία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας. ιαµορφώνεται ταυτόχρονα και το νέο πλαίσιο άσκησης του άµεσου ελέγχου του κράτους στη ραδιοτηλεόραση, µε τη ρητή κατοχύρωση της συνταγµατικής θέσης αλλά και των βασικών αρµοδιοτήτων του Εθνικού Συµβουλίου Ραδιοτηλεόρασης που συγκροτείται και λειτουργεί ως ανεξάρτητη αρχή. Ιδιαίτερη σηµασία έχει η πρόβλεψη από το αρ. 15 παρ. 2 της προηγούµενης άδειας ως υποχρεωτικής διαδικασίας για τη ραδιοτηλεοπτική εκποµπή. Με βάση, βέβαια, την αρχή της αναλογικότητας, ο κοινός νοµοθέτης, όταν συντρέχουν οι απαιτούµενες προϋποθέσεις και τα πραγµατικά περιστατικά, οφείλει να χορηγεί την άδεια. Τέλος, µε το τελευταίο εδάφιο της παρ. 2 άρθρου 15, επιβάλλεται στο συνταγµατικό, στον κοινό νόµο να ρυθµίσει τους τρόπους ραδιοτηλεοπτικής µετάδοσης των εργασιών της 30 Ε. Βενιζέλος, ό.π., σελ. 209 27

Βουλής και των επιτροπών της, καθώς επίσης και τη δωρεάν µετάδοση προεκλογικών µηνυµάτων και κοµµάτων. Οι νέες αυτές συνταγµατικές ρυθµίσεις εξειδικεύονται βέβαια απ τον κοινό νόµο, αλλά η ισχύς και η εφαρµογή τους δεν εξαρτάται από τη διακριτική ευχέρεια του κοινού νοµοθέτη. Τυχόν αδράνεια του υπερκαλύπτεται µε την άµεση εφαρµογή του Συντάγµατος. 28

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Το συνταγµατικό κείµενο που προέκυψε από την αναθεώρηση του 2001, χαρακτηρίστηκε ως προϊόν µιας διαδικασίας συνολικής επαναξιολόγησης του Συντάγµατος. 31 Το εύρος του εγχειρήµατος της αναθεώρησης, είναι ποσοτικά τουλάχιστον εντυπωσιακό, αφού τα δύο τρίτα περίπου των διατάξεων των σχετικών µε τα θεµελιώδη ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα αναθεωρήθηκαν. Αξιοσηµείωτη είναι πέρα από την τροποποίηση και επανεξέταση των ήδη υπαρχόντων δικαιωµάτων, η θέσπιση νέων. Τα νέα δικαιώµατα είναι αυτά που συνδέονται µε την εξέλιξη της τεχνολογίας και τις διακινδυνεύσεις που προκύπτουν απ αυτή δεδοµένου ότι οι νέες τεχνολογίες η πληροφορική και η βιοτεχνολογία δεν ανατρέπουν µόνο τα παραδοσιακά δεδοµένα της οικονοµίας, των κοινωνικών σχέσεων, της επικοινωνίας και του πολιτισµού, αλλά ανατρέπουν και πολλά από τα δεδοµένα του σύγχρονου δικαίου. Βεβαίως πρέπει να αναφερθεί ότι ένα µεγάλο τµήµα της ύλης που συνταγµατοποιήθηκε µε την αναθεώρηση του 2001 είχε ως αντικείµενο την ενσωµάτωση στο τυπικό Σύνταγµα ρυθµίσεων που είχαν ήδη θεσπιστεί σε επίπεδο κοινού δικαίου. Ωστόσο ούτε το µεγάλο εύρος της αναθεώρησης, ούτε ο µακρύς χρόνος επεξεργασίας της, ούτε και ο συναινετικός χαρακτήρας της για τον οποίο της ασκήθηκε και έντονη κριτική αρκούν για να θεµελιωθεί η άποψη ότι το Σύνταγµα του 2001 είναι ένα «νέο Σύνταγµα», διότι αν και «ολική» η αναθεώρηση δεν διέρρηξε, ούτε επιχείρησε να διαρρήξει τις πρωταρχικές επιλογές του συντακτικού νοµοθέτη του 1975, ή του αναθεωρητικού του 1986 διαφυλάσσοντας την ενότητα και την ταυτότητα του συνταγµατικού κειµένου. Με την αναθεώρηση του 2001 ενισχύθηκαν οι βασικές λειτουργίες του Συντάγµατος η οργανωτική, η εγγυητική, η συµβολική, η ιδεολογική και η ενοποιητική, δηλαδή η συµβολή του εθνικού Συντάγµατος στην προοπτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Έτσι, µε την διατήρηση της ταυτότητάς του αλλά ταυτόχρονα µε την ενσωµάτωση θεσµικών κοινοτοµιών, θα επιδιώξει το Σύνταγµα του 2001 να διατηρήσει µια διαρκή δυναµική ώστε να µη µείνει 31 Ξ. Κοντιάδης, ό.π., σελ. 35 29

πίσω από την ιστορική εξέλιξη και να συµβάλλει στην ανάδειξη, µε τη σωστή µορφή, του ζητήµατος του «Ευρωπαϊκού Συντάγµατος». 32 32 Ξ. Κοντιάδης, ό.π., σελ. 47 30

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αναθεώρηση του Συντάγµατος του 2001 επέφερε πολλές αλλαγές στο κεφάλαιο των ατοµικών δικαιωµάτων (άρθρα 4-25 & 116 παρ. 2) έχοντας ως κύριο στόχο την ενδυνάµωση τους. Σηµαντικότερη από τις αναθεωρηµένες διατάξεις αποτελεί το άρθρο 25 παρ. 1, το οποίο διασφαλίζει όχι µόνο την ανεµπόδιστη αλλά και την αποτελεσµατική άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, αυξάνοντας περισσότερο την υποχρέωση των κρατικών οργάνων για την προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων. Τα υπόλοιπα άρθρα αναφέρονται στην ασφάλεια του πολίτη και συγκεκριµένα σε πρόσθετα µµέτρα προστασίας της αξίας, της προσωπικότητας του ατόµου και σε πρόσθετες εγγυήσεις της προσωπικής ελευθερίας. 'Άλλα άρθρα αναφέρονται στις νέες δυνατότητες συµµετοχής του πολίτη, στις νέες διαστάσεις της αρχής της ισότητας, στην αρχή του κοινωνικού κράτους και σε νέες ρυθµίσεις δια την προστασία της ιδιοκτησίας. Τέλος ανευρίσκονται διατάξεις δια στην προστασία του περιβάλλοντος και το συνταγµατικό καθεστώς των µµέσων ενηµέρωσης. Με το περιεχόµενο των αναθεωρηµένων αυτών διατάξεων επιτυγχάνεται η ενίσχυση και ο εκσυγχρονισµός του κοινωνικού κράτους συγχρόνως δε και των συνταγµατικών δικαιωµάτων του ατόµου και του πολίτη. SUMMARY The amendment of the Greek Constitution of 2001 brought about many changes in the issue-of human rights (articles 4-25 & 116 paragraph 2), having as main purpose their strengthening. The most important, among these revised articles, is the article 25 paragraph 1 which ensures the unhindered and effective exercise of fundamental rights, growing more the obligation of state administrators to protect human rights. Some articles refer to citizen's safery and specifically to additionai measures for the protection of the individual's merit and personality and to additional guarantees for the protection of the individual s merit and prersonality and to additional guarantees for personal liberties. Other articles refer to new possibilities for 31