Θέμα 21 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Υπάρχουν τριών ειδών ρητορικοί λόγοι κατά τον Αριστοτέλη, οι συμβουλευτικοί, οι δικανικοί και οι επιδεικτικοί (πανηγυρικοί). Οι συμβουλευτικοί είναι λόγοι πολιτικοί που εκφωνούνται στις συνελεύσεις του λαού. Στην Αθήνα οι πολιτικές αγορεύσεις γίνονταν ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου η οποία αποφάσιζε για τα πιο σοβαρά θέματα του κράτους. Χώρος των συνεδριάσεων ήταν συνήθως η Πνύκα και κάποτε η Αγορά ή το θέατρο του Διονύσου. Δικανικοί λόγοι είναι οι εκφωνούμενοι στα δικαστήρια. Το αρχαιότερο δικαστήριο στην Αθήνα ήταν ο Άρειος Πάγος, του οποίου όμως οι αρμοδιότητες περιορίστηκαν από το 462 π.χ. ενώ το κυριότερο δικαστήριο του Αθηναϊκού κράτους ήταν η Ηλιαία. Επιδεικτικοί ή πανηγυρικοί λόγοι, στους οποίους περιλαμβάνονται και οι επιτάφιοι, ήσαν οι εκφωνούμενοι σε διάφορες εορτές και συγκεντρώσεις. Την περίοδο της καθαίρεσης των μακρών τειχών και της μεταβολής του δημοκρατικού πολιτεύματος σε ολιγαρχικό με την εγκαθίδρυση των Τριάκοντα το 404 π.χ., ο πατέρας του Μαντιθέου, που ήταν φίλος του φιλέλληνα Σατύρου, του έστειλε τους δύο γιους του, οι οποίοι παρέμειναν εκεί αρκετό χρόνο ασχολούμενοι με το εμπόριο σίτου. Επομένως, Μαντίθεος και ο αδελφός του δεν είχαν καμία σχέση με το τυραννικό καθεστώς, διότι έφυγαν για τον Πόντο πριν από την εγκαθίδρυσή του. Εξάλλου, όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες, αποκλείονταν από τα αξιώματα. Επιπλέον, ο Μαντίθεος προκαλεί έμμεσα τους βουλευτές να ερευνήσουν αν πράγματι ήταν ιππέας και αν οι σύνδικοι έλαβαν πίσω από αυτόν το χρηματικό ποσό, το οποίο έπαιρναν οι ιππείς από το δημόσιο ταμείο μέσω των φυλάρχων. Ο Μαντίθεος τοποθετεί χρονικά την επιστροφή αυτού και του αδελφού του στην Αθήνα πέντε μέρες πριν ο Θρασύβουλος και οι άντρες που ήταν μαζί του, εξορμήσουν από τη Φυλή στον Πειραιά. Επρόκειτο για εξαιρετικά δύσκολη για τους Τριάκοντα περίοδο λόγω της λαϊκής οργής για τα εγκλήματά τους, των εσωτερικών τους διενέξεων και της αντίδρασης των εκ Πειραιώς, δηλαδή των δημοκρατικών υπό τον Θρασύβουλο. Επομένως, η συμμετοχή του Μαντιθέου στους κινδύνους που διέτρεχαν οι Τριάκοντα, θα ήταν πράξη άστοχη γι αυτόν. συμμετοχή φαινόμενο 1
σχήμα αμάρτημα επίσκοπος 1-ζ, 2-δ, 3-ε, 4-α, 5-γ Θέμα 22 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Ομηρικοί Αγορητές Ο Όμηρος θεωρεί την ευγλωττία σπάνιο θεϊκό χάρισμα όπως είναι η ομορφιά και η σύνεση. Προϊόντα του θείου αυτού δωρήματος είναι οι έξοχες αγορεύσεις των Ομηρικών ηρώων. Ο ιδανικός ήρωας έπρεπε να διαπρέπει με τον λόγο στην αγορά όπως με τα ανδραγαθήματα στον πόλεμο, να είναι δηλαδή μύθων τε ῥητήρ ἔργων τε πρηκτήρ (Ἰλ. I, 443). Είναι η Ομηρική διατύπωση ενός διαχρονικού βέβαια, όχι μόνον Ομηρικού, ιδανικού. Η Ομηρική «ἀγορή» (η συνέλευση) είναι «κυδιάνειρα», δοξάζει δηλαδή τους άνδρες όπως και η μάχη. Στους ρητορικούς αυτούς αγώνες διαπρέπουν οι ηγεμόνες των Αχαιών και των Τρώων, ιδιαίτερα δε ο γηραιός Νέστωρ, ο «λιγύς Πυλίων ἀγορητής, τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ῥέεν αὐδή» (που απ' τη γλώσσα του έτρεχε η φωνή γλυκύτερη απ' το μέλι). Ἰλ. Α, 248-249 Το φυσικό τάλαντο όμως δεν γνωρίζει κοινωνικές διακρίσεις «λιγύς ἀγορητής» (εύγλωττος ρήτορας) χαρακτηρίζεται και ο ασήμαντος Θερσίτης τον οποίον γελοιογραφεί ο Όμηρος στο Β της Ιλιάδος (στ. 212-277). Ο Μαντίθεος υποστηρίζει κατ αρχάς ότι ο ίδιος και ο αδερφός του δε βρίσκονταν στην Αθήνα το 404 π.χ., την εποχή που γκρεμίστηκαν τα μακρά τείχη που συνδέουν την Αθήνα με τον Πειραιά και όταν άλλαξε το πολίτευμα. Ο πατέρας τους τους είχε στείλει στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, για να ασχοληθούν με το εμπόριο σίτος. Επέστρεψαν στην Αθήνα πέντε μέρες πριν επιστρέψουν από τη Φυλή στον Πειραιά ο Θρασύβουλος με τους άντρες που τον συνόδευαν, σε μια εποχή δύσκολη για τους Τριάκοντα Τυραννους. Κατά συνέπεια, η συμμετοχή τους στους κινδύνους που δικαιολογημένα οι Τριάκοντα διέτρεχαν θα ήταν πράξη αφύσικη και ανόητη. Ένας ακόμη ισχυρός λόγος για τη μη ανάμειξη του Μαντιθέου στη διακυβέρνηση των Τριάκοντα ήταν ότι όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες, αποκλείονταν από τα αξιώματα. Η αναγραφή του ονόματος του Μαντιθέου στο σανίδιο αποτελούσε για τους κατηγόρους του τη μοναδική απόδειξη ότι υπηρέτησε ως ιππέας επί των Τριάκοντα και ότι ως ολιγαρχικός ήταν εχθρός του δημοκρατικού πολιτεύματος. Όμως, όπως λογικά 2
υποστηρίζει ο Μαντίθεος, στο σανίδιο αναγράφονται ονόματα πολιτών που είχαν φύγει από την πατρίδα ενώ τα ονόματα κάποιων πολιτών που παραδέχονται πως ήταν ιππείς, δεν είναι γραμμένα σε αυτό. Τέλος, η βεβαιότητα του Μαντιθέου ότι κανείς δεν μπορεί να αποδείξει τρία βασικά ενοχοποιητικά στοιχεία που εκφράζονται με τις κατηγορηματικές μετοχές, οὔτ ἀπενεχθέντα... οὔτε παραδοθέντα... οὔτε παραλαβόντα αποτελεί γι' αυτόν τη μεγαλύτερη απόδειξη της αθωότητάς του. Κανείς δεν μπορεί να αποδείξει για τον Μαντίθε ούτε ότι αναφέρθηκε από τους φυλάρχους ούτε ότι παραδόθηκε στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψε το επίδομα. Οι Τριάκοντα τύραννοι όχι μόνο δεν έδιναν αξιώματα στους αμέτοχους, αλλά δε δίσταζαν να απομακρύνουν ή και να θανατώσουν και όσους δικούς τους δε συμφωνούσαν με κάποια σημεία της πολιτικής τους. Προφανώς, στο σημείο αυτό γίνεται λόγος για τον Θηραμένη, έναν από τους Τριάκοντα, ο οποίος διαφωνούσε με τις δημεύσεις περιουσιών των πλουσίων και γι αυτό οδηγήθηκε σε δίκη για προδοσία από το φίλο του Κριτία, επίσης μέλος των Τριάκοντα. Αποτέλεσμα ήταν η θανατική καταδίκη του Θηραμένη. εκπομπή, σχήμα, μετάστασις, αποδημία, μετάδοσις τειχίζω, πολιτεύω, κινδυνεύω, δημεύω, ελέγχω Θέμα 23 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο Μαντίθεος από