ΠΡΟΛΟΓΟΣ... I ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ... 7 ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...

ΠΡΟΛΟΓΟΣ... I ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ... 7 ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 7 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 7 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ... 8 2.1.1 ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ... 10 2.1.2 ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ... 17 2.2 ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... 25 2.2.1 ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΖΩΗΣ ΕΝΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΥ... 26 ΣΤΑΔΙΟ Ι. Έναρξη-Ανακάλυψη... 28 ΣΤΑΔΙΟ ΙΙ. Ανάπτυξη Τοπική Πρωτοβουλία... 29 ΣΤΑΔΙΟ ΙII. Ωριμότητα- Καθιέρωση... 30 ΣΤΑΔΙΟ ΙV. Παρακμή, κορεσμός και αποξένωση... 36 2.2.2 ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΕΝΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ... 38 2.2.2.1 Συγκροτημένη ανάπτυξη... 39 2.2.2.2 Καταλυτική ανάπτυξη... 41 2.2.3 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... 43 2.2.3.1 Το παραθαλάσσιο αστικό μοντέλο της Νίκαιας... 45 2.2.3.2 Το μοντέλο της Μπολόνιας... 49 2.2.3.3 Το Ολλανδικό μοντέλο... 51 2.3 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΤΥΠΟΛΟΓΙΩΝ... 53 2.3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 53 2.3.2 ΑΝΤΙΠΑΡΑΒΟΛΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΜΟΝΤΕΛΩΝ... 53 2.3.3 ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ... 60 2.4 ΤΥΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ... 61 2.4.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ... 61 2.4.2 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ... 66 2.4.3 ΣΚΟΠΟΣ, ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 68 2.4.4 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ... 69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI... 71 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ : 1953-2007... 71 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 71 3.2 ΜΕΡΟΣ Α : ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 72 3.2.1 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 72 3.2.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... 76 3.2.3 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ... 89 3.2.4 Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 102 3.2.5 ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 107

3.3 ΜΕΡΟΣ Β: Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ (1953-2007)... 115 3.3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 115 3.3.2 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΦΙΞΕΙΣ... 116 3.3.3 ΑΦΙΞΕΙΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ... 123 Ι. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 123 ΙΙ.Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 127 ΙΙΙ. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 130 IV. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 133 V. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΟΛΛΑΝΔΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 135 3.3.4 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΕΙΣΠΡΑΞΕΙΣ 1963-2007... 137 3.3.5 ΜΕΣΗ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ ΔΑΠΑΝΗ 1963-2007... 147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV... 157 ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ : 1953-2007... 157 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 157 4.2 ΜΕΡΟΣ Α : ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 158 4.2.1 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ... 158 4.2.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... 160 4.2.3 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ... 167 4.2.4 Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 175 4.2.5 ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ... 180 4.3 ΜΕΡΟΣ Β : Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ (1953-2007)... 187 4.3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 187 4.3.2 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΦΙΞΕΙΣ... 188 4.3.3 ΑΦΙΞΕΙΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ... 195 I. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 196 II. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 198 III. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 201 IV. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 203 V. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΟΛΛΑΝΔΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 1980-2007... 204 4.3.4 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΕΙΣΠΡΑΞΕΙΣ 1963-2007... 207 4.3.5 ΜΕΣΗ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ ΔΑΠΑΝΗ 1963-2007... 223 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V... 237 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ - ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 237 5.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 237 5.2 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΛΑΣΣΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΧΡΟΝΟΣΕΙΡΩΝ... 237 5.2.1 ΟΡΙΣΜΟΙ... 237 5.2.2 ΜΕΛΕΤΗ ΧΡΟΝΟΣΕΙΡΩΝ... 239 5.2.3 ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟΙ ΟΡΟΙ... 242 5.3 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΦΙΞΕΙΣ... 243 5.3.1 ΟΛΙΚΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΦΙΞΕΙΣ... 243 5.3.2 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΟΛΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ... 259 II

I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΏΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010... 259 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΏΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010... 260 5.4 ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΑΓΟΡΩΝ... 262 5.4.1 ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 262 5.4.1.1 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ 2008-2010... 270 I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010 270 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010... 271 5.4.2 ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 273 5.4.2.1 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ 2008-2010... 278 I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010278 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010... 280 5.4.3 ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 281 5.4.3.1 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ 2008-2010... 286 I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010... 286 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010... 287 5.4.4 ΓΑΛΛΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 288 5.4.4.1 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΑΛΛΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ 2008-2010... 295 I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΑΛΛΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010... 295 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΑΛΛΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010.. 296 5.4.5 ΟΛΛΑΝΔΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 297 5.4.5.1 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΟΛΛΑΝΔΙΚΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ 2008-2010... 304 I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΟΛΛΑΝΔΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010... 304 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΟΛΛΑΝΔΙΚΩΝ ΑΦΙΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010... 305 5.5 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΕΙΣΠΡΑΞΕΙΣ... 307 5.5.1 ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΙΣΠΡΑΞΕΩΝ... 312 I. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΏΝ ΕΙΣΠΡΑΞΕΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ 2008-2010... 312 II. ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΏΝ ΕΙΣΠΡΑΞΕΩΝ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 2008-2010... 313 5.6 ΜΕΣΗ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ ΔΑΠΑΝΗ... 315 5.7 ΜΟΝΤΕΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΑΓΟΡΩΝ... 324 5.7.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 324 5.7.2 Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ... 324 5.7.3 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ... 326 III

5.7.4 ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑ... 329 5.7.5 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΓΟΡΩΝ... 331 5.7.5.1 ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 336 5.7.5.2 ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 337 5.7.5.3 ΙΤΑΛΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 339 5.7.5.4 ΓΑΛΛΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 340 5.7.5.5 ΟΛΛΑΝΔΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 342 5.7.6 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ... 344 5.8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 347 5.9 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΕΙΣ... 352 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 359 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ... 359 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ... 363 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... 378 IV

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την Τριμελή Συμβουλευτική Επιτροπή για την υποστήριξη και την αμέριστη συμπαράστασή της καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της τρέχουσας διατριβής. Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή κ. Ζαχαράτο Γεράσιμο επιβλέποντα της διδακτορικής διατριβής για την επιστημονική καθοδήγηση, την ηθική συμπαράσταση, καθώς και την εμπιστοσύνη που επέδειξε προς το πρόσωπό μου όλα αυτά τα χρόνια διάρκειας της συγγραφής. Ευχαριστώ επίσης για την επιστημονική τους συμβολή και εποπτεία όλα αυτά τα χρόνια διάρκειας της διδακτορικής διατριβής τους Καθηγητές κ.κ Τσάρτα Πάρι και Κοκκώση Χάρη. Ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στον κ. Παπαθεοδώρου Ανδρέα. Η καθοδήγησή του υπήρξε καταλυτική στην ολοκλήρωση της έρευνάς μου. Επίσης πρέπει να ευχαριστήσω για την πολύτιμη αρωγή τους, τους κ.κ Γιαννίκο Ιωάννη, Λαγό Δημήτριο και Αναστασόπουλο Γεώργιο μέλη της επταμελούς εξεταστικής μου επιτροπής. Οφείλω, τέλος, να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την οικογένειά μου για την αγάπη, την ηθική συμπαράσταση, την ενθάρρυνση και την υπομονή που έδειξε απέναντί μου από την αρχή μέχρι σήμερα.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με χρονολογική αφετηρία τα μέσα της δεκαετίας του 1950, η βιομηχανία του τουρισμού εισέρχεται σε μια παρατεταμένη περίοδο ταχείας αλλά και σταθερής ανάπτυξής της, που πρόκειται να επεκταθεί σε ολοένα και περισσότερες γεωγραφικές περιοχές της υφηλίου μέχρι και τα πρώτα έτη του εικοστού πρώτου αιώνα. Λαμβάνοντας υπόψη την εξέλιξη του τουρισμού σε διεθνές επίπεδο, η παρούσα μελέτη στρέφει το κέντρο βάρους του ενδιαφέροντός της στη ΝΑ πλευρά της Μεσογείου επιχειρώντας να αποτυπώσει την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού ως προς τον τουρκικό αντίστοιχα- τουρισμό για το χρονοδιάγραμμα 1953-2007. Η αποτύπωση, ωστόσο, της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού και του τουρκικού τουρισμού εξετάζεται στα πλαίσια της τρέχουσας συγγραφής ως προς συγκεκριμένα φυσικά και οικονομικά μεγέθη που για τα μεν πρώτα - συνοψίζονται στις ολικές αλλά και τις επιμέρους αφίξεις που καταγράφονται για λογαριασμό των δυο ανταγωνιστριών-χωρών για την εξεταζόμενη περίοδο 1953-2007. Όσον αφορά τις επιμέρους αφίξεις εξετάζονται η βρετανική, η γερμανική, η ιταλική, η γαλλική καθώς και η ολλανδική τουριστική αγορά, που αποτελούνάλλωστε- τις πέντε κυριότερες χώρες-δεξαμενές της διεθνούς τουριστικής κίνησης προς την Ελλάδα. Η προσπάθεια αποτίμησης της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού ως προς τον τουρκικό τουρισμό για τις προαναφερόμενες αγορέςστόχους, συμπληρώνεται από την παράλληλη αντιπαραβολή της εξέλιξης των μεριδίων που καταλαμβάνει η κάθε μία από τις αγορές αυτές για τον ελληνικό και τον τουρκικό τουρισμό. Όσον αφορά τα οικονομικά μεγέθη που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της προκείμενης συγκριτικής διερεύνησης, ήταν οι τουριστικές εισπράξεις καθώς και η ατομική τουριστική δαπάνη (Μέση κατά Κεφαλή Δαπάνη) που προκύπτουν διαχρονικά για τους δύο ανταγωνιστές. Στα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν, ο αναγνώστης μετά τη σύντομη εισαγωγή του πρώτου κεφαλαίου- θα λάβει γνώση για το θεωρητικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο έχει στηριχτεί η προκείμενη συγκριτική διερεύνηση (Κεφάλαιο ΙΙ), ενώ θα έρθει και σε επαφή με την έννοια της «Ανταγωνιστικότητας».

