Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ Χ --Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΡΦ, ΠΡΦ, ΕΦ, ΟΦ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ Χ --Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΡΦ, ΠΡΦ, ΕΦ, ΟΦ Ι. Η ανεπάρκεια των επίπεδων δομών. Η δομή της ΟΦ. Συμπληρώματα vs. Προσδιορισμοί ήτροποποιητές ΙΙ. Η δομή της ΡΦ, ΕΦ, ΠρΦ ΙΙΙ. Οι Αρχές της Θεωρίας του Χ' Ι. Η ανεπάρκεια των επίπεδων δομών Μέχρι τώρα έχουμε δει ότι οι φράσεις έχουν την ακόλουθη μορφή: (1) ΟΦ Αρθ Ο ΟΦ(γεν) ο βασιλιάς της Σουηδίας ΟΦ Αρθ Ο ΠροθΦ η συνάντηση στην παραλία (2) ΡΦ Ρ ΟΦ ΠροθΦ ήπιε κρασί με ρέγουλα (3) ΠροθΦ Προθ με Αρθ το ΟΦ Ο αυτοκίνητο (4) ΕπιθΦ Ποσοτ Επιθ ΠροθΦ

πολύ πιστός στη Μαρία (5) Π ΟΦ Βοηθ ΡΦ η Μαρία έχει γράψει το γράμμα (6) α. ΡΦ β. ΡΦ Ρ ΟΦ ΠρΦ Ρ ΟΦ ΠρΦ έβαλα το φαγητό στο ψυγείο έφαγα το φαγητό στην κουζίνα ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ Μια επίπεδη δομή δεν δείχνει τη διαφορά ανάμεσα σε συμπληρώματα και προσδιορισμούς (τροποποιητές), που είναι: (i) Λεξικές Μόνο τα συμπληρώματα επιλέγονται από το ρήμα (7) α. Έβαλα το φαγητό στο ψυγείο *(στη γκαρνταρόμπα) βάζω [ ΟΦ ΠρΦ] β. Έφαγα το φαγητό (στην κουζίνα) τρώγω [ ΟΦ] (8) α. *Διάβασα το βιβλίο το περιοδικό β. Έγραψα την εργασία μου στο τραπέζι στη βιβλιοθήκη το πρωί (ii) Συντακτικές --Περιορισμοί στη γραμμική διάταξη: Συμπλ >Προσδιορισμός (ισχύει κατ εξοχήν σε κάποιες γλώσσες, π.χ. Αγγλική)! (9) α. He wrote the essay yesterday β. * He wrote yesterday the essay γ.??διάβασε χτες το βιβλίο (όχι τόσο καλό με ουδέτερη επιτόνιση) --Το τεστ αντικατάστασης με τη χρήση αντι-ρηματικών (pro-verb) τύπων: (10) α. Ο Πέτρος διαβάζει την εφημερίδα του στο λεωφορείο ενώ η Μαρία κάνει το ίδιο στο γραφείο (η φράση κάνει το ίδιο υποκαθιστά το σύνολο ρήμα + συμπλήρωμα, αφήνοντας απ έξω τον προσδιορισμό) β. *Η Μαρία θα βάλει την τηλεόραση στο ράφι και ο Πέτρος θα κάνει το ίδιο στο τραπέζι (η φράση κάνει το ίδιο υποκαθιστά το ρήμα αφήνοντας απ' έξω το