το Θορικό της Ακαμαντίδος φυλής κληρώθηκε βουλευτής και δοκιμάζεται. Εμφανίστηκε όμως στη Βουλή ένας Αθηναίος, ο οποίος τον κατηγορεί ότι υπηρέτησε ως ιππέας των Τριάκοντα, επειδή το όνομά του ήταν γραμμένο στον κατάλογο στον οποίο είχαν αναγραφεί τα ονόματα όλων όσοι υπηρέτησαν ως ιππείς επί των Τριάκοντα. Ο κατήγορος, εκμεταλλευόμενος προφανώς το μίσος των δημοκρατών Αθηναίων για τους Τριάκοντα και τους οπαδούς τους ελπίζει στην καταδίκη του Μαντιθέου και στην ακύρωση της εκλογής του, αν και πέρασαν αρκετά χρόνια από τότε. Ο Μαντίθεος δεν μπορεί να αρνηθεί την αναγραφή του ονοματός του στον κατάλογο, προσπαθεί όμως να πείσει το δικαστήριο ότι το γεγονός αυτό δεν αποτελεί απόδειξη ενοχής. Ισχυρίζεται ότι η γύψινη σανίδα, όπου ήταν γραμμένα τα ονόματα των ιππέων, ήταν εκτεθειμένη και ο καθένας μπορούσε να σβήσει όποιο όνομα ήθελε και να γράψει ένα άλλο. Το σημαντικότερο όμως επιχείρημά του ήταν ότι αυτός δεν έγινε ιππέας, διότι ο φύλαρχος δεν εισέπραξε από αυτόν την κατάσταση, δηλ. τη χρηματική προκαταβολή που έπαιρναν οι ιππείς από το δημόσιο ταμείο και την οποία επέστρεφαν με τη λήξη της θητείας τους, αφού μάλιστα απουσίαζε από την Αθήνα την εποχή των Τριάκοντα. 3
Ο Μαντίθεος δεν μπορεί να αρνηθεί την αναγραφή του ονοματός του στο σανίδιο, προσπαθεί όμως να πείσει το δικαστήριο ότι το γεγονός αυτό δεν αποτελεί απόδειξη ενοχής. Ισχυρίζεται ότι η γύψινη σανίδα, όπου ήταν γραμμένα τα ονόματα των ιππέων, ήταν εκτεθειμένη και ο καθένας μπορούσε να σβήσει όποιο όνομα ήθελε και να γράψει ένα άλλο. Με τη φράση ἐν τούτῳ γὰρ πολλοὶ μέν... οὐκ ἔνεισιν, ἔνιοι δέ... ἐγγεγραμμένοι εἰσίν, ο ρήτορας θέτει υπό αμφισβήτηση τον ισχυρισμό των αντιπάλων του αιτιολογώντας συγχρόνως το εὔηθές ἐστιντης προηγούμενης ημιπεριόδου. Στο σανίδιο είναι γραμμένα τα ονόματα κάποιων πολιτών, οι οποίοι είχαν φύγει από την πατρίδα ενώ λείπουν από αυτό τα ονόματα πολλών από αυτούς που έχουν παραδεχτεί ότι υπηρέτησαν ως ιππείς επί των Τριάκοντα τυράννων. Ο Μαντίθεος ήδη από την ποηγούμενη ενότητα εξέθεσε το εις βάρος του κατηγορητήριο: πρῶτον δὲ ἀποδείξω ὡς οὐχ ἵππευον οὔτ ἐπεδήμουν ἐπὶ τῶν τριάκοντα. Στο σημείο αυτό, αλλάζει τη σειρά του κατηγορητηρίου και αρχίζει με την αποδημία του στον βασιλιά του Πόντου, γιατί πιστεύει ότι οι βουλευτές θα επηρεαστούν πιο πολύ από τα γεγονότα της προσωπικής του ζωής. Αναφέρεται, λοιπόν, στο γεγονός της αποδημίας του στον βασιλιά του Πόντου, όπου τον είχε στείλει ο πατέρας του μαζί με τον αδελφό του, όπως και άλλοι επιφανείς Αθηναίοι, προκειμένου να τους απομακρύνει από την Αθήνα την εποχή που εξουσίαζαν οι Τριάκοντα τύραννοι. Εκεί οι δύο αδελφοί ασχολούνταν με το εμπόριο σίτου. Πρόκειτα, συνεπώς για άρση της κατηγορίας ότι ο Μαντίθεος βρισκόταν εκείνο τον καιρό στην Αθήνα. μετάδοσις, ίππος, σκόπιμος, καθομολόγησις, εγγραφή διαιτησομένους, μεθισταμένης, ἡμέραις, ἐπιθυμεῖν, μετέχειν Θέμα 24 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Διήγησις Στο μέρος αυτό ο αγορητής εκθέτει τα σχετικά με το θέμα γεγονότα τα οποία κρίνει ότι είναι άγνωστα στον ακροατή είτε ανεπαρκώς ή εσφαλμένως γνωστά. Είναι φανερόν ότι η διήγηση στον ρητορικό λόγο δεν ακολουθεί τους κανόνες της ιστορικής αφηγήσεως. Ο ρήτορας φροντίζει η διήγηση να μη ζημιώσει τον σκοπό της αγορεύσεώς του, χωρίς βέβαια να χάσει τη σαφήνεια και την πειστικότητά της. Φροντίζει επομένως να τονίσει τα ευνοϊκά 4
στοιχεία, να μειώσει τη σημασία όσων είναι ασύμφορα και, μολονότι η συντομία είναι προτέρημα, δεν παραλείπει να περιγράφει ασήμαντα περιστατικά, αν απ' αυτά ο ακροατής ενδέχεται να πεισθεί π.χ. για τη χρηστότητα του ήθους του ή την κακοήθεια του αντιπάλου. Η διήγηση, ως ξεχωριστό τμήμα της αγορεύσεως, υπάρχει κυρίως και όχι πάντοτε στους δικανικούς λόγους, σπανίως δε στους συμβουλευτικούς. Βεβαίως σύντομες διηγήσεις παρεμβάλλονται στο σώμα όλων των λόγων παράλληλα με τις σχετικές αποδείξεις. «ἐκεῖνος δ ἐστὶν ἔλεγχος μέγιστος»: Οι κατάλογοι στους οποίους αναγράφονταν τα ονόματα των ιππέων από τους οποίους εισπράχθηκαν τα δοθέντα επιδόματα, ήταν πιο αξιόπιστα από τα εκτεθειμένα σανίδια, διότι ήταν εγκυρότερα. Ο κίνδυνος να παραλειφθούν από τους καταλόγους κάποια ονόματα ιππέων και να πληρώσουν οι φύλαρχοι τα οφειλόμενα από εκείνους χρήματα έκανε προσεκτική και υπεύθυνη τη σύνταξή τους. Η παράδοση των καταλόγων αυτών ως επισήμων εγγράφων στη Βουλή απέκλειε οποιαδήποτε αλλοίωσή τους. Ο Μαντίθεος έχει θέσει ως στόχο να αποδείξει ότι, όχι μόνο δεν υπηρέτησε ως ιππέας την περίοδο των Τριάκοντα τυράννων αλλά και ούτε καν βρισκόταν στην πόλη εκείνη την εποχή. Ετσι, αναφέρει ότι προ τῆς ἐν Ἑλλησπόντῳ συμφορᾶς εκείνος και ο αδελφός του στάλθηκαν από τον πατέρα τους στον βασιλιά του Πόντου, τον Σάτυρο, για να ασχοληθούν με το εμπόριο σίτου. Έμειναν κοντά του αρκετό καιρό και έτσι, απουσίαζαν από την Αθήνα όταν τα τείχη γκρεμίζονταν και όταν το πολίτευμα άλλαζε. Πέντε μέρες πριν οι Δημοκρατικοί με αρχηγό τον Θρασύβουλο κατέβουν στην Αθήνα, γύρισαν στην πόλη τους. Επομένως, δε θα μπορούσαν να έχουν κάποια συμμετοχή στους κινδύνους των Τριάκοντα τυράννων λόγω της απουσίας τους. Αλλά και οι ίδιοι οι Τριάκοντα δεν έδιναν αξιώματα σε όσους απουσίαζαν από την πόλη, όπως ήταν φυσικό, καθώς μάλιστα είχαν φτάσει στο σημείο να στερούν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που τους είχαν βοηθήσει να καταλύσουν το Δημοκρατικό πολίτευμα. 1-ζ, 2-δ, 3-α, 4-γ, 5-β Μμετά + δίδωμι, διά + αιτω, εκ + πέμπω,, κατά + αιρουμαι, μετά + ίσταμαι Θέμα 25 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. 5