II Στο τρίτο, κατά σειρά, κεφάλαιο εξετάζεται η διαχρονική εξέλιξη του τουρισμού της πρώτης εκ των δυο χωρών, της Ελλάδας. Στο επόμενο κεφάλαιο (Κεφάλαιο IV) επιχειρείται ακριβώς το ίδιο και για τον έτερο ανταγωνιστή, την Τουρκία. Η έρευνα ολοκληρώνεται με τη συγγραφή ενός πέμπτου κεφαλαίου (Κεφάλαιο V), όπου πλέον πραγματοποιείται η άμεση αντιπαραβολή των επιδόσεων της ελληνικής και της τουρκικής, αντίστοιχα, τουριστικής βιομηχανίας για τα μεγέθη εκείνα- που επιλέχθηκαν και αναλύθηκαν με πίνακες και διαγραμματικές απεικονίσεις στα Κεφάλαια ΙΙΙ και ΙV.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Με χρονολογική αφετηρία τα μέσα της δεκαετίας του 1950, η βιομηχανία του τουρισμού εγκαινιάζει την έλευση μιας παρατεταμένης περιόδου ταχείας αλλά και σταθερής ανάπτυξής της σε διεθνές επίπεδο, που πρόκειται να συνεχιστεί μέχρι και τα πρώτα έτη του εικοστού πρώτου αιώνα σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές της υφηλίου (Weaver και Lawton, 2002, σσ.68-70). Πρόκειται για την περίοδο εκείνη, κατά την οποία η Ευρώπη προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές της από τις καταστροφικές συνέπειες των εχθροπραξιών του Β Παγκόσμιου Πολέμου, κινούμενη στα μονοπάτια της ειρηνικής συνύπαρξης, της πολιτικής σταθερότητας και των ευνοϊκών ρυθμών της οικονομικής της ανάπτυξης (Burkart και Medlik, 1985, σσ.17-19). Η επικράτηση του κλίματος της πολιτικής σταθερότητας σε συνδυασμό με την επίτευξη γοργών ρυθμών ανάπτυξης για πολλές οικονομίες, οδήγησαν σε μια δικαιότερη ανακατανομή των εισοδημάτων στο εσωτερικό πολλών χωρών με άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση του διαθέσιμου εισοδήματος των μεσαίων κοινωνικών τάξεων. Η ειρηνική συνύπαρξη και η ομαλοποίηση των σχέσεων σε διεθνή κλίμακα κατέστησαν ευκολότερη τη διακίνηση των ανθρώπων από χώρα σε χώρα, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό- τη διεθνή τουριστική κίνηση. Μια επιπρόσθετη παράμετρος της ενίσχυσης του διεθνούς τουρισμού ήταν η αξιοσημείωτη αύξηση του ελεύθερου χρόνου των κοινωνιών απόρροια της ανάπτυξης του κοινωνικού κράτους που υπήρξε, ίσως, η μεγαλύτερη κατάκτηση πολλών αναπτυγμένων αλλά και αναπτυσσόμενων περιοχών του κόσμου τόσο στη διάρκεια της δεκαετίας του 60 όσο και αργότερα σε αυτή του 70 (Τσάρτας, 1996, σελ.25). Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων στην μεταπολεμική περίοδο δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία των κοινωνιών παγκοσμίως, ενώ πρέπει να επισημανθεί πως ο ελεύθερος αυτός- χρόνος αποτελεί πλέον κεκτημένο δικαίωμα όλο και περισσότερων κοινωνικών συνόλων σε σχέση, πάντοτε, με την προπολεμική περίοδο (Smith,1977, σσ.17-28). Στα επαγγέλματα, ιδιαίτερα, του τριτογενούς τομέα η άδεια μετ αποδοχών αυξήθηκε από την μία στις τέσσερις (και

2 σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες τις πέντε) εβδομάδες το χρόνο, σηματοδοτώντας έτσι- την πρόθεση του κράτους να διαμορφώσει ένα οργανωμένο πλαίσιο που να διέπει και θεσμικά τις εργασιακές σχέσεις (Matthews, 1978, σσ.3-15, 37-43, 87-93). Το αποτέλεσμα της εξέλιξης αυτής που προέκυψε, ήταν αφενός η εντατικοποίηση του τουριστικού φαινομένου καθώς επίσης και η διεύρυνση του φάσματος των προσφερομένων τουριστικών υπηρεσιών σε διεθνές επίπεδο. Η μεταπολεμική περίοδος και κατά συνέπεια η ανάπτυξη του διεθνούς τουρισμού- επηρεάστηκε κι από παράγοντες δημογραφικής και κοινωνικής φύσεως όπως, για παράδειγμα, την αύξηση του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων με την παράλληλη διάχυση της εκπαίδευσης σε ολοένα και περισσότερες γεωγραφικές ζώνες (και εθνότητες) του πλανήτη (Young, 1973, σσ.31-34). Αν συνυπολογιστεί και η ταχύτατη εξέλιξη του χώρου των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) που έλαβε χώρα στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1960, μπορεί να διαπιστωθεί η βελτίωση της πληροφόρησης και η αύξηση των επιλογών των δυνητικών καταναλωτικών κοινών της τουριστικής δραστηριότητας (Dumazedier και Konso, 1987, σελ.14). Καταλυτική για την εξέλιξη της τουριστικής βιομηχανίας σε υπερεθνικό επίπεδο υπήρξε, επίσης, η ανάπτυξη του τομέα των μεταφορικών μέσων με το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο να δίνουν τη σχετική ώθηση στον μεταπολεμικό τουρισμό ήδη από το ξεκίνημα του 1960 (Burkart και Medlik, 1981, σσ.12-13). Η εξάπλωση του αυτοκινήτου, ιδιαίτερα στα μεσοαστικά στρώματα της Ευρώπης και της Αμερικής, συνέβαλλε στην επακόλουθη ανάπτυξη του εσωτερικού τουρισμού μικρής διάρκειας και των μετακινήσεων εξίσου μικρής διάρκειας- μεταξύ όμορων χωρών στα όρια και των δύο ηπείρων. Το μεταφορικό, ωστόσο, μέσο που έμελλε να επηρεάσει σε καθοριστικό βαθμό την ανάπτυξη των διεθνών τουριστικών μετακινήσεων μετά το τέλος του 1970 δεν ήταν άλλο από το αεροπλάνο. Η κατασκευή μεγαλύτερων αλλά και ασφαλέστερων αεροσκαφών σε συνδυασμό με την προώθηση ενός ειδικού θεσμικού πλαισίου για τους όρους και τους κανόνες που διέπουν τον κλάδο των διεθνών αερομεταφορών, αποτέλεσαν τους δύο κυριότερους λόγους ταύτισης του συγκεκριμένου μέσου μεταφοράς με την μαζικοποίηση της διεθνούς τουριστικής κίνησης (Doganis, 1991, σσ.26-27).