συμπλήρωμα, πράγμα που οδηγεί σε αντιγραμματικότητα) Με βάση αυτό το τεστ μπορούμε να δούμε πότε μια ΠροθΦ έχει χαρακτηριστικά συμπληρώματος και πότε προσδιοριστικού στοιχείου: (11) α. *Ο Γιάννης έδωσε το βιβλίο στη Μαρία και ο Γιάννης έκανε το ίδιο στην Κατερίνα (η αντιγραμματικότητα μας δείχνει ότι η ΠροθΦ στην Κατερίνα είναι συμπλήρωμα) β. Ο Γιάννης αγόρασε ένα βιβλίο στο Παρίσι και ο Πέτρος έκανε το ίδιο στο Λονδίνο (η γραμματικότητα μας δείχνει ότι η ΠροθΦ στο Παρίσι είναι προσδιοριστικό στοιχείο) γ. *Ο Γιάννης πήγε στο Παρίσι και ο Κώστας έκανε το ίδιο στο Λονδίνο (η αντιγραμματικότητα μας δείχνει ότι η ΠροθΦ στο Παρίσι είναι συμπλήρωμα) -- Αμφισημία: (12) Διάλεξε τη νύχτα (τη νύχτα: α. κατα τη διάρκεια της νύχτας (προσδιορισμός), β. Η νύχτα ήταν το αντικείμενο της επιλογής) Τα παραπάνω παραδείγματα μας δείχνουν ότι το ρήμα μαζί με το αντικείμενό του (ή τα αντικείμενά του) αποτελούν μια ενότητα που αφήνει απ έξω τους προσδιορισμούς (τροποποιητές). Ο προσδιορισμός κατέχει λιγότερο κεντρική θέση συγκρινόμενος με το αντικείμενο (γι αυτό και είναι προαιρετικός). Ο προσδιορισμός ΔΕΝ είναι επιλεγόμενο στοιχείο, δεν ανήκει στην υποκατηγοριοποίηση. Η έννοια που εκφράζει το ρήμα συμπληρώνεται ουσιαστικά με το αντικείμενο ( συμπλήρωμα ), γιατί αυτό είναι μέρος της υποκατηγοριοποίησης, όχι με τον προσδιορισμό. Ο προσδιορισμός είναι ποιο περιφερειακό στοιχείο. Πέρα όμως από τη σχέση ανάμεσα στο ρήμα και το αντικείμενό του από τη μια και τους προσδιορισμούς του από την άλλη, υπάρχουν και άλλες μαρτυρίες για το ότι οι επίπεδες δομές στα (1) και (4) δεν είναι σωστές. Ας δούμε γιατί με παράδειγμα ΟΦ (η διαδοχή άρθρο, όνομα, ΟΦ σε γενική δεν αποτελούν (ενιαίο) συστατικό: Η διαδοχή λέξεων βασιλιάς της Σουηδίας είναι που συμπεριφέρεται ως συστατικό: α) Ως προς το κριτήριο της κατανομής: (13) α. Έγινε βασιλιάς της Σουηδίας Μετακινείται: β. Βασιλιάς της Σουηδίας ονειρεύεσαι να γίνεις; Έχει αυτονομία στο λόγο:

γ. -Τι θέλει να ντυθεί ο Γιάννης στις απόκριες; Βασιλιάς της Σουηδίας Ξέρουμε ότι μόνο συστατικά μπορούν και απαντούν σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, να μετακινηθούν και να έχουν αυτονομία στο λόγο. β) Ως προς το κριτήριο της σύνδεσης κατά παράταξη: (14) α. Ο βασιλιάς της Σουδίας και κυβερνήτης της χώρας β. Ο πρόεδρος της τάξης και αρχηγός του σχολείου Ξέρουμε ότι μόνο συστατικά του ίδιου επιπέδου (λέξεις ή φράσεις της ίδιας κατηγορίας μπορούν να συνδεθούν κατά παράταξη): (15) ΟΦ ο ΟΦ ΟΦ βασιλιάς της Σ και ΟΦ κυβερνήτης της χώρας (γ) Ως προς το κριτήριο της υποκαταστασιμότητας: (16) Ο τωρινός βασιλιάς της Σουηδίας είναι καλύτερος από τον προηγούμενο Επομένως: Χρειαζόμαστε ένα τρόπο να παραστήσουμε συντακτικά ότι μέσα στην ΟΦ υπάρχει συστατικό που αποτελείται από το όνομα-κεφαλή και την ΟΦ σε γενική που ακολουθεί, αλλά αφήνει απ έξω το οριστικό άρθρο. Το συστατικό αυτό είναι ονοματικό στην ταυτότητά του, αλλά μεγαλύτερο από την κεφαλή και μικρότερο από ολόκληρη την ΟΦ. Πρόκειται για ένα ενδιάμεσο συστατικό: έχει καθιερωθεί να ονομάζεται Ο (προφέρεται όνομα τονούμενο ). Περιλαμβάνει την κεφαλή και το αντικείμενο/συμπλήρωμα της κεφαλής. (17) α. Ο β. ΟΦ Ο ΟΦ [γεν] Αρ Ο Ο ΟΦ [γεν] H ΟΦ σε γενική δεν έχει την ίδια σχέση με την κεφαλή στο παράδειγμα φοιτητής της Ιατρικής και στο παράδειγμα φοιτητής υψηλών προδιαγραφών. Στην πρώτη περίπτωση η γενική συμπληρώνει τη σημασία του ονόματος (πβλ. σπουδάζει Ιατρική), στη δεύτερη προσδιορίζει το όνομα. Η γενική στην πρώτη περίπτωση αποτελεί συμπλήρωμα, στη δεύτερη αποτελεί προσδιορισμό. Διαφορές μεταξύ συμπληρώματος και προσδιορισμού στην ΟΦ: Μόνο ο προσδιορισμός μπορεί να επαναλαμβάνεται, όχι το συμπλήρωμα. Μπορούμε να έχουμε μια σειρά από προσδιορισμούς, αλλά όχι και από συμπληρώματα:

(18) Ο φοιτητής με τα μακριά μαλλιά Ο φοιτητής με τα μακριά μαλλιά στη γωνία κοντά στο τραπέζι Ο φοιτητής με το άσπρο καπέλο με τα μακριά μαλλιά στη γωνία κοντά στο τραπέζι δίπλα στο παράθυρο (19) * Ο φοιτητής της Ιατρικής της Χημείας Μπορούμε να συνδέσουμε παρατακτικά συμπληρώματα μεταξύ τους και προσδιορισμούς μεταξύ τους αλλά όχι συμπληρώματα με προσδιορισμούς: (20) α. Ο φοιτητής της Ιατρικής και της Χημείας Ο πρόεδρος του Τμήματος και του Ινστιτούτου β. Ο φοιτητής με τα γιαλιά και με τα μακριά μαλλιά Ο φοιτητής στη γωνία και κοντά στο παράθυρο γ. * Ο ιδρυτής του Πανεπιστημίου και κοντά στο παράθυρο * Ο φοιτητής της Χημείας και με τα γιαλιά Συμπληρώματα και προσδιορισμοί μπορούν να συνυπάρχουν: (21) Ο φοιτητής της Χημείας με τις γνωριμίες Με αυτή τη σειρά: (22) * Ο φοιτητής με τις γνωριμίες της Χημείας Οι προσδιορισμοί είναι προσαρτήματα, δηλ., συστατικά της επαναλαμβανόμενης μέγιστης προβολής: (23) Ο'' Ο'' Ο'' ΟΦ[γεν] Ο'' ΟΦ [γεν] Παράδειγμα: Το σπίτι στο λιβάδι Τα συμπληρώματα είναι αδελφικά συστατικά της κεφαλής και θυγατρικά του ενδιάμεσου επιπέδου: Ο'' Ο' Ο ΟΦ/Π/ΠρΦ Παράδειγμα: Το βιβλίο του φοιτητή ΙΙ. Οι άλλες συντακτικές κατηγορίες Παράδειγμα από τη ΡΦ: (24) Ρ''

Ρ'' Πρ'' (Προσδιορισμός) Ρ' Ο'' (Προσδιορισμός) Ρ Ο'' (Συμπλήρωμα) Παράδειγμα: Διαβάζει εφημερίδα κάθε μέρα στο καφενείο Παράδειγμα από την ΕΦ Ε'' Ε'' Επ'' (Προσδιορισμός) Ε' Ε Πρ'' (Συμπλήρωμα) Υπεύθυνος για την ασφάλεια καθημερινά Παράδειγμα από την ΠρΦ Πρ'''' Πρ'' (Προσδιορισμός) Πρ' Πρ Ο'' (Συμπλήρωμα) δύο μέτρα από το σταθμό Όλες οι συντακτικές κατηγορίες μπορούν να ενταχθούν κάτω από ένα γενικό σχήμα, που έχει την ακόλουθη μορφή: (25) Χ'' (Μέγιστη προβολή του Χ') Χ'' Προσδιορισμός/τροποποιητής Χ Χ Συμπλήρωμα Τα συμπληρώματα είναι πάντα πλησιέστερα στην κεφαλή και προβάλλονται κάτω από το χαμηλότερο Χ (ενδιάμεσο επίπεδο). Άρα το ενδιάμεσο επίπεδο Χ προβάλλεται ακόμα κι αν δεν υπάρχουν προσδιορισμοί. Οι προσδιορισμοί (adjuncts)/τροποποιητές (modifiers) εντάσσονται πάντα στο επίπεδο του Χ''.