α. Λόγοι στα δικαστήρια Δικανικοί λόγοι είναι οι εκφωνούμενοι στα δικαστήρια και αφορούν πράξεις που τελέστηκαν στο παρελθόν. Είναι κατηγορίες ή απολογίες και έχουν σκοπό την απόδειξη της ενοχής ή της αθωότητας του κατηγορουμένου με βάση τον νόμο και το αίσθημα του δικαίου. β. Δικαστήρια της αρχαίας Αθήνας Τα δικαστήρια της αρχαίας Αθήνας ήταν ο Άρειος Πάγος και η Ηλιαία. Το αρχαιότερο δικαστήριο στην Αθήνα ήταν ο Άρειος Πάγος, του οποίου όμως οι αρμοδιότητες περιορίστηκαν από το 462 π.χ. στην εκδίκαση φόνων εκ προμελέτης και μερικών άλλων μικρότερης σημασίας υποθέσεων. Υπήρχαν βέβαια και άλλα δικαστήρια, ενώ ορισμένες σοβαρές υποθέσεις εδίκαζε η Βουλή ή και η Εκκλησία του Δήμου. Οι κατάλογοι στους οποίους αναγράφονταν τα ονόματα των ιππέων από τους οποίους εισπράχθηκαν τα δοθέντα επιδόματα, ήταν πιο αξιόπιστα από τα εκτεθειμένα σανίδια, διότι ήταν εγκυρότερα. Ο κίνδυνος να παραλειφθούν από τους καταλόγους κάποια ονόματα ιππέων και να πληρώσουν οι φύλαρχοι τα οφειλόμενα από εκείνους χρήματα έκανε προσεκτική και υπεύθυνη τη σύνταξή τους. Η παράδοση των καταλόγων αυτών ως επισήμων εγγράφων στη Βουλή απέκλειε οποιαδήποτε αλλοίωσή τους. Κατά συνέπεια, η εγγραφή ή μη στον κατάλογο των φυλάρχων αποτελεί βασικό αποδεικτικό στοιχείο για τη δοκιμασία, κατά τον Μαντίθεο. Ο Μαντίθεος τοποθετεί χρονικά την επιστροφή αυτού και του αδελφού του στην Αθήνα πέντε μέρες πριν ο Θρασύβουλος και οι άντρες που ήταν μαζί του, εξορμήσουν από τη Φυλή στον Πειραιά. Ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδος για τους Τριάκοντα λóγω της λαϊκής οργής για τα εγκλήματά τους, των εσωτερικών τους διενέξεων και της αντίδρασης των εκ Πειραιώς, δηλ. των δημοκρατικών υπό τον Θρασύβουλο. Η συμμετοχή τους στους κινδύνους που δικαιολογημένα οι Τριάκοντα διέτρεχαν θα ήταν πράξη αφύσικη και ανόητη. Εξάλλου, όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες αποκλείονταν από τα αξιώματα. Το γεγονός, λοιπόν, της επιστροφής από τον Πόντο πέντε μέρες πριν από την πτώση των Τριάκοντα αποτελεί άλλη μια αναφορά στο ότι ο Μαντίθεος άδικα κατηγορήθηκε ότι βρισκόταν στην Αθήνα υπηρετώντας τους Τριάκοντα τυράννους. 1-ζ, 2-δ, 3-ε, 4-α, 5-γ δημοσκόπηση, σκοποβολή, ψηφοφορία, αμφορέας, πράγμα Θέμα 26 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και 6
πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Οι αρετές του ύφους του Λυσία Η απλότητα του ύφους, η καθαρή και ακριβής έκφραση, για την οποία ο Λυσίας χαρακτηρίστηκε ως τῆς Ἀττικῆς γλώττης ἄριστος κανών, σε συνδυασμό με τη βραχυλογία που συνίσταται στη σύντομη και περιεκτική φράση, αποτελούν τις βασικότερες αρετές του λυσιακού ύφους και συνθέτουν τη μεγαλύτερη αρετή του, την χάριν. Έτσι η χάρη και η πειθώ του λόγου τον καθιστούν χαριτωμένο και απολαυστικό. Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς (Λυσίας 11) πολύ εύστοχα αναφέρει ότι τὸ ἡδέως καὶ κεχαρισμένως καὶ ἐπαφροδίτως γράφειν (= η ευχάριστη και χαριτωμένη και κομψή γραφή) είναι γνώρισμα μόνον του Λυσία, ενώ το εὖ γράφειν είναι χαρακτηριστικό και άλλων ρητόρων. ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ Ήθος Ομιλητή: Ο Μαντίθεος επιδιώκει να παρουσιάσει τόσο τον ίσο, όσο και τον αδελφό του ως συνετούς και σώφρονες πολίτες. Τονίζει ότι ποτέ δε θα εμπλεκόταν σε ριψοκίνδυνες καταστάσεις και ούτε θα έβλαπτε κάποιον συμπολίτη του. Σκιαγραφείται ως αξιοπρεπής και άκακος, ενώ καταφέρνει χάρη στην ευφυΐα του να κερδίσει τη συμπάθεια των βουλευτών και χρησιμοποιώντας πολύ εύστοχα επιχειρήματα κινείται προς το να κερδίσει από αυτούς την επικύρωσή του ως βουλευτή. Ήθος αντιπάλου: Ο αγορητής επιχειρεί να παρουσιάσει τους κατηγόρους του ως ψεύτες και συκοφάντες, που προσπαθούν άδικα να μειώσουν το κύρος και την προσωπικότητά του. Για να το αποδείξει στηρίζεται στα αναξιόπιστα μέσα που χρησιμοποιούν οι κατήγοροι προκειμένου να τον βλάψουν, ώστε να αποκλείσουν κάθε ενδεχόμενο επικύρωσης της εκλογής του. ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΠΑΘΗ Ο Μαντίθεος προσπαθεί να διεγείρει στις ψυχές των βουλευτών οργή, αγανάκτηση, αντιπάθεια και αποστροφή προς τους κατηγόρους του, αφού θέλησαν να συκοφαντήσουν έναν αθώο συμπολίτη τους. Επίσης, προσπαθεί να δημιουργήσει αμφιβολίες για τη σοβαρότητα του κατηγορητηρίου. Φαίνεται ότι γνωρίζει την ψυχολογία του κοινού (τέχνη του Λυσία) και τους κατευθύνει όπου αυτός θέλει χωρίς να τους αφήνει τα περιθώρια να σκεφτούν, αφού άλλωστε ήταν απλοί πολίτες χωρίς ειδικές γνώσεις. Β.4 Το σανίδιον ήταν μια μικρή σανίδα που λεγόταν και λεύκωμα, γιατί ήταν αλειμμένη με γύψο. Πάνω σ' αυτήν έγραφαν τα ονόματα των ιππέων και την εξέθεταν σε κοινή θέα. Η αναγραφή του ονόματος του Μαντιθέου στο σανίδιο αποτελούσε για τους κατηγόρους του τη μοναδική απόδειξη ότι υπηρέτησε ως ιππέας επί των Τριάκοντα και ότι ως ολιγαρχικός ήταν εχθρός του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ωστόσο, ο Μαντίθεος υποστηρίζει ότι είναι ανοησία να πιστεύει κανείς ότι μόνο η εγγραφή του ονόματος κάποιου στο σανίδιο αποδεικνύει ότι υπηρέτησε στο σώμα των ιππέων, γιατί πολλοί που παραδέχονται ότι ήταν ιππείς δεν είναι εγγεγραμμένοι σε αυτό ενώ κάποιοι άλλοι που έλειπαν από την πόλη είναι εγγεγραμμένοι (ἐν τούτῳ γὰρ πολλοὶ μέν... οὐκ ἔνεισιν, ἔνιοι δέ... ἐγγεγραμμένοι εἰσίν). 7