3 Από το τέλος της δεκαετίας του 1970, άρχισε να παρατηρείται η δυναμική ένταξη των αναπτυσσόμενων χωρών της Αφρικής, της Ασίας και του Ειρηνικού στο διεθνές τουριστικό και ταξιδιωτικό στερέωμα εξέλιξη που πιθανότατα θα αργούσε πολύ να διαδραματιστεί χωρίς την προηγούμενη ανάπτυξη των αεροπορικών μεταφορών και ιδιαίτερα των ναυλωμένων πτήσεων. Σύμφωνα με τον Hanlon (1996, σσ.4-5), οι ναυλωμένες πτήσεις δημιούργημα των αεροπορικών εταιρειών (κυρίως) χαμηλού κόστους και των μεγάλων διεθνών ταξιδιωτικών επιχειρήσεων - κατόρθωσαν να μετατραπούν σε σήμα κατατεθέν του σύγχρονου οργανωμένου μαζικού τουρισμού εδραιώνοντας, παράλληλα, την παρουσία του αεροπλάνου στις τουριστικές μετακινήσεις σε κάθε μήκος και πλάτος ανά την υδρόγειο. Πέρα από την ανάπτυξη των προαναφερόμενων μεταφορικών μέσων, η βαθμιαία επέκταση αλλά και η διεθνοποίηση των σχετικών με τον τουρισμό εγκαταστάσεων και επιχειρήσεων (ξενοδοχειακά καταλύματα, ταξιδιωτικά γραφεία) οδήγησε σε μια κατακόρυφη άνοδο της ταξιδιωτικής ζήτησης από το καταναλωτικό κοινό των αναπτυγμένων χωρών, υπογραμμίζοντας με έμφαση τις αναπτυξιακές προοπτικές της τουριστικής βιομηχανίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Άμεση συνέπεια όλων αυτών των εξελίξεων ήταν η δημιουργία των μεγάλων διεθνών τουριστικών και ταξιδιωτικών εταιρειών που -με αφετηρία των κλάδο των πρακτορείων- μετεξελίχθηκαν σε οργανωτές και πωλητές εξειδικευμένων πακέτων τουριστικών υπηρεσιών για ένα ευρύ φάσμα προορισμών στα διάφορα γεωγραφικά σημεία της γης (Poon, 1993). Τα στοιχεία στα οποία συντίθενται τα πακέτα διακοπών που πρόκειται να αποτελέσουν την κυρίαρχη ταξιδιωτική πρακτική των καταναλωτών του τουρισμού μετά το 1970, συνοψίζονται στα ακόλουθα τέσσερα : α) μεταφορά στον προορισμό (μετάβαση κι επιστροφή), β) παροχή διαμονής, γ) διατροφή και δ) περιηγήσεις σε αξιοθέατα και μνημεία (Mill και Morrison, 1985, σσ.406-414). Βεβαίως, η σύνθεση (καθώς και η τιμή) των ταξιδιωτικών πακέτων διακοπών εξειδικεύεται, διαφοροποιείται και προσαρμόζεται στα κίνητρα και τα χαρακτηριστικά των επιμέρους καταναλωτικών κοινών στα οποία και απευθύνονται.

4 Στους δυο πίνακες που παρατίθενται στις σειρές που ακολουθούν, αποτυπώνεται -για το εξεταζόμενο μεταπολεμικό διάστημα με συνοπτικό τρόπο η εξέλιξη της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας από την άποψη των αφίξεων και των συναλλαγματικών εισπράξεων (Πίνακας 1.1), καθώς και από τη σκοπιά της περιφερειακής κατανομής της διεθνούς τουριστικής κίνησης από το 1980 μέχρι και το 1998 (Πίνακας 1.2). Επίσης, παρατίθενται και σχετικές προβλέψεις για το 2020 που εκπορεύονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού. ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1 Εξέλιξη του διεθνούς τουρισμού στον κόσμο, 1950-1998 και προβλέψεις για το 2020 Αφίξεις διεθνών τουριστών (Εκ.) Τουριστικές συν. Εισπράξεις (Δις $) 1950 1960 1970 1980 1984 1989 1991 1998 2020* 25,3 71,0 168,0 279,0 300,0 405,2 448,5 625,2 1597,5 2,1 6,8 17,9 91,6 100,0 209,2 260,8 444,7 1561,0 * Προβλέψεις Πηγή : Βαρβαρέσος, 2000. «ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ- έννοιες, μεγέθη, δομές- η ελληνική πραγματικότητα», σελ. 36 και επεξεργασία δεδομένων που προέρχονται από την ιστοσελίδα http://www.unwto.org/facts/eng/vision.htm Ανατρέχοντας στις πληροφορίες του πρώτου πίνακα (Πίνακας 1.1), παρατηρεί κανείς πως οι αφίξεις των διεθνών τουριστών από τα 25,3 εκατομμύρια το 1950 ξεπερνούν τα 625 εκατομμύρια για το έτος 1998. Εξίσου ραγδαία εμφανίζεται και η άνοδος των τουριστικών συναλλαγματικών εισπράξεων για την ίδια περίοδο (1950-1998) Τα 2,1 δισεκατομμύρια Δολάρια των Ηνωμένων Πολιτειών του 1950 κλιμακώνονται σε κάτι λιγότερο από 445 δισεκατομμύρια για το 1998. Σύμφωνα με προβλέψεις που πηγάζουν από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού οι αφίξεις των διεθνών τουριστών για το 2020 πρόκειται να ξεπεράσουν το φράγμα του ενάμιση δισεκατομμυρίου, ενώ το τουριστικό συνάλλαγμα θα αγγίξει τα 1,6 τρις. Δολάρια ΗΠΑ. Με άλλα λόγια, οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις που αναμένεται ότι θα προκύψουν για το 2020 θα είναι 63,1 φορές μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες του 1950, με τον όγκο των συναλλαγματικών εισπράξεων να γίνεται 743,3 φορές υψηλότερος σε σχέση με τα επίπεδα του 1950 (2,1 δις. Δολάρια, Πίνακας 1.1). Όπως μπορεί να διαπιστωθεί από τα ευρήματα του δεύτερου κατά σειράπίνακα (Πίνακας 1.2) ο οποίος αποτυπώνει την περιφερειακή κατανομή των αφίξεων του τουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, η Ευρώπη και η Αμερική κατέχουν

5 με συντριπτικό ποσοστό τα σκήπτρα των συνολικών διεθνών τουριστικών αφίξεων τόσο για το 1980, όσο και για το 1998 Πιο συγκεκριμένα, το 1980 συγκεντρώνουν το 89,7 % (19,8 % + 69,9 %) της παγκόσμιας τουριστικής κίνησης και το 1998 το ποσοστό που καταγράφεται για λογαριασμό τους διαμορφώνεται στο 78,8 % (19,2 % + 59,6 %). Στον αντίποδα, γεωγραφικές ζώνες του πλανήτη όπως η Νότια Ασία και η Μέση Ανατολή μόλις που προσελκύουν το 2,6 % και το 3,3 % του διεθνούς τουρισμού για το 1980 και το 1998, αντίστοιχα. ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2 Εξέλιξη των αφίξεων του διεθνούς τουρισμού σύμφωνα με την περιφερειακή τους κατανομή σε εκατομμύρια, 1980-1998 και προβλέψεις για το 2020 Περιοχές / έτη 1980 % 1991 % 1998 % 2020* % Αφρική 6,0 2,1 13,0 2,9 24,9 4,0 80,0 5,0 Αμερική 55,3 19,8 96,4 21,5 120,2 19,2 282,0 17,62 Αν. Ασία & 15,5 5,6 51,5 11,5 86,9 13,9 397,0 24,81 Ειρηνικός Ευρώπη 195,0 69,9 277,4 61,8 372,5 59,6 717,0 44,81 Μέση 5,5 2,0 7,0 1,6 15,6 2,5 84,54 5,4 Ανατολή Νότια Ασία 1,7 0,6 3,2 0,7 5,1 0,8 36,94 2,36 Σύνολο 279,0 100 448,5 100 625,2 100 1597,48 100 * Προβλέψεις Πηγή :Βαρβαρέσος, 2000. «ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ- έννοιες, μεγέθη, δομές- η ελληνική πραγματικότητα», σελ. 37 και επεξεργασία δεδομένων που προέρχονται από την ιστοσελίδα http://www.unwto.org/facts/eng/vision.htm Πρέπει, ωστόσο, να επισημανθούν -για μία ακόμη φορά- οι προβλέψεις που εκπορεύονται από τους κόλπους του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού για το 2020, σύμφωνα με τις οποίες οι περιοχές της Ανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού θα παρουσιάσουν γοργούς ρυθμούς ανάπτυξης καταφέρνοντας να αποσπάσουν το 24,81 % των συνολικών αφίξεων Αν επαληθευτούν οι παραπάνω εκτιμήσεις, η συγκεκριμένη περιοχή θα καταφέρει όχι μόνο να υποσκελίσει σαν προορισμό των αμερικανική ήπειρο αλλά και να εντείνει σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό την ανταγωνιστική της πίεση προς τους προορισμούς της Ευρώπης. Όπως υποστηρίζεται από έγκυρους αναλυτές του τουρισμού (Goeldner, Ritchie και McIntosh, 2000), η περιοχή της Ανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού αναμένεται να μετεξελιχθεί μέχρι το τέλος της πρώτης δεκαετίας μετά το 2000 σε μια νέα