Επαναλαμβάνουμε το επίπεδο Χ'' τόσες φορές όσες χρειάζεται για να καλυφθούν οι προσδιορισμοί που πορεί να υπάρχουν σε κάθε δεδομένη περίπτωση. Τα συμπληρώματα μπορεί να προηγούνται ή να ακολουθούν την κεφαλή, γιατί η κατεύθυνσή τους σε σχέση με αυτήν είναι παραμετροποιήσιμη: σε κάποιες γλώσσες η κεφαλή προηγείται του συμπληρώματος, σε κάποιες άλλες έπεται: Σ<Κ ή Κ<Σ Το ίδιο και οι προσδιορισμοί αν και για άλλους λόγους. ΙΙΙ. Οι Αρχές που διέπουν τη θεωρία του Χ' Η ΕΝΔΟΚΕΝΤΡΙΚΌΤΗΤΑ Η θεωρία του Χ' έχει ως στόχο (α) να εκφράσει το καθολικό χαρακτηριστικό της ενδοκεντρικότητας και (β) να αποτυπώσει δομικά το είδος και το βαθμό της σχέσης ανάμεσα σ' ένα κατηγόρημα και στα ορίσματά του. Ε ν δ ο κ ε ν τ ρ ι κ ό τ η τ α Προϋποθέτει τη διάκριση ανάμεσα σε λέξη και φράση: υπάρχει φυσική σχέση ανάμεσα στην κατηγορία της λέξης και της φράσης που αυτή προβάλλει. Π.χ. ένα ρήμα προβάλλει μια ρηματική φράση, ένα όνομα μια ονοματική φράση, ένα επίθετο μια επιθετική φράση, κ.ο.κ. Η αρχή της ενδοκεντρικότητας συνοψίζεται σχηματικά ως εξής: (26) ΦΧ...Χ... Το Χ είναι η κεφαλή της φράσης ΦΧ. Το Χ είναι μια μεταβλητή που μπορεί να αντικατασταθεί με μια οποιαδήποτε συντακτική κατηγορία (ρήμα, όνομα, κ.λπ Ακόμα και λειτουργικές κατηγορίες).. Η ένταξη της αρχής της ενδοκεντρικότητας στη συντακτική θεωρία αποκλείει αυτόματα μια ρηματική φράση να έχει ως κεφαλή οτιδήποτε άλλο εκτός από ρήμα, μια ονοματική κεφαλή μπορεί να προβάλλει μόνο μία ΟΦ, κ.λπ. Ταυτόχρονα, η Θεωρία του Χ' προσδιορίζει με αυστηρό τρόπο την ιεραρχική οργάνωση όλων των κατηγοριών, και της Πρότασης, όπως θα δούμε. Όλες οι κατηγορίες προβάλλουν με βάση την κεφαλή τους δυο ανώτερα επίπεδα. Το ενδιάμεσο και το μέγιστο (μέγιστη προβολή), ως εξής: (27) Χ'' Χ' Ο σχηματικός κανόνας πίσω από το (27) είναι ο (28); Χ

(28) Χ ν -->...Χ ν-1... Αυτό σημαίνει ότι τα επίπεδα αυξομειώνονται πάντα κατά 1. Δεν μπορούμε από την κεφαλή να πάμε στη μέγιστη προβολή χωρίς να περάσουμε από το ενδιάμεσο επίπεδο, ούτε από τη μέγιστη προβολή κατευθείαν στην κεφαλή. Ούτε και η κεφαλή να βρίσκεται κάτω ακριβώς από το μέγιστο επίπεδο και κάτω από την κεφαλή να βρίσκεται το ενδιάμεσο επίπεδο. Οι τελείες προν και μετά την κεφαλή (Χ) στο (28) υποδηλώνουν την προαιρετική παρουσία προσδιορισμών και συμπληρωμάτων. (29) Χ'' Χ'' Χ' Χ Στο (29) δηλώνεται ο τροποποιητής-προσδιορισμός. Όμως αυτός είναι σε θέση προσαρτήματος, κάτι που ο κανόνας (28) δεν προβλέπει. Για να είναι ακριβής ο κανόνας (28) πρέπει να αναθεωρηθεί ως (28'): (28') Χ ν -->...Χ μ..., όπου μ=ν ή ν-1 Οι αρχές του Χ είναι το ίδιο έκδηλες σε όλες τις συντακτικές κατηγορίες, όπως είναι και η διάκριση ανάμεσα σε συμπληρώματα και προσδιορισμούς/τροποποιητές.