Β.5.α συμμετοχή φαινόμενο σχήμα αμάρτημα επίσκοπος 1-ζ, 2-δ, 3-ε, 4-α, 5-γ Θέμα 27 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Μετά τον θάνατο του πατέρα του Κέφαλου περί το 430 π.χ. ο Λυσίας, σε ηλικία τότε 15 ετών, αναχώρησε μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του Πολέμαρχο για τους Θουρίους, αποικία στην Κάτω Ιταλία, που ίδρυσαν οι Αθηναίοι το 444 π.χ. Εκεί ο Λυσίας σπούδασε τη ρητορική κοντά στους Συρακόσιους ρητοροδιδασκάλους Τεισία και Νικία, μαθητές του ονομαστού Κόρακα. Μετά την αποτυχία της σικελικής εκστρατείας των Αθηναίων το 413 π.χ. υποχρεώθηκε, ύστερα από επανάσταση του δήμου των Θουρίων και την επικράτηση της μερίδας των Λακωνιζόντων, να επιστρέψει μαζί με τον αδελφό του και άλλους τριακόσιους αποίκους στην Αθήνα το 412-11 π.χ. Μέχρι το 404 π.χ. έζησε ήρεμα και άνετα. Το εργοστάσιο ασπιδοποιίας, που είχε με τον αδελφό του Πολέμαρχο στον Πειραιά του εξασφάλιζε μια οικονομική άνεση που του επέτρεπε να ασχολείται με την αγαπημένη του τέχνη, τη ρητορική, είτε γράφοντας λόγους είτε διδάσκοντας. Το 404 π.χ. με την εγκαθίδρυση στην Αθήνα της αρχής των Τριάκοντα ο Λυσίας βίωσε οδυνηρές καταστάσεις. Τα δημοκρατικά του φρονήματα και η περιουσία του κίνησαν το μίσος των Τυράννων κατά της οικογενείας του. Ο αδελφός του Πολέμαρχος θανατώθηκε χωρίς δίκη, το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του δημεύτηκε και ο ίδιος δραπέτευσε στα Μέγαρα υποστηρίζοντας από εκεί τους δημοκρατικούς με χρήματα, μισθοφόρους και όπλα. Για τις πολύτιμες αυτές υπηρεσίες του, αμέσως μετά την επάνοδο της δημοκρατίας το 403 π.χ., ο Θρασύβουλος πρότεινε με ψήφισμα να δοθεί στον Λυσία και σε όσους μετοίκους βοήθησαν εξόριστους Αθηναίους το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη. Ο Αρχίνος όμως, που προερχόταν από τη μετριοπαθή συντηρητική μερίδα του Θηραμένη, κατήγγειλε το ψήφισμα ως παράνομο, διότι ήταν απροβούλευτο, δεν είχε δηλαδή την προηγούμενη έγκριση της Βουλής. Έτσι το ψήφισμα του Θρασύβουλου ακυρώθηκε και ο Λυσίας έμεινε μέχρι τέλους ισοτελής. Επειδή έτσι 8
στερήθηκε του δικαιώματος να αναμειγνύεται αυτοπροσώπως στα δημόσια πράγματα, ασχολήθηκε και πάλι με τη ρητορική, όχι όμως ως ρητοροδιδάσκαλος αλλά ως λογογράφος. Με την ιδιότητά του αυτή συνέγραφε επ' αμοιβή δικανικούς κυρίως λόγους για λογαριασμό των πελατών του, τους οποίους οι ίδιοι εκφωνούσαν στα δικαστήρια, Ο Λυσίας εκφώνησε στο δικαστήριο μόνο τον λόγο Κατά Ερατοσθένους, με τον οποίο καταγγέλλει τον Ερατοσθένη, έναν των Τριάκοντα, ως πρωταίτιο για τον θάνατο του αδελφού του Πολέμαρχου. Ο Μαντίθεος υποστηρίζει κατ αρχάς ότι ο ίδιος και ο αδερφός του δε βρίσκονταν στην Αθήνα το 404 π.χ., την εποχή που γκρεμίστηκαν τα μακρά τείχη που συνδέουν την Αθήνα με τον Πειραιά και όταν άλλαξε το πολίτευμα. Ο πατέρας τους τους είχε στείλει στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, για να ασχοληθούν με το εμπόριο σίτος. Επέστρεψαν στην Αθήνα πέντε μέρες πριν επιστρέψουν από τη Φυλή στον Πειραιά ο Θρασύβουλος με τους άντρες που τον συνόδευαν, σε μια εποχή δύσκολη για τους Τριάκοντα Τυραννους. Κατά συνέπεια, η συμμετοχή τους στους κινδύνους που δικαιολογημένα οι Τριάκοντα διέτρεχαν θα ήταν πράξη αφύσικη και ανόητη. Ένας ακόμη ισχυρός λόγος για τη μη ανάμειξη του Μαντιθέου στη διακυβέρνηση των Τριάκοντα ήταν ότι όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες, αποκλείονταν από τα αξιώματα. Η αναγραφή του ονόματος του Μαντιθέου στο σανίδιο αποτελούσε για τους κατηγόρους του τη μοναδική απόδειξη ότι υπηρέτησε ως ιππέας επί των Τριάκοντα και ότι ως ολιγαρχικός ήταν εχθρός του δημοκρατικού πολιτεύματος. Όμως, όπως λογικά υποστηρίζει ο Μαντίθεος, στο σανίδιο αναγράφονται ονόματα πολιτών που είχαν φύγει από την πατρίδα ενώ τα ονόματα κάποιων πολιτών που παραδέχονται πως ήταν ιππείς, δεν είναι γραμμένα σε αυτό. Τέλος, η βεβαιότητα του Μαντιθέου ότι κανείς δεν μπορεί να αποδείξει τρία βασικά ενοχοποιητικά στοιχεία που εκφράζονται με τις κατηγορηματικές μετοχές, οὔτ ἀπενεχθέντα... οὔτε παραδοθέντα... οὔτε παραλαβόντα αποτελεί γι' αυτόν τη μεγαλύτερη απόδειξη της αθωότητάς του. Κανείς δεν μπορεί να αποδείξει για τον Μαντίθε ούτε ότι αναφέρθηκε από τους φυλάρχους ούτε ότι παραδόθηκε στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψε το επίδομα. Ο Μαντίθεος ήδη από την ποηγούμενη ενότητα εξέθεσε το εις βάρος του κατηγορητήριο: πρῶτον δὲ ἀποδείξω ὡς οὐχ ἵππευον οὔτ ἐπεδήμουν ἐπὶ τῶν τριάκοντα. Στο σημείο αυτό, αλλάζει τη σειρά του κατηγορητηρίου και αρχίζει με την αποδημία του στον βασιλιά του Πόντου, γιατί πιστεύει ότι οι βουλευτές θα επηρεαστούν πιο πολύ από τα γεγονότα της προσωπικής του ζωής. Αναφέρεται, λοιπόν, στο γεγονός της αποδημίας του στον βασιλιά του Πόντου, όπου τον είχε στείλει ο πατέρας του μαζί με τον αδελφό του, όπως και άλλοι επιφανείς Αθηναίοι, προκειμένου να τους απομακρύνει από την Αθήνα την εποχή που εξουσίαζαν οι Τριάκοντα τύραννοι. Εκεί οι δύο αδελφοί ασχολούνταν με το εμπόριο σίτου. Πρόκειτα, συνεπώς για άρση της κατηγορίας ότι ο Μαντίθεος βρισκόταν εκείνο τον καιρό στην Αθήνα. Β.5.α ἐγγεγραμμένοι, ἔλεγχος, ἐψηφίσασθε, μετέχειν, ἀναπράξητε Β.5.β απέρχομαι, απέχω, ηττον, ολίγοι, ύστερον Θέμα 28 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και 9
πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Τα παραδείγματα Ανήκουν στις έντεχνες αποδείξεις.είναι ιστορικά (πραγματικά) ή πλαστά (παραβολές). Είναι βέβαια ενδείξεις μόνον. Η αποδεικτική τους αξία στηρίζεται στην ομοιότητα ή την αναλογία προς αυτό που ζητείται να αποδειχθεί. Ο απλοϊκός πάντως ακροατής επηρεάζεται, καθώς γενική είναι η αντίληψη πως ό,τι συμβαίνει στον έναν μπορεί να συμβεί στον καθένα. Οι γνώμες Ανήκουν στις έντεχνες αποδείξεις.είναι αποφθέγματα για ζητήματα γενικού χαρακτήρα και επομένως μπορεί να λεχθεί γι' αυτές ό,τι και για τα ενθυμήματα. Η αποδεικτική τους αξία εξαρτάται από τον βαθμό που αναγνωρίζονται γενικώς ως ορθές ή από το κύρος αυτού που τις έχει διατυπώσει. «ἐκεῖνος δ ἐστὶν ἔλεγχος μέγιστος»: Οι κατάλογοι στους οποίους αναγράφονταν τα ονόματα των ιππέων από τους οποίους εισπράχθηκαν τα δοθέντα επιδόματα, ήταν πιο αξιόπιστα από τα εκτεθειμένα σανίδια, διότι ήταν εγκυρότερα. Ο κίνδυνος να παραλειφθούν από τους καταλόγους κάποια ονόματα ιππέων και να πληρώσουν οι φύλαρχοι τα οφειλόμενα από εκείνους χρήματα έκανε προσεκτική και υπεύθυνη τη σύνταξή τους. Η παράδοση των καταλόγων αυτών ως επισήμων εγγράφων στη Βουλή απέκλειε οποιαδήποτε αλλοίωσή τους. Ο Μαντίθεος τοποθετεί χρονικά την επιστροφή αυτού και του αδελφού του στην Αθήνα πέντε μέρες πριν ο Θρασύβουλος και οι άντρες που ήταν μαζί του, εξορμήσουν από τη Φυλή στον Πειραιά. Ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδος για τους Τριάκοντα λóγω της λαϊκής οργής για τα εγκλήματά τους, των εσωτερικών τους διενέξεων και της αντίδρασης των εκ Πειραιώς, δηλ. των δημοκρατικών υπό τον Θρασύβουλο. Η συμμετοχή τους στους κινδύνους που δικαιολογημένα οι Τριάκοντα διέτρεχαν θα ήταν πράξη αφύσικη και ανόητη. Εξάλλου, όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες αποκλείονταν από τα αξιώματα. Το γεγονός, λοιπόν, της επιστροφής από τον Πόντο πέντε μέρες πριν από την πτώση των Τριάκοντα αποτελεί άλλη μια αναφορά στο ότι ο Μαντίθεος άδικα κατηγορήθηκε ότι βρισκόταν στην Αθήνα υπηρετώντας τους Τριάκοντα τυράννους. 1-ε, 2-γ, 4-α, 5-δ, 7-β απόδειξις, πολιτεύω, ύστερον, φθάνω, εκ + πέμπω 10
Θέμα 29 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Ηθοποιία του ρήτορα Η πειστικότητα του ρήτορα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την εντύπωση που θα προξενήσει στο ακροατήριο ο ίδιος ως προσωπικότητα. Αν κατορθώσει να επιβάλει την εικόνα του ως έντιμου ανθρώπου και πολίτη, οι λόγοι του γίνονται πειστικότεροι, αφού είναι λογικό οι άνθρωποι να εμπιστεύονται τους φρόνιμους και ενάρετους. Αντιθέτως προσπαθεί να μειώσει ηθικά τον αντίπαλο και έτσι να εξουδετερώσει την πειστικότητα των επιχειρημάτων του. ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ Ήθος Ομιλητή: Ο Μαντίθεος επιδιώκει να παρουσιάσει τόσο τον ίσο, όσο και τον αδελφό του ως συνετούς και σώφρονες πολίτες. Τονίζει ότι ποτέ δε θα εμπλεκόταν σε ριψοκίνδυνες καταστάσεις και ούτε θα έβλαπτε κάποιον συμπολίτη του. Σκιαγραφείται ως αξιοπρεπής και άκακος, ενώ καταφέρνει χάρη στην ευφυΐα του να κερδίσει τη συμπάθεια των βουλευτών και χρησιμοποιώντας πολύ εύστοχα επιχειρήματα κινείται προς το να κερδίσει από αυτούς την επικύρωσή του ως βουλευτή. Ήθος αντιπάλου: Ο αγορητής επιχειρεί να παρουσιάσει τους κατηγόρους του ως ψεύτες και συκοφάντες, που προσπαθούν άδικα να μειώσουν το κύρος και την προσωπικότητά του. Για να το αποδείξει στηρίζεται στα αναξιόπιστα μέσα που χρησιμοποιούν οι κατήγοροι προκειμένου να τον βλάψουν, ώστε να αποκλείσουν κάθε ενδεχόμενο επικύρωσης της εκλογής του. ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΠΑΘΗ Ο Μαντίθεος προσπαθεί να διεγείρει στις ψυχές των βουλευτών οργή, αγανάκτηση, αντιπάθεια και αποστροφή προς τους κατηγόρους του, αφού θέλησαν να συκοφαντήσουν έναν αθώο συμπολίτη τους. Επίσης, προσπαθεί να δημιουργήσει αμφιβολίες για τη σοβαρότητα του κατηγορητηρίου. Φαίνεται ότι γνωρίζει την ψυχολογία του κοινού (τέχνη του Λυσία) και τους κατευθύνει όπου αυτός θέλει χωρίς να τους αφήνει τα περιθώρια να σκεφτούν, αφού άλλωστε ήταν απλοί πολίτες χωρίς ειδικές γνώσεις. Ο Μαντίθεος τοποθετεί χρονικά την επιστροφή αυτού και του αδελφού του στην Αθήνα πέντε μέρες πριν ο Θρασύβουλος και οι άντρες που ήταν μαζί του, εξορμήσουν από τη Φυλή στον Πειραιά. Επρόκειτο για εξαιρετικά δύσκολη για τους Τριάκοντα περίοδο λόγω της λαϊκής οργής για τα εγκλήματά τους, των εσωτερικών τους διενέξεων και της αντίδρασης των εκ Πειραιώς, δηλαδή των δημοκρατικών υπό τον Θρασύβουλο. Επομένως, η συμμετοχή του Μαντιθέου στους κινδύνους που διέτρεχαν οι Τριάκοντα, θα ήταν πράξη άστοχη γι αυτόν. 11
δίαιτα, εκπομπή, μετάστασις, πολιτειακός, επιθυμία εκ + αμαρτάνω, μετά + δίδωμι, συν + κατά + λύω, εν + γράφομαι Θέμα 30 ο Εμάς, λοιπόν, ο πατέρας μας πριν από τη συμφορά στον Ελλήσποντο μας έστειλε για να ζήσουμε κοντά στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, και ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη <βρισκόμασταν στην πατρίδα> ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά ήλθαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν οι εξόριστοι από τη Φυλή στον Πειραιά. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό, επειδή είχαμε φτάσει σε τέτοια κρίσιμη περίοδο, να επιθυμούμε να μετέχουμε στους ξένους κινδύνους, ούτε εκείνοι φαίνονταν να έχουν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και στους αποδημούντες και σ αυτούς που κανένα αδίκημα δε διέπραξαν, αλλά περισσότερο στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που μαζί (με τους τριάντα τυράννους) κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Χειροτονία Η διαδικασία με την οποία αποφάσιζαν οι Αθηναίο πολίτες που συμμετείχαν στην Εκκλησία του Δήμου για τη λήψη κάποιας απόφασης. Μετά τις αγορεύσεις αποφάσιζαν ψηφίζοντας συνήθως με ανάταση των χεριών («χειροτονία»). Κλεψύδρα Υδραυλικό χρονόμετρο το οποίο μετρούσε και περιόριζε το χρόνο των αγορεύσεων κατά την εκφώνηση δικανικών λόγων στο δικαστήριο. Λογογράφοι Αυτοί ήσαν έμπειροι δικανικοί ρήτορες που, με το αζημίωτο φυσικά, έγραφαν τα κείμενα των λόγων τα οποία ήσαν υποχρεωμένοι οι διάδικοι να αποστηθίσουν και να απαγγείλουν στο δικαστήριο, καθώς νόμος όριζε ότι οι διάδικοι ήσαν υποχρεωμένοι να αγορεύουν αυτοπροσώπως και, αν υπήρχε συνήγορος, να δευτερολογεί. Την περίοδο της καθαίρεσης των μακρών τειχών και της μεταβολής του δημοκρατικού πολιτεύματος σε ολιγαρχικό με την εγκαθίδρυση των Τριάκοντα το 404 π.χ., ο πατέρας του Μαντιθέου, που ήταν φίλος του φιλέλληνα Σατύρου, του έστειλε τους δύο γιους του, οι οποίοι παρέμειναν εκεί αρκετό χρόνο ασχολούμενοι με το εμπόριο σίτου. Επομένως, Μαντίθεος και ο αδελφός του δεν είχαν καμία σχέση με το τυραννικό καθεστώς, διότι έφυγαν για τον Πόντο πριν από την εγκαθίδρυσή του. Εξάλλου,όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες, αποκλείονταν από τα αξιώματα. Επιπλέον, ο Μαντίθεος προκαλεί έμμεσα τους βουλευτές να ερευνήσουν αν πράγματι ήταν ιππέας και αν οι σύνδικοι έλαβαν πίσω από αυτόν το χρηματικό ποσό, το οποίο έπαιρναν οι ιππείς από το δημόσιο ταμείο μέσω των φυλάρχων. 12