6 λεκάνη διακοπών, βασιζόμενη στα συγκριτικά της πλεονεκτήματα που συνοψίζονται στις χαμηλές τιμές, την ποιότητα του φυσικού της περιβάλλοντος και τους πολιτιστικούς πόρους που διαθέτουν οι προορισμοί της. Λαμβάνοντας υπόψη το πλέγμα των εξελίξεων που αφορά την βιομηχανία του τουρισμού σε διεθνές επίπεδο (και για το οποίο έγινε μια σχετική αναφορά στις σελίδες που προηγήθηκαν), ο ερευνητής στρέφει το κέντρο βάρους της συγγραφής του στην ΝΑ πλευρά της Μεσογείου επιχειρώντας να παρουσιάσει στα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν μια συγκριτική μελέτη της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού και του τουρκικού αντίστοιχα- τουρισμού για το χρονοδιάγραμμα 1953-2007. Το κεφάλαιο που ακολουθεί αναφέρεται στο θεωρητικό πλαίσιο πάνω στο οποίο πρόκειται να βασιστεί η τρέχουσα συγκριτική διερεύνηση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Πρώτος στόχος της τρέχουσας συγγραφής είναι η άντληση συμπερασμάτων σχετικά με την ορθότητα της επιλογής συγκεκριμένων ταξιδιωτικών αγορών πάνω στις οποίες βασίζεται η ελληνική τουριστική βιομηχανία τις τελευταίες τρεις τουλάχιστον- δεκαετίες της εξελικτικής της πορείας, χωρίς να διαφοροποιείται η πελατειακή-καταναλωτική της βάση. Επιπρόσθετα, στόχος της έρευνας είναι και η παράλληλη εξαγωγή εξίσου χρήσιμων διαπιστώσεων για το τι συνεπάγεται η στόχευση αυτή σε επίπεδο κατευθύνσεων, δράσεων, πολιτικής και στρατηγικής για το άμεσο και απώτερο μέλλον του τουρισμού στην Ελλάδα. Τέλος, στόχος του συγγραφέα αποτελεί η κατασκευή ενός οικονομετρικού μοντέλου ορισμένων μεταβλητών που θα αποτυπώνουν την τουριστική ζήτηση Ελλάδας και Τουρκίας για τις συγκεκριμένες πέντε προεπιλεγμένες αγορές, περιλαμβάνοντας και προβλέψεις για την πορεία τους έξω από το χρονοδιάγραμμα στο οποίο εκτείνεται η διατριβή (1953-2007). Λαμβάνοντας υπόψη και την οικονομική κρίση που έχει ήδη κάνει την εμφάνισή της σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου την ώρα που γράφεται η προκείμενη μελέτη, καθίσταται συνετή η πραγματοποίηση προβλέψεων για βραχύ χρονικό διάστημα (2008-2010). Οι προβλέψεις αυτές έχουν γίνει και για τα υπόλοιπα φυσικά (ολικές αφίξεις) και οικονομικά μεγέθη (τουριστικές εισπράξεις) που έχουνε χρησιμοποιηθεί από τον γράφοντα. Όπως είναι γνωστό άλλωστε γίνεται σχετική αναφορά και σε επόμενες ενότητες- ο ελληνικός τουρισμός βασίζεται διαχρονικά σε πέντε βασικές χώρεςδεξαμενές της διεθνούς τουριστικής κίνησης που αντλεί. Αυτές, κατά σειρά,είναι η Μ. Βρετανία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Γαλλία και η Ολλανδία. Οι ίδιες αγορές, αν και με διαφορετική σειρά σπουδαιότητας, ισχύουν και για τον έτερο ανταγωνιστή την Τουρκία. Σκοπός του ερευνητή είναι η αντιπαραβολή των επιδόσεων τόσο του

8 ελληνικού όσο και του τουρκικού τουρισμού πάνω στις συγκεκριμένες αγορέςστόχους, ενώ για την καλύτερη αντιπαραβολή/ σύγκριση του τουρισμού των δύο χωρών χρησιμοποιούνται και οι συνολικές τουριστικές αφίξεις, καθώς επίσης οι εισπράξεις και η ατομική τουριστική δαπάνη. Αυτό που πρέπει να αποσαφηνιστεί με ακρίβεια είναι ότι ενώ ο γράφοντας εισάγει τον αναγνώστη στην έννοια της «Ανταγωνιστικότητας», εντούτοις το θέμα συνδέεται περισσότερο με μια συγκριτική παρουσίαση ή αντιπαραβολή των επιδόσεων των δύο ανταγωνιστριών-χωρών πάνω σε επιλεγμένα φυσικά (συνολικές και επιμέρους αφίξεις) και οικονομικά (εισπράξεις, μέση κατά κεφαλή δαπάνη) μεγέθη. Αυτό εξηγεί εν μέρει την ανεπαρκή θεωρητική αλλά και μεθοδολογική κάλυψη αυτού που καλείται «Ανταγωνιστικότητα». Η αντιπαραβολή των τουριστικών επιδόσεων των δύο χωρών πραγματοποιείται μέσα από ένα σύστημα παλινδρόμησης καμπυλών και αποτύπωσης των σχετικών ευρημάτων πάνω στον Κύκλο Ζωής του Butler που έχει επιλεχθεί ως η θεωρητική βάση πάνω στην οποία τελικά στηρίζεται η προκείμενη συγκριτική ανάλυση. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Τα ερευνητικά ερωτήματα στα οποία επιχειρεί ο ερευνητής να δώσει μια απάντηση μέσα από τη δουλειά αυτή, μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα : 1. Έχουν φτάσει σε σημείο κορεσμού οι βασικές διεθνείς ταξιδιωτικές αγορές που επιλέγουν διαχρονικά τους ελληνικούς προορισμούς για τις διακοπές τους ; 2. Ισχύει κάτι τέτοιο και για την ανταγωνίστρια Τουρκία, δεδομένου ότι βασιζόμαστε στις ίδιες αγορές ; 3. Πως προδιαγράφεται το μέλλον σχετικά με την πορεία των συγκεκριμένων αγορών και για τις δυο πλευρές του Αιγαίου ; 4. Μήπως επηρεάζεται η συμπεριφορά κάποιας/ κάποιων από τις εξεταζόμενες, αυτές, αγορές που επισκέπτονται διαχρονικά και τους δυο ανταγωνιστές από συγκεκριμένους παράγοντες (πχ. εθνικό εισόδημα, σχετικές τιμές) και πως θα μπορούσε να αξιοποιήσει τη διαπίστωση αυτή προς όφελός του ο ελληνικός τουρισμός ;

9 5. Προκύπτει η αναγκαιότητα στόχευσης νέων αγορών ή/ και ανάπτυξης νέων μορφών τουριστικής δραστηριότητας ; 6. Αν ναι, ποιες δράσεις θα μπορούσαν να αναληφθούν προς την κατεύθυνση αυτή ; Παρά τις όποιες ανεπάρκειες αλλά και ερευνητικούς περιορισμούς που παρουσιάζει η μελέτη, ο ερευνητής θεωρεί πως έχει κατορθώσει να απαντήσει ικανοποιητικά στα ερωτήματα που μόλις εκτέθηκαν. Το κεφάλαιο που ακολουθεί παρουσιάζει, περιγράφει και αναλύει το θεωρητικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο θα στηριχτεί η επιχειρούμενη συγκριτική διερεύνηση ανάμεσα στην ελληνική και την τουρκική, αντίστοιχα, τουριστική βιομηχανία. Πιο συγκεκριμένα, σε πρώτη φάση θα περιγραφεί αναλυτικά μία γκάμα από τυπολογίες-μοντέλα που σχετίζονται με την ανάπτυξη του τουρισμού σε διεθνές επίπεδο. Κατόπιν, θα γίνει ο σχετικός σχολιασμός και η αντιπαραβολή μεταξύ των εξεταζόμενων τυπολογιών που πρόκειται να καλύψουν το θεωρητικό αυτό μέρος της έρευνας, ενώ ακολουθεί η επιλογή και βέβαια- η δικαιολόγηση του μοντέλου εκείνου το οποίο τελικά και θα αποτελέσει τη θεωρητική βάση της τρέχουσας εργασίας. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τη συγγραφή μιας ενότητας (ενότητα 2.4) που αναφέρεται στον τύπο της τρέχουσας έρευνας, καθώς και στη φύση του πληροφοριακού υλικού που έχει χρησιμοποιηθεί. Αυτό που είναι βέβαιο πως θα διαπιστωθεί, είναι τόσο η ποικιλία όσο και η πολύμορφη φύση των τυπολογιών και μοντέλων που αφορούν την τουριστική ανάπτυξη προορισμών σε διεθνή κλίμακα. Έτσι, σε μια προσπάθεια συστηματοποίησης ή κατηγοριοποίησης των τυπολογιών της τουριστικής ανάπτυξης σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι δυνατό να αναγνωριστεί μια πλειάδα διαδικασιών εξέλιξης και ανάπτυξης, λόγω πιθανόν και του μεγάλου αριθμού διαφοροποιημένων γεωγραφικά, οικονομικά και κοινωνικά τόπων και προορισμών. Τα μοντέλα τουριστικής ανάπτυξης που θα παρουσιαστούν στο κεφάλαιο αυτό, παρουσιάζουν έναν έντονα διαφοροποιημένο χαρακτήρα απόρροια, βεβαίως, των διαφορετικών παραμέτρων στις οποίες και επικεντρώνουν την προσοχή τους σε κάθε περίπτωση (τουριστικής) ανάπτυξης προορισμών. Πιο συγκεκριμένα, οι τυπολογίες τουριστικής ανάπτυξης που θα παρατεθούν στην

10 αμέσως επόμενη ενότητα λαμβάνουν υπόψη τους και επεξεργάζονται τις εξής σταθερές : (α) Τη χρονική διαδοχή στη διαδικασία της ανάπτυξης (Butler 1980, σσ. 5-12), (β) Τον καταμερισμό της ευθύνης και των αρμοδιοτήτων κατά την αναπτυξιακή διαδικασία (Pearce 1981 & 1989) και (γ) Τη γεωγραφική ένταση των τουριστικών φαινομένων, όπως εκφράζεται μέσα από τις τυπολογίες των τουριστικών χώρων (Lozato-Giotart, 1993, σσ.28-34). Σε αυτό το σημείο, ωστόσο, είναι σημαντικό να γίνει ιδιαίτερη μνεία σε δύο όρουςκλειδιά που θα συμβάλλουν στην καλύτερη δυνατή κατανόηση των αναπτυξιακών μοντέλων που ακολουθούν Τη Φέρουσα Ικανότητα και την Αειφόρο Ανάπτυξη. 2.1.1 ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ Η έννοια της φέρουσας ικανότητας ενυπάρχει σε κάθε μορφή τουριστικής ανάπτυξης και αυτό γιατί οι προορισμοί θα πρέπει να σχεδιάζονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να επωφελούνται από τη φύση και τους περιβαλλοντικούς πόρους, χωρίς όμως και να τους ελαχιστοποιούν ή να τους καταστρέφουν. Σύμφωνα με τον ορισμό των Mathieson και Wall (1982), η φέρουσα ικανότητα εκφράζει τον μέγιστο αποδεκτό αριθμό ατόμων ή επισκεπτών που μπορούν να κάνουν χρήση ενός χώρου, χωρίς όμως να επιφέρουν αρνητικές αλλαγές τόσο στο φυσικό περιβάλλον, όσο και στην ποιότητα της τουριστικής εμπειρίας. Οι πρώτες αναφορές στην έννοια της φέρουσας ικανότητας στον χώρο της αναψυχής είχαν γίνει από τον Lowell Sumner το 1936 ο οποίος εξέταζε «τον μέγιστο αριθμό επισκεπτών που μπορεί να υποδεχτούν τα πάρκα» και ότι η χρήση των φυσικών οικοσυστημάτων πρέπει να διατηρείται στα όρια της φέρουσας ικανότητας (Coccossis, H., 2001). Στις αρχές τις δεκαετίας του 1960 η προσοχή των ερευνητών επικεντρώθηκε στους κοινωνικούς παράγοντες της φέρουσας ικανότητας. Παρατηρήθηκε ότι τα αυξανόμενα επίπεδα χρήσης άλλαζαν την φύση της εμπειρίας αναψυχής που προσέφερε μια συγκεκριμένη περιοχή σε τέτοιο βαθμό που διέφερε εντελώς από αυτήν που αρχικά προσέλκυσε τους επισκέπτες. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 οι έρευνες για φέρουσα ικανότητα αναφέρονταν στην σχέση ανάμεσα στα επίπεδα χρήσης και την ικανοποίηση των επισκεπτών, αλλά άρχισαν επίσης να ερευνούν τους οικολογικούς παράγοντες της φέρουσας ικανότητας.

11 Όπως αναφέρουν οι Mexa και Coccossis (2004), παρά τις κριτικές που υπήρξαν για την δυνατότητα εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας οι έρευνες συνεχίστηκαν και επικεντρώθηκαν στις επόμενες δεκαετίες σε θέματα ειδικών μορφών τουρισμού. Τέλος τα τελευταία χρόνια, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις μεθόδους εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας με την χρήση νέων τεχνολογιών και συστημάτων γεωγραφικής ανάλυσης (G.I.S.). Η ανάλυση της φέρουσας ικανότητας χρησιμοποιείται στον περιβαλλοντικό σχεδιασμό (Coccossis, H.N. και Parpairis, A., 2000) με σκοπό να κατευθύνει αποφάσεις σχετικές με την κατανομή της χρήσης γης. Αποτελεί μια βασική τεχνική, η οποία χρησιμοποιείται ευρέως για να καθοριστεί η ικανότητα μιας περιοχής να αντέξει το μέγιστο επίπεδο ανάπτυξης από τον τουρισμό, τη γεωργία, τη βιομηχανία και τις υποδομές. Λόγω του ότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στις δραστηριότητες, είναι απαραίτητο να καθοριστεί η φέρουσα ικανότητα σύμφωνα με τις συγκεκριμένες χρήσεις. Από την άποψη αυτή η φέρουσα ικανότητα αφορά συγκεκριμένη περιοχή και συγκεκριμένη χρήση. Η τουριστική φέρουσα ικανότητα περιλαμβάνει τις φυσικοοικολογικές, κοινωνικοδημογραφικές, πολιτικοοικονομικές και ψυχολογικές συνιστώσες ή διαστάσεις του τουριστικού φαινομένου. Είναι φανερό ότι, όταν αναφερόμαστε στη φέρουσα ικανότητα, τα τέσσερα αυτά συστατικά θα πρέπει να λαμβάνονται με διαφορετική βαρύτητα όταν αναφέρονται σε διαφορετικούς προορισμούς. Αυτές οι διαφορές προέρχονται από τις τοπικές ιδιαιτερότητες, τις μορφές του τουρισμού (παράκτιος, προστατευόμενος, αγροτικός, ορεινός, ιστορικός) και την αλληλεπίδραση που υφίσταται ανάμεσα στον τουρισμό και στο περιβάλλον. Οι πρώτες (φυσικoοικολογικές συνιστώσες) σχετίζονται με τη διαθέσιμη έκταση της γης που προσφέρεται για τη δημιουργία υποδομών και ανέσεων (π.χ. χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων, εστιατόρια και καταλύματα). Παράλληλα, αποτελούν και τον πιο εύκολα υπολογίσιμο τύπο φέρουσας ικανότητας, μιας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί με άμεσο τρόπο στον τομέα του σχεδιαστικού και διαχειριστικού ελέγχου χωρικών ενοτήτων (π.χ. μέσα από τον περιορισμό των χώρων στάθμευσης οχημάτων, τον αριθμό ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων ανά τετρ. χλμ. κ.ο.κ). Το φυσικό - οικολογικό σύνολο αποτελείται από όλα τα

12 αμετάβλητα και μεταβλητά συστατικά του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, καθώς και των υποδομών. Τα αμετάβλητα συστατικά εκφράζονται ως οικολογική και αφομοιωτική ικανότητα και αναφέρονται στην ικανότητα των φυσικών συστημάτων. Δεν μπορεί να υπάρξει εύκολα σε αυτά ανθρώπινη επέμβαση που να τα κατευθύνει. Τα επιτρεπτά όρια επιβάρυνσης είναι δυνατό να εκτιμηθούν, και ως τέτοια θα πρέπει να εξεταστούν προσεκτικά και να αποτελέσουν αντικείμενο σεβασμού. Τα μεταβλητά συστατικά αναφέρονται πρωτίστως στα συστήματα υποδομής όπως είναι αυτά που αφορούν την ύδρευση, τα απορρίμματα, τον ηλεκτρισμό, τη συγκοινωνία, καθώς και τις κοινωνικές διευκολύνσεις όπως είναι οι ταχυδρομικές και τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες, οι υπηρεσίες υγείας, οι τράπεζες, τα εμπορικά καταστήματα κ.ά. Τα όρια της ικανότητας των συστατικών υποδομής μπορούν να προσδιοριστούν μέσω επενδύσεων στις υποδομές, μέσω φόρων, οργανωτικών-ρυθμιστικών μέτρων κ.ά. Για το λόγο αυτό, οι τιμές τους δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν τόσο ως βάση για τον προσδιορισμό της φέρουσας ικανότητας, αλλά περισσότερο ως ένα πλαίσιο προσανατολισμού και λήψης αποφάσεων σχετικών με τις πτυχές της διαχειριστικής δράσης. Όσον αφορά τη δεύτερη μορφή φέρουσας ικανότητας, το κοινωνικό - δημογραφικό σύνολο αναφέρεται σε εκείνες τις κοινωνικές πλευρές οι οποίες είναι σημαντικές για τις τοπικές κοινωνίες. Σχετίζονται με την παρουσία και την ανάπτυξη του τουρισμού και με κοινωνικά και δημογραφικά ζητήματα, όπως είναι το διαθέσιμο ανθρώπινο δυναμικό ή το καταρτισμένο προσωπικό. Επίσης, περιλαμβάνονται κοινωνικο-πολιτιστικά ζητήματα όπως είναι η αίσθηση της ταυτότητας της τοπικής κοινωνίας ή η τουριστική εμπειρία. Μερικά από αυτά μπορούν να εκφραστούν με ποσοτικούς όρους, αλλά τα περισσότερα απαιτούν κατάλληλη κοινωνικοψυχολογική έρευνα. Σε σύγκριση με τα φυσικοοικολογικά και οικολογικά συστατικά, η κοινωνική φέρουσα ικανότητα είναι ίσως η πιο δύσκολη στο να εκτιμηθεί, καθώς εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από αξίες κρίσης. Οι πολιτικές και οικονομικές αποφάσεις μπορεί να επηρεάζουν κάποιες κοινωνικοδημογραφικές παραμέτρους όπως, για παράδειγμα τις πολιτικές μετανάστευσης. Η κοινωνική φέρουσα ικανότητα χρησιμοποιείται ως γενικός όρος για να περιλάβει