Το σανίδιον ήταν μια μικρή σανίδα που λεγόταν και λεύκωμα, γιατί ήταν αλειμμένη με γύψο. Πάνω σ' αυτήν έγραφαν τα ονόματα των ιππέων και την εξέθεταν σε κοινή θέα. Η αναγραφή του ονόματος του Μαντιθέου στο σανίδιο αποτελούσε για τους κατηγόρους του τη μοναδική απόδειξη ότι υπηρέτησε ως ιππέας επί των Τριάκοντα και ότι ως ολιγαρχικός ήταν εχθρός του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ωστόσο, ο Μαντίθεος υποστηρίζει ότι είναι ανοησία να πιστεύει κανείς ότι μόνο η εγγραφή του ονόματος κάποιου στο σανίδιο αποδεικνύει ότι υπηρέτησε στο σώμα των ιππέων, γιατί πολλοί που παραδέχονται ότι ήταν ιππείς δεν είναι εγγεγραμμένοι σε αυτό ενώ κάποιοι άλλοι που έλειπαν από την πόλη είναι εγγεγραμμένοι (ἐν τούτῳ γὰρ πολλοὶ μέν... οὐκ ἔνεισιν, ἔνιοι δέ... ἐγγεγραμμένοι εἰσίν). πολιτείας, ἠτίμαζον, ἀποδημούντων, ὁμολογούντων, ἐστιν έξις, γιγνώσκω, επιδημουσι, εφίεμαι, ψήφισμα Θέμα 31 ο Έπειτα είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν στο ιππικό από την πινακίδα γιατί σε αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι υπηρέτησαν στο ιππικό δεν είναι γραμμένοι, ενώ είναι γραμμένοι κάποιοι από αυτούς που έλειπαν από την πατρίδα. Εκείνος, όμως, (ο κατάλογος των φυλάρχων) είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν, δηλαδή, επιστρέψατε στην πατρίδα από την εξορία, αποφασίσατε να παραδώσουν οι φύλαρχοι (σε εσάς) τον κατάλογο αυτών που ήταν ιππείς, για να εισπράξετε πίσω από αυτούς το επίδομα. Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φυλάρχους σε εσάς ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψα το επίδομα. Τα μέρη του Ρητορικού λόγου (ονομαστικά). α'. Προοίμιον β'. Διήγησις γ'. Πίστις (απόδειξη) δ'. Επίλογος Το προοίμιον είναι η αρχή του ρητορικού λόγου. Σύντομα ο ρήτορας ενημερώνει τον ακροατή επί του θέματος και προσπαθεί να εξασφαλίσει την εύνοια και την προσοχή του. Σπανίως ρητορικός λόγος αρχίζει χωρίς κάποιο είδος προοιμίου. Μετά το προοίμιο συνήθως ακολουθεί η πρόθεσις, σύντομη δηλαδή έκθεση του θέματος. Ο Μαντίθεος υποστηρίζει κατ αρχάς ότι ο ίδιος και ο αδερφός του δε βρίσκονταν στην Αθήνα το 404 π.χ., την εποχή που γκρεμίστηκαν τα μακρά τείχη που συνδέουν την Αθήνα με τον Πειραιά και όταν άλλαξε το πολίτευμα. Ο πατέρας τους τους είχε στείλει στον Σάτυρο τον βασιλιά του Πόντου, για να ασχοληθούν με το εμπόριο σίτος. Επέστρεψαν στην Αθήνα πέντε μέρες πριν επιστρέψουν από τη Φυλή στον Πειραιά ο Θρασύβουλος με τους άντρες που τον συνόδευαν, σε μια εποχή δύσκολη για τους Τριάκοντα Τυραννους. Κατά συνέπεια, η συμμετοχή τους στους κινδύνους που δικαιολογημένα οι Τριάκοντα διέτρεχαν θα ήταν πράξη αφύσικη και ανόητη. Ένας ακόμη ισχυρός 13
λόγος για τη μη ανάμειξη του Μαντιθέου στη διακυβέρνηση των Τριάκοντα ήταν ότι όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες, αποκλείονταν από τα αξιώματα. Η αναγραφή του ονόματος του Μαντιθέου στο σανίδιο αποτελούσε για τους κατηγόρους του τη μοναδική απόδειξη ότι υπηρέτησε ως ιππέας επί των Τριάκοντα και ότι ως ολιγαρχικός ήταν εχθρός του δημοκρατικού πολιτεύματος. Όμως, όπως λογικά υποστηρίζει ο Μαντίθεος, στο σανίδιο αναγράφονται ονόματα πολιτών που είχαν φύγει από την πατρίδα ενώ τα ονόματα κάποιων πολιτών που παραδέχονται πως ήταν ιππείς, δεν είναι γραμμένα σε αυτό. Τέλος, η βεβαιότητα του Μαντιθέου ότι κανείς δεν μπορεί να αποδείξει τρία βασικά ενοχοποιητικά στοιχεία που εκφράζονται με τις κατηγορηματικές μετοχές, οὔτ ἀπενεχθέντα... οὔτε παραδοθέντα... οὔτε παραλαβόντα αποτελεί γι' αυτόν τη μεγαλύτερη απόδειξη της αθωότητάς του. Κανείς δεν μπορεί να αποδείξει για τον Μαντίθε ούτε ότι αναφέρθηκε από τους φυλάρχους ούτε ότι παραδόθηκε στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψε το επίδομα. Οι Τριάκοντα τύραννοι όχι μόνο δεν έδιναν αξιώματα στους αμέτοχους, αλλά δε δίσταζαν να απομακρύνουν ή και να θανατώσουν και όσους δικούς τους δε συμφωνούσαν με κάποια σημεία της πολιτικής τους. Προφανώς, στο σημείο αυτό γίνεται λόγος για τον Θηραμένη, έναν από τους Τριάκοντα, ο οποίος διαφωνούσε με τις δημεύσεις περιουσιών των πλουσίων και γι αυτό οδηγήθηκε σε δίκη για προδοσία από το φίλο του Κριτία, επίσης μέλος των Τριάκοντα. Αποτέλεσμα ήταν η θανατική καταδίκη του Θηραμένη. εκπομπή, σχημα, μετάστασις, αποδημία, μετάδοσις τειχίζω, πολιτεύω, κινδυνεύω, δημεύω, ελέγχω Θέμα 32 ο Έπειτα είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν στο ιππικό από την πινακίδα γιατί σε αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι υπηρέτησαν στο ιππικό δεν είναι γραμμένοι, ενώ είναι γραμμένοι κάποιοι από αυτούς που έλειπαν από την πατρίδα. Εκείνος, όμως, (ο κατάλογος των φυλάρχων) είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν, δηλαδή, επιστρέψατε στην πατρίδα από την εξορία, αποφασίσατε να παραδώσουν οι φύλαρχοι (σε εσάς) τον κατάλογο αυτών που ήταν ιππείς, για να εισπράξετε πίσω από αυτούς το επίδομα. Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φυλάρχους σε εσάς ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψα το επίδομα. Η ανάπτυξη της ρητορικής στην Αθήνα του 5 ου π.χ. αι. Αν και η Σικελία ήταν η κοιτίδα της συστηματικής ρητορικής, όμως από τα μέσα περίπου του 5ου αιώνα π.χ. το επίκεντρό της είναι η Αθήνα όπου υπήρχαν όλες οι προϋποθέσεις για να ευδοκιμήσει. Την ευνοούσαν η δημοκρατία με τις λαϊκές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, οι πολυλόγοι και φιλόλογοι Αθηναίοι και το μέγεθος της πόλεως, όπου αγαπούσαν να μένουν και να διδάσκουν οι σοφιστές, αυτοί οι περιφερόμενοι διδάσκαλοι ανώτερης παιδείας. Πολλοί απ' αυτούς, όπως ο Πρωταγόρας και ο Πρόδικος, εδίδασκαν κάποια στοιχεία Γραμματικής και τεχνικής του λόγου. 14