13 και τα επίπεδα αντοχής του φιλοξενούμενου πληθυσμού, καθώς και την ποιότητα της εμπειρίας των επισκεπτών στην περιοχή. (Gee, Makens και Choy 1997, σσ.196-199). Το πολιτικό-οικονομικό σύνολο (πολιτικοοικονομική φέρουσα ικανότητα) αναφέρεται στις επιπτώσεις που έχει ο τουρισμός στην τοπική οικονομική δομή, το φάσμα των δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένου και του ανταγωνισμού με άλλους τομείς. Περιλαμβάνονται, επίσης, θεσμικά ζητήματα στο βαθμό που εμπλέκουν τοπικές ικανότητες διαχείρισης της παρουσίας του τουρισμού. Οι μελέτες των πολιτικο-οικονομικών παραμέτρων είναι απαραίτητες για να εκφραστεί η διαφορά στις αξίες και τις συμπεριφορές εντός μιας τοπικής κοινωνίας όσον αφορά τον τουρισμό. Η ψυχολογική, τέλος, φέρουσα ικανότητα κάποιου τόπου αναφέρεται στην τουριστική εμπειρία αυτή καθαυτή του επισκέπτη, καθώς και στο βαθμό της ικανοποίησής του στη διάρκεια της παραμονής του εκεί. Έτσι, συναντά κανείς τουριστικά θέρετρα που χαρακτηρίζονται από την έντονη πολυκοσμία τους και τις συνεχείς ροές επισκεπτών σε αυτά, ενώ στον αντίποδα υπάρχουν προορισμοί οι οποίοι προτιμώνται από το τμήμα της αγοράς που αναζητεί την ηρεμία και την ανάπαυση. Ως εκ τούτου, η ψυχολογική φέρουσα ικανότητα αποτελεί μια πολύ υποκειμενική έννοια, η οποία είναι αρκετά δύσκολο να επηρεαστεί από τους μηχανισμούς του σχεδιασμού και της διαχείρισης, παρά το γεγονός πως η αρχιτεκτονική είναι σε θέση να συμβάλλει στον αισθητό περιορισμό της εντύπωσης του συνωστισμού και της πολυκοσμίας (Cooper, Fletcher, Gilbert και Wanhill, 1993, σσ.102-103). Η κοινωνική, τέλος, φέρουσα ικανότητα μιας περιοχής ορίζεται ως η ικανότητά της να φιλοξενήσει έναν καθορισμένο αριθμό χρηστών, πέρα από τον οποίο η συγκεκριμένη χωρική ενότητα παύει να είναι ευχάριστη και δεν προσφέρει καμία ξεχωριστή εμπειρία, καταλήγοντας με αυτό τον τρόπο στην απώλεια της αγοράς (Gee, Makens και Choy 1997, σσ.196-199). Όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, η ευθύνη βαρύνει τους αναπτυξιακούς εκείνους φορείς ενός τόπου, που δε στάθηκαν ικανοί να υπολογίσουν τις επιδράσεις του τουριστικού φαινομένου στους ντόπιους κατοίκους. Κάτι τέτοιο, οδήγησε σε μια αρνητική και συγκρουόμενη κοινωνική

14 επαφή μεταξύ των ντόπιων και των επισκεπτών (που χαρακτηρίζονται, ως επί το πλείστον από διαφορετικά πολιτιστικά, καταναλωτικά και κοινωνικά πρότυπα σε σχέση με το περιβάλλον υποδοχής) με άμεσο αποτέλεσμα την πρόκληση εσωτερικών ταραχών. Θα έπρεπε, βέβαια, στο σημείο αυτό να επισημανθεί πως τα όρια της φέρουσας ικανότητας (Φυσικής Οικολογικής, Κοινωνικής δημογραφικής, Πολιτικό-οικονομικής και Ψυχολογικής) είναι πολλές φορές δύσκολο να ποσοτικοποιηθούν. Όπως και να χει, πάντως, δεν παύουν να αποτελούν απαραίτητες παραμέτρους στον σχεδιασμό του τουρισμού και της αναψυχής. Τα όρια αυτά διαφέρουν ανάλογα με την χωρική ενότητα και το χρονικό σημείο, ωστόσο επηρεάζονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από μια σειρά παραγόντων, όπως τη συμπεριφορά των επισκεπτών, το σχεδιασμό και τη διαχείριση των υποδομών, τον δυναμικό χαρακτήρα του περιβάλλοντος και τη στάση της τοπικής κοινωνίας. Ο Swarbrooke (1999) συμπεραίνει ότι ενώ η φέρουσα ικανότητα είναι πολύ χρήσιμη έννοια είναι εξαιρετικά δύσκολο να εφαρμοστεί. Η βέλτιστη φέρουσα ικανότητα (ή βέλτιστη χρησιμοποίηση των τουριστικών περιοχών) πρέπει να προσδιοριστεί προκειμένου ο τουρισμός να είναι βιώσιμος και οι ωφέλειες από αυτόν να είναι οι μέγιστες σε μακροχρόνια περίοδο. Τα κέρδη είναι βέβαιο πως θα αυξηθούν παράλληλα με την αύξηση του αριθμού των τουριστών. Ωστόσο, εάν ο τουρισμός σε μια περιοχή ξεπεράσει την φέρουσα ικανότητα της, θα προκαλέσει φυσικές, οικολογικές, αισθητικές και κοινωνικές αρνητικές επιπτώσεις. Ως αποτέλεσμα η ελκυστικότητα και η δυνατότητα κερδών της τουριστικής περιοχής θα μειωθούν. Είναι, λοιπόν, δυνατόν και σε πολλές περιπτώσεις το πιθανότερο ο τουρισμός να προκαλέσει αρνητικό αποτέλεσμα. Η φέρουσα ικανότητα μιας περιοχής υποδοχής μπορεί όπως υποστηρίζεται από και από έγκριτους ερευνητές του τουρισμού να επηρεαστεί από το ανθρώπινο μάνατζμεντ (Lagos και Papakonstantinidis, 2003, σσ.64-80). Το καλό μάνατζμεντ συμβάλλει στην αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων που απορρέουν από την τουριστική δραστηριότητα, μοιράζοντας την τουριστική κίνηση στον χρόνο και στον χώρο ή συγκεντρώνοντάς την σε περιοχές με μεγάλη φέρουσα ικανότητα. Ακολουθεί η

15 παρουσίαση των φάσεων προσδιορισμού της φέρουσας ικανότητας ενός τόπου διακοπών. Φάσεις Προσδιορισμού Φέρουσας Ικανότητας 1. Φάση Τεκμηρίωσης και Χαρτογράφησης. 2. Φάση Ανάλυσης. 3. Επιλογές τουριστικής Ανάπτυξης. 4. Φάση σχηματισμού εκτίμησης Φέρουσας Ικανότητας. 5. Φάση εφαρμογής, ελέγχου και προτάσεων. 1. Φάση Τεκμηρίωσης και Χαρτογράφησης Στην φάση αυτή κύριος σκοπός είναι η συγκέντρωση και άντληση πληροφοριών από κρατικές και ιδιωτικές υπηρεσίες, αλλά και η ανάθεση εξεύρεσης στοιχείων σε ειδικευμένες επιχειρήσεις, καθώς και. πληροφορίες από τα συστήματα G.I.S. Η εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας δεν μπορεί να αφορά μόνο ένα συγκεκριμένο μέρος αλλά μια ολόκληρη τουριστική περιοχή. Ωστόσο, πρέπει να ληφθούν υπ όψη και οι γύρω περιοχές γιατί υπάρχει περίπτωση να έχουν επίδραση στην φέρουσα ικανότητα της υπό μελέτης περιοχής. Μια γενική εικόνα της περιοχής μπορεί να δοθεί από πληροφορίες που να αφορούν τα εξής χαρακτηριστικά: μέγεθος, μήκος και χαρακτηριστικά ακτογραμμών, γεωλογία, υδρολογία, χαρακτηριστικά μαρίνων, κλίμα, πρόνοια, βλάστηση και είδη ζώων, φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, συστήματα οικισμών, κατανομή τουριστικής χωρητικότητας, πληθυσμός, δίκτυο μεταφορών και υποδομών, διάρθρωση οικονομίας, αξιοθέατα, τοπικός πληθυσμός, πληθυσμιακή πυκνότητα, αριθμός κλινών σε ξενοδοχειακές μονάδες και σε συμπληρωματικά καταλύματα, συνολικό Α.Ε.Π. και Α.Ε.Π. ανά κάτοικο. Από την στιγμή που όλες οι απαραίτητες πληροφορίες συγκεντρωθούν και γίνει η απεικόνισή τους σε χάρτες, κάποια συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν πριν ακόμα γίνει ανάλυση των δεδομένων.

16 2. Φάση Ανάλυσης Στην φάση αυτή αναλύονται όλα τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν στην πρώτη φάση. Σκοπός είναι να βρεθεί ο βαθμός και το είδος της τουριστικής ανάπτυξης, καθώς και οι περαιτέρω δυνατότητες. Είναι απαραίτητο να αναλυθούν τα χαρακτηριστικά όχι μόνο της εξεταζόμενης περιοχής αλλά και της γύρω περιοχής. Στη συνέχεια απαιτείται η ανάλυση των υφιστάμενων περιορισμών (μελέτη νόμων που έχουν να κάνουν με την φύση, τον πολιτισμό, τις πηγές, τον φυσικό και αστικό σχεδιασμό κ.λ.π.) και η εκτίμηση της τουριστικής ζήτησης και προσφοράς. 3. Επιλογές τουριστικής ανάπτυξης Γενικά τα βασικά σενάρια ανάπτυξης είναι τα ίδια για όλες τις περιοχές και χωρίζονται σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες: (α) Ελεύθερη ανάπτυξη χωρίς κανέναν περιορισμό. (β) Εντατική τουριστική ανάπτυξη, με κάποιον έλεγχο. (γ) Ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού ή οικοτουρισμού. (δ) Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη. 4. Φάση εκτίμησης φέρουσας ικανότητας Εφόσον έχει επιλεχθεί το κατάλληλο σενάριο τουριστικής ανάπτυξης ακολουθεί η εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας και η εφαρμογή της. Για τη σωστή εφαρμογή της πρέπει να δοθούν οδηγίες σε : τοπική κοινότητα, περιφερειακά και κυβερνητικά όργανα, παράγοντες τουριστικής ανάπτυξης, παράγοντες τουριστικής οικονομίας, περιβαλλοντολόγους και υπεύθυνους χωροταξίας. Πρακτικές Εφαρμογές Φέρουσας Ικανότητας Η έννοια της φέρουσας ικανότητας δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως απόλυτο μέγεθος αλλά στο πλαίσιο κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών συνθηκών. Θα πρέπει να σημειωθεί πως παράγοντες χρόνου και κλίμακας, όπως π.χ. η διάρκεια παραμονής, η διάρκεια χρήσης των τουριστικών πόρων, η χωρική

17 διασπορά της τουριστικής ανάπτυξης κ.λ.π., θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα όρια της φέρουσας ικανότητας. Η φέρουσα ικανότητα μπορεί να θεωρηθεί σε γενικές γραμμές ως το μέγιστο αποδεκτό επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης σε μια περιοχή. Όμως η εφαρμογή ενός ορίου σε πρακτικό επίπεδο συναντά δυσκολίες, με αποτέλεσμα οι αντίστοιχες εφαρμογές να είναι λιγοστές σε επίπεδο σχεδιασμού τουριστικής ανάπτυξης. 2.1.2 ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Σύμφυτη, λοιπόν, με την έννοια της φέρουσας ικανότητας για την τουριστική ανάπτυξη κάποιας περιοχής είναι η έννοια της λεγόμενης αειφόρου ή συντηρούμενης ή βιώσιμης ανάπτυξης, μιας διαδικασίας πιο απλά- η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη τόπων και προορισμών μέσα από την ήπια διαχείριση των πόρων, προκειμένου να αποτρέπεται η εξάντληση τους και να ενισχύονται οι ρυθμοί ανανέωσής τους (WCED, 1987). Ο όρος αειφορική ανάπτυξη αναφέρεται σε μια ανάπτυξη που βασίζεται στην προστασία του περιβάλλοντος, στην παράλληλη ανάπτυξη των κλάδων της οικονομίας, στην διαρκή ανατροφοδότηση του παραγωγικού ιστού με καινοτομικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, στην διατήρηση μιας δυναμικής πρωτοβουλίας στα διάφορα στοιχεία και θεσμούς που συνθέτουν την τοπική κοινωνική δομή, στην αναζήτηση μεθόδων και τεχνικών που θα συμβάλλουν στην αυτονομία, στην αυτάρκεια της τοπικής οικονομίας, αλλά και στην ενίσχυση της ενεργούς συμμετοχής των ντόπιων κατοίκων στις αναπτυξιακές διαδικασίες (Τσάρτας, 1996, σσ. 260-262). Είναι πλήρως αποδεκτό ότι υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ των τουριστικών δραστηριοτήτων και του φυσικού, ανθρωπογενούς και κοινωνικού - πολιτιστικού περιβάλλοντος, τα οποία αποτελούν αγαθά της τοπικής κοινωνίας. Η αειφορική ανάπτυξη του τουρισμού επιτυγχάνεται όταν η χρησιμοποίηση αυτών των πόρων γίνεται με τρόπο που να επιτρέπει την ικανοποίηση των οικονομικών και τουριστικών αναγκών και παράλληλα να διασφαλίζει την αέναη διατήρηση και βιωσιμότητα αυτών. Η αμοιβαία αλληλεξάρτηση μεταξύ τουρισμού και περιβάλλοντος, αποτελεί το βασικό λόγο που ο τουρισμός θα πρέπει να αφομοιώνει

18 τις αρχές της αειφορίας (Hunter και Green,1995). Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται με μια ολιστική προσέγγιση, τοπικά, περιφερειακά, εθνικά αλλά και σε διεθνές επίπεδο (Harris και Leipner, 1995). Η αειφορία του τουρισμό στην Ευρώπη είναι θέμα προτεραιότητας: «Πέμπτο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον» (Fifth Action Program on the Environment) της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τον γενικό τίτλο "Towards sustainability", (Commission of the European Communities 1993). Στην δε "πράσινη βίβλο" θεωρείται ένας σημαντικός χώρος ενθάρρυνσης της αειφόρου ανάπτυξης (Commission of the European Communities 1997). Έννοια του αειφόρου τουρισμού Η έννοια του αειφόρου τουρισμού, ενσωματώνει κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς προβληματισμούς. Μια έρευνα που χρηματοδοτήθηκε από την ΧΧΙΙΙ Γενική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission Directorate General XXIII) (Bramwell κ.ά., 1996), αναγνώρισε το πρόβλημα και την ανάγκη για μεγαλύτερη αποσαφήνιση της έννοιας του αειφόρου τουρισμού, και σημείωσε ότι «η προσπάθεια κάποιων να αποδώσουν έναν ορισμό, θεωρείται επικίνδυνη, καθότι δίνει την εντύπωση του απλού, σε ένα χώρο που θεωρείται πολυσύνθετος» (Richards 1996, σελ. 10). Υπάρχουν εννοιολογικά προβλήματα και σε αυτό που ακόμη αποκαλείται «τουριστική βιομηχανία», δεδομένου ότι αυτή «συμπεριλαμβάνει ένα ευρύ και ποικίλο φάσμα δραστηριοτήτων» (Eber, 1992, σελ. 1). Αυτός ο προβληματισμός υφίσταται χρονολογικά από την μεταπολεμική περίοδο (Zaharatos, 2000). Εννοιολογικά ο Leiper (1979, σελ. 400) ορίζει την «τουριστική βιομηχανία» σαν το «σύνολο των επιχειρήσεων, οργανισμών και υποδομών που στοχεύουν στην ικανοποίηση και εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών και επιθυμιών των τουριστών». Με βάση τα παραπάνω, πρωτοβουλίες που κατά καιρούς έχουν στοχεύσει στο να ενθαρρύνουν επιχειρήσεις του τουριστικού τομέα στο να υιοθετήσουν τις αρχές της αειφορίας, οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο, δεδομένου ότι κάποιες από αυτές θεώρησαν ότι δεν ανήκουν σε αυτό που ονομάζουμε «τουριστική βιομηχανία»