Ο Μαντίθεος δεν μπορεί να αρνηθεί την αναγραφή του ονοματός του στο σανίδιο, προσπαθεί όμως να πείσει το δικαστήριο ότι το γεγονός αυτό δεν αποτελεί απόδειξη ενοχής. Ισχυρίζεται ότι η γύψινη σανίδα, όπου ήταν γραμμένα τα ονόματα των ιππέων, ήταν εκτεθειμένη και ο καθένας μπορούσε να σβήσει όποιο όνομα ήθελε και να γράψει ένα άλλο. Με τη φράση ἐν τούτῳ γὰρ πολλοὶ μέν... οὐκ ἔνεισιν, ἔνιοι δέ... ἐγγεγραμμένοι εἰσίν, ο ρήτορας θέτει υπό αμφισβήτηση τον ισχυρισμό των αντιπάλων του αιτιολογώντας συγχρόνως το εὔηθές ἐστιντης προηγούμενης ημιπεριόδου. Στο σανίδιο είναι γραμμένα τα ονόματα κάποιων πολιτών, οι οποίοι είχαν φύγει από την πατρίδα ενώ λείπουν από αυτό τα ονόματα πολλών από αυτούς που έχουν παραδεχτεί ότι υπηρέτησαν ως ιππείς επί των Τριάκοντα τυράννων. Ο Μαντίθεος ήδη από την ποηγούμενη ενότητα εξέθεσε το εις βάρος του κατηγορητήριο: πρῶτον δὲ ἀποδείξω ὡς οὐχ ἵππευον οὔτ ἐπεδήμουν ἐπὶ τῶν τριάκοντα. Στο σημείο αυτό, αλλάζει τη σειρά του κατηγορητηρίου και αρχίζει με την αποδημία του στον βασιλιά του Πόντου, γιατί πιστεύει ότι οι βουλευτές θα επηρεαστούν πιο πολύ από τα γεγονότα της προσωπικής του ζωής. Αναφέρεται, λοιπόν, στο γεγονός της αποδημίας του στον βασιλιά του Πόντου, όπου τον είχε στείλει ο πατέρας του μαζί με τον αδελφό του, όπως και άλλοι επιφανείς Αθηναίοι, προκειμένου να τους απομακρύνει από την Αθήνα την εποχή που εξουσίαζαν οι Τριάκοντα τύραννοι. Εκεί οι δύο αδελφοί ασχολούνταν με το εμπόριο σίτου. Πρόκειται, συνεπώς για άρση της κατηγορίας ότι ο Μαντίθεος βρισκόταν εκείνο τον καιρό στην Αθήνα. μετάδοσις, ιππικό, σκοπός, ομολογία, έγγραφο διαιτησομένους, μεθισταμένης, ἡμέραις, ἐπιθυμεῖν, μετέχειν Θέμα 33 ο Έπειτα είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν στο ιππικό από την πινακίδα γιατί σε αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι υπηρέτησαν στο ιππικό δεν είναι γραμμένοι, ενώ είναι γραμμένοι κάποιοι από αυτούς που έλειπαν από την πατρίδα. Εκείνος, όμως, (ο κατάλογος των φυλάρχων) είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν, δηλαδή, επιστρέψατε στην πατρίδα από την εξορία, αποφασίσατε να παραδώσουν οι φύλαρχοι (σε εσάς) τον κατάλογο αυτών που ήταν ιππείς, για να εισπράξετε πίσω από αυτούς το επίδομα. Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φυλάρχους σε εσάς ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψα το επίδομα. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της τέχνης του Λυσία είναι η ηθοποιία, την οποίαν ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς αποκαλεί εὐπρεπεστάτην ἀρετήν. Ο ρήτορας πετυχαίνει να προσαρμόσει τον λόγο του στην προσωπικότητα του πελάτη του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να δίδεται η εντύπωση ότι ο λόγος φέρει την προσωπική σφραγίδα του ομιλητή και όχι του επαγγελματία λογογράφου. 15
«ἐκεῖνος δ ἐστὶν ἔλεγχος μέγιστος»: Οι κατάλογοι στους οποίους αναγράφονταν τα ονόματα των ιππέων από τους οποίους εισπράχθηκαν τα δοθέντα επιδόματα, ήταν πιο αξιόπιστα από τα εκτεθειμένα σανίδια, διότι ήταν εγκυρότερα. Ο κίνδυνος να παραλειφθούν από τους καταλόγους κάποια ονόματα ιππέων και να πληρώσουν οι φύλαρχοι τα οφειλόμενα από εκείνους χρήματα έκανε προσεκτική και υπεύθυνη τη σύνταξή τους. Η παράδοση των καταλόγων αυτών ως επισήμων εγγράφων στη Βουλή απέκλειε οποιαδήποτε αλλοίωσή τους. Ο Μαντίθεος έχει θέσει ως στόχο να αποδείξει ότι, όχι μόνο δεν υπηρέτησε ως ιππέας την περίοδο των Τριάκοντα τυράννων αλλά και ούτε καν βρισκόταν στην πόλη εκείνη την εποχή. Ετσι, αναφέρει ότι προ τῆς ἐν Ἑλλησπόντῳ συμφορᾶς εκείνος και ο αδελφός του στάλθηκαν από τον πατέρα τους στον βασιλιά του Πόντου, τον Σάτυρο, για να ασχοληθούν με το εμπόριο σίτου. Έμειναν κοντά του αρκετό καιρό και έτσι, απουσίαζαν από την Αθήνα όταν τα τείχη γκρεμίζονταν και όταν το πολίτευμα άλλαζε. Πέντε μέρες πριν οι Δημοκρατικοί με αρχηγό τον Θρασύβουλο κατέβουν στην Αθήνα, γύρισαν στην πόλη τους. Επομένως, δε θα μπορούσαν να έχουν κάποια συμμετοχή στους κινδύνους των Τριάκοντα τυράννων λόγω της απουσίας τους. Αλλά και οι ίδιοι οι Τριάκοντα δεν έδιναν αξιώματα σε όσους απουσίαζαν από την πόλη, όπως ήταν φυσικό, καθώς μάλιστα είχαν φτάσει στο σημείο να στερούν τα πολιτικά δικαιώματα και από αυτούς που τους είχαν βοηθήσει να καταλύσουν το Δημοκρατικό πολίτευμα. 1-ζ, 2-δ, 3-α, 4-γ, 5-β μετα + δίδωμι, διά + αιτωμαι, εκ + πέμπω, κατά + αιρουμαι, μετά + ίσταμαι Θέμα 34 ο Έπειτα είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν στο ιππικό από την πινακίδα γιατί σε αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι υπηρέτησαν στο ιππικό δεν είναι γραμμένοι, ενώ είναι γραμμένοι κάποιοι από αυτούς που έλειπαν από την πατρίδα. Εκείνος, όμως, (ο κατάλογος των φυλάρχων) είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν, δηλαδή, επιστρέψατε στην πατρίδα από την εξορία, αποφασίσατε να παραδώσουν οι φύλαρχοι (σε εσάς) τον κατάλογο αυτών που ήταν ιππείς, για να εισπράξετε πίσω από αυτούς το επίδομα. Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φυλάρχους σε εσάς ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψα το επίδομα. Το 404 π.χ. με την εγκαθίδρυση στην Αθήνα της αρχής των Τριάκοντα ο Λυσίας βίωσε οδυνηρές καταστάσεις. Τα δημοκρατικά του φρονήματα και η περιουσία του κίνησαν το μίσος των Τυράννων κατά της οικογενείας του. Ο αδελφός του Πολέμαρχος θανατώθηκε χωρίς δίκη, το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του δημεύτηκε και ο ίδιος δραπέτευσε στα Μέγαρα υποστηρίζοντας από εκεί τους δημοκρατικούς με χρήματα, μισθοφόρους και όπλα. Οι κατάλογοι στους οποίους αναγράφονταν τα ονόματα των ιππέων από τους οποίους εισπράχθηκαν τα δοθέντα επιδόματα, ήταν πιο αξιόπιστα από τα εκτεθειμένα σανίδια, διότι ήταν εγκυρότερα. Ο κίνδυνος να παραλειφθούν 16
από τους καταλόγους κάποια ονόματα ιππέων και να πληρώσουν οι φύλαρχοι τα οφειλόμενα από εκείνους χρήματα έκανε προσεκτική και υπεύθυνη τη σύνταξή τους. Η παράδοση των καταλόγων αυτών ως επισήμων εγγράφων στη Βουλή απέκλειε οποιαδήποτε αλλοίωσή τους. Κατά συνέπεια, η εγγραφή ή μη στον κατάλογο των φυλάρχων αποτελεί βασικό αποδεικτικό στοιχείο για τη δοκιμασία, κατά τον Μαντίθεο. Ο Μαντίθεος τοποθετεί χρονικά την επιστροφή αυτού και του αδελφού του στην Αθήνα πέντε μέρες πριν ο Θρασύβουλος και οι άντρες που ήταν μαζί του, εξορμήσουν από τη Φυλή στον Πειραιά. Ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδος για τους Τριάκοντα λóγω της λαϊκής οργής για τα εγκλήματά τους, των εσωτερικών τους διενέξεων και της αντίδρασης των εκ Πειραιώς, δηλ. των δημοκρατικών υπό τον Θρασύβουλο. Η συμμετοχή τους στους κινδύνους που δικαιολογημένα οι Τριάκοντα διέτρεχαν θα ήταν πράξη αφύσικη και ανόητη. Εξάλλου, όσοι είχαν αποδημήσει και δε μετείχαν σε αντιδημοκρατικές ενέργειες αποκλείονταν από τα αξιώματα. Το γεγονός, λοιπόν, της επιστροφής από τον Πόντο πέντε μέρες πριν από την πτώση των Τριάκοντα αποτελεί άλλη μια αναφορά στο ότι ο Μαντίθεος άδικα κατηγορήθηκε ότι βρισκόταν στην Αθήνα υπηρετώντας τους Τριάκοντα τυράννους. 1-ζ, 2-δ, 3-ε, 4-α, 5-γ δημόσιος, σκοπός, ψήφισμα, οισοφάγος, πρακτικός Θέμα 35 ο Έπειτα είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν στο ιππικό από την πινακίδα γιατί σε αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι υπηρέτησαν στο ιππικό δεν είναι γραμμένοι, ενώ είναι γραμμένοι κάποιοι από αυτούς που έλειπαν από την πατρίδα. Εκείνος, όμως, (ο κατάλογος των φυλάρχων) είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν, δηλαδή, επιστρέψατε στην πατρίδα από την εξορία, αποφασίσατε να παραδώσουν οι φύλαρχοι (σε εσάς) τον κατάλογο αυτών που ήταν ιππείς, για να εισπράξετε πίσω από αυτούς το επίδομα. Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φυλάρχους σε εσάς ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψα το επίδομα. Πίστις (απόδειξη) είναι το ουσιαστικότερο μέρος του ρητορικού λόγου, αφού η Ρητορική ορίζεται ως «πειθούς δημιουργός» ή ως τέχνη «του ἰδεῖν τὰ ὑπάρχοντα πιθανὰ περὶ ἕκαστον» (δηλ. τα πειστικά επιχειρήματα για κάθε ζήτημα). Οι αποδείξεις είναι άτεχνες ή έντεχνες. Άτεχνες αποδείξεις είναι αντικειμενικά πειστήρια που δεν οφείλονται στην τεχνική δεξιότητα του ρήτορα (νόμοι, μαρτυρικές καταθέσεις, όρκοι και έγγραφα όπως συμβόλαια, διαθήκες κ.λπ.). Έντεχνες αποδείξεις είναι εκείνες που ο ίδιος ο ρήτορας επινοεί. Αυτές είναι: 1. Τα ενθυμήματα 2. Τα παραδείγματα 3. Οι γνώμες 4. Τα ήθη 5. Τα πάθη 17
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ Ήθος Ομιλητή: Ο Μαντίθεος επιδιώκει να παρουσιάσει τόσο τον ίσο, όσο και τον αδελφό του ως συνετούς και σώφρονες πολίτες. Τονίζει ότι ποτέ δε θα εμπλεκόταν σε ριψοκίνδυνες καταστάσεις και ούτε θα έβλαπτε κάποιον συμπολίτη του. Σκιαγραφείται ως αξιοπρεπής και άκακος, ενώ καταφέρνει χάρη στην ευφυΐα του να κερδίσει τη συμπάθεια των βουλευτών και χρησιμοποιώντας πολύ εύστοχα επιχειρήματα κινείται προς το να κερδίσει από αυτούς την επικύρωσή του ως βουλευτή. Ήθος αντιπάλου: Ο αγορητής επιχειρεί να παρουσιάσει τους κατηγόρους του ως ψεύτες και συκοφάντες, που προσπαθούν άδικα να μειώσουν το κύρος και την προσωπικότητά του. Για να το αποδείξει στηρίζεται στα αναξιόπιστα μέσα που χρησιμοποιούν οι κατήγοροι προκειμένου να τον βλάψουν, ώστε να αποκλείσουν κάθε ενδεχόμενο επικύρωσης της εκλογής του. ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΠΑΘΗ Ο Μαντίθεος προσπαθεί να διεγείρει στις ψυχές των βουλευτών οργή, αγανάκτηση, αντιπάθεια και αποστροφή προς τους κατηγόρους του, αφού θέλησαν να συκοφαντήσουν έναν αθώο συμπολίτη τους. Επίσης, προσπαθεί να δημιουργήσει αμφιβολίες για τη σοβαρότητα του κατηγορητηρίου. Φαίνεται ότι γνωρίζει την ψυχολογία του κοινού (τέχνη του Λυσία) και τους κατευθύνει όπου αυτός θέλει χωρίς να τους αφήνει τα περιθώρια να σκεφτούν, αφού άλλωστε ήταν απλοί πολίτες χωρίς ειδικές γνώσεις. Β.4 Το σανίδιον ήταν μια μικρή σανίδα που λεγόταν και λεύκωμα, γιατί ήταν αλειμμένη με γύψο. Πάνω σ' αυτήν έγραφαν τα ονόματα των ιππέων και την εξέθεταν σε κοινή θέα. Η αναγραφή του ονόματος του Μαντιθέου στο σανίδιο αποτελούσε για τους κατηγόρους του τη μοναδική απόδειξη ότι υπηρέτησε ως ιππέας επί των Τριάκοντα και ότι ως ολιγαρχικός ήταν εχθρός του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ωστόσο, ο Μαντίθεος υποστηρίζει ότι είναι ανοησία να πιστεύει κανείς ότι μόνο η εγγραφή του ονόματος κάποιου στο σανίδιο αποδεικνύει ότι υπηρέτησε στο σώμα των ιππέων, γιατί πολλοί που παραδέχονται ότι ήταν ιππείς δεν είναι εγγεγραμμένοι σε αυτό ενώ κάποιοι άλλοι που έλειπαν από την πόλη είναι εγγεγραμμένοι (ἐν τούτῳ γὰρ πολλοὶ μέν... οὐκ ἔνεισιν, ἔνιοι δέ... ἐγγεγραμμένοι εἰσίν). καθαίρεσις, άφιξις, εγγραφή, ψήφισμα, ανάπραξις ἀποδημούντων, μεταδιδόναι, συγκαταλύσαντας, σκοπεῖν, εὔηθές Θέμα 36 ο Έπειτα είναι ανόητο να εξετάζει κανείς αυτούς που υπηρέτησαν στο ιππικό από την πινακίδα γιατί σε αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι υπηρέτησαν στο ιππικό δεν είναι γραμμένοι, ενώ είναι γραμμένοι κάποιοι από αυτούς που έλειπαν από την πατρίδα. Εκείνος, όμως, (ο κατάλογος των φυλάρχων) είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν, δηλαδή, επιστρέψατε στην πατρίδα από την εξορία, αποφασίσατε να παραδώσουν οι φύλαρχοι (σε εσάς) τον κατάλογο αυτών που ήταν ιππείς, για να εισπράξετε πίσω από αυτούς το επίδομα. Κανείς, λοιπόν, δε θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους φυλάρχους σε εσάς ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου, ούτε ότι επέστρεψα το επίδομα. 18