19 αλλά τοποθέτησαν τον εαυτό τους σε κάποιο επιμέρους τομέα π.χ. ξενοδοχειακό τομέα (Richards 1996). Ο Muller (1994), εντοπίζει την έννοια της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης μέσα στους στόχους μιας τουριστικής ανάπτυξης, κοινωνικά και περιβαλλοντικά συμβατής, που εμπεριέχει την έννοια της «ποιοτικής ανάπτυξης». Η «ποιοτική ανάπτυξη» ορίζεται ως αύξηση της ποιότητας ζωής που επιτυγχάνεται με τη μειωμένη χρήση μη ανανεώσιμων πόρων αλλά και την αποφυγή υψηλής πίεσης πάνω στο φυσικό περιβάλλον και τους ανθρώπους. Υιοθετώντας σαν παράδειγμα το «μαγικό τετράγωνο» των δημοσίων οικονομικών, (πλήρη απασχόληση σταθερότητα τιμών ισοζύγιο πληρωμών οικονομική μεγέθυνση), σχηματικά αποδίδει την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη με το «μαγικό πεντάγωνο» (Οικονομική ευρωστία, Ευμάρεια τοπικής κοινωνίας, Προστασία περιβάλλοντος και πόρων, Πολιτιστική Ευρωστία,, Βέλτιστη ικανοποίηση επιθυμιών των τουριστών ) αλληλεπιδρώντας ανά δυο μεταξύ τους (Muller, 1994). Η συζήτηση για το τι είναι αειφόρος τουρισμός, εξελίσσεται με προσεγγίσεις που ποικίλλουν από ακραίες οικοκεντρικές (ecocentric), σε ακραίες ανθρωποκεντρικές (anthropocentric). Ένας πολύ στενός ορισμός, μπορεί να είναι αυτός που εξαιρεί την ανθρώπινη παρουσία από συγκεκριμένες ευαίσθητες περιοχές, όπως είναι τα εθνικά πάρκα, ή οι Εθνικοί Δρυμοί (Waitt κ.ά, 2003 και Nyapuane κ.ά, 2004). Αντίθετα, ένας ορισμός ο οποίος αντιμετωπίζει το θέμα από καθαρά οικονομική οπτική γωνία, τοποθετεί την επιχειρηματική δραστηριότητα στο κέντρο των διαδικασιών. Για την τουριστική αειφορία υφίστανται ακόμα και πολιτικές ανάγκες οι οποίες θέτουν ως προτεραιότητα την μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων, ταυτόχρονα με την προστασία του περιβάλλοντος. Οι Burns και Holden (1995), για παράδειγμα, θέτουν τρεις βασικές προτεραιότητες, (διατήρηση οικολογικής ισορροπίας - τουριστική ικανοποίηση - τοπική κοινωνία). Στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια έγινε σημαντική προσπάθεια εννοιολογικού προσδιορισμού της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Έτσι ο Tsartas (1999) αναφερόμενος στις βασικές αρχές και τα στοιχεία για την επίτευξη του στόχου του αειφόρου τουρισμού υποδεικνύει μεταξύ άλλων και τα παρακάτω: - Ισορροπημένη ανάπτυξη της οικονομίας, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος.

20 - Έρευνα και εκπαίδευση. - Νέες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. - Ειδική περιβαλλοντική και τουριστική εκπαίδευση. Ο αειφόρος τουρισμός προϋποθέτει διασύνδεση με το διευρυμένο οικονομικό, φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Ο τουρισμός σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να απομονωθεί από τις υπόλοιπες μορφές οικονομικής δραστηριότητας που αναπτύσσονται τοπικά, και σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αποτελεί τμήμα μιας ολοκληρωμένης ανάπτυξης χωρίς ο ίδιος να επιβάλλεται στις υπόλοιπες δραστηριότητες. (αυτοδιοίκηση, περιβαλλοντικές οργανώσεις, τουριστικές επιχειρήσεις). Οι αρχές της αειφόρου ανάπτυξης θα πρέπει να καθοδηγούν το σύνολο της τουριστικής βιομηχανίας, συμπεριλαμβανομένου του μαζικού τουρισμού, χωρίς βέβαια να περιορίζεται μόνο στις διάφορες εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Πρακτικές Προσέγγισης του αειφόρου τουρισμού Είναι γεγονός ότι, για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε και να εφαρμόσουμε στην πράξη τις αρχές του αειφόρου τουρισμού, αυτές θα πρέπει να διαμορφωθούν και να «τυποποιηθούν» σε μια ομάδα συγκεκριμένων κατευθύνσεων οδηγιών για πρακτική εφαρμογή. Αυτές δε, θα πρέπει να είναι αρκετά προσαρμόσιμες, ώστε να μπορούν να λαμβάνουν υπόψη τους διάφορες συνθήκες και καταστάσεις, να επιδέχονται μια διαρκή αξιολόγηση σαν αρχές πλέον καλής πρακτικής, αλλά και να αποτελούν αντικείμενο διαρκών συζητήσεων, ακόμη και αμφισβητήσεων. Σε διεθνές επίπεδο, υφίσταται πλέον ένα πλαίσιο δραστηριοτήτων, αλλά και συγκεκριμένων υποχρεώσεων, για τους διάφορους τουριστικούς οργανισμούς με τη μορφή της «Ατζέντα 21 για την Ταξιδιωτική και Τουριστική βιομηχανία» (Agenda 21 for the Travel and Tourism Industry World Travel and Tourism Council). Αυτές έχουν δρομολογηθεί από ένα ευρύ φάσμα ποικίλων οργανισμών, συμπεριλαμβανομένων των τουριστικών οργανώσεων (World Travel and Tourism Council 1994) καθώς και διαφόρων φορέων του δημοσίου τομέα (Rural Development Commission 1996). Άλλες από αυτές, στοχεύουν στο να

21 καθοδηγήσουν την επιχειρηματική δραστηριότητα, ενώ άλλες καθοδηγούν τους διάφορους κρατικούς φορείς ακόμη και τους τουρίστες. Στην περίπτωση της Ελλάδος η κατάσταση εμφανίζεται να υπολείπεται της διεθνούς εμπειρίας. Αν και άρχισαν να εμφανίζονται, τουλάχιστον σε ακαδημαϊκό επίπεδο με, άρθρα (Lagos, 1998, σσ. 105-111 και Tsartas και Lagos, 2004, σσ. 15-31), συγγράμματα και ανταλλαγές απόψεων, εν τούτοις η ελληνική εμπειρία δεν κατάφερε ακόμα, αφενός μεν να διαχύσει στην ευρύτερη κοινωνία και οικονομία τις αρχές του αειφόρου τουρισμού, αφετέρου δε, πολύ περισσότερο, να εφαρμόσει έστω υπό μορφή οδηγιών καλής πρακτικής, τις αρχές του αειφόρου τουρισμού. Αν και σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης άρχισαν να λαμβάνονται κάποιες πρωτοβουλίες όπως αναφέρθηκε προγενέστερα. Ακόμη και στην περίπτωση των χωρών όπου γίνεται προσπάθεια πρακτικής εφαρμογής, οι απόψεις λένε ότι η πρακτική αυτή εφαρμογή, στην ουσία περιορίζεται και επικεντρώνεται αποκλειστικά στον τομέα της περιβαλλοντικής προστασίας (Roome, 1997). Άλλοι δε, αμφισβητώντας αναφέρουν ότι αυτές μοιάζουν περισσότερο σαν δηλώσεις καλών προθέσεων παρά σαν οδηγίες για πρακτική εφαρμογή (Stabler και Goodall 1997). Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι η οικονομία της ελεύθερης αγοράς συχνά αποτυχαίνει στο να προστατεύσει σε ικανοποιητικό βαθμό το περιβάλλον (Hjalager, 1998). Το τελευταίο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι για να επιτευχθεί αποτελεσματικά ο στόχος του αειφόρου τουρισμού, απαιτείται στρατηγικός σχεδιασμός σε τοπικό και εθνικό επίπεδο ο οποίος θα πρέπει να υποστηρίζεται και από τη σχετική νομοθεσία (Stabler και Goddall, 1997). Αντίθετα, υφίστανται οι απόψεις οι οποίες λένε ότι δεν μπορούμε να έχουμε σημαντικά αποτελέσματα από μια νομοθεσία η οποία θα ελέγχει τους τουριστικούς επιχειρηματίες. Ορισμένοι πιστεύουν ότι η περιβαλλοντική ευαισθησία των επιχειρηματιών θα βελτιωθεί καθώς οι ίδιοι θα αναγνωρίζουν τα οικονομικά οφέλη που θα έχουν από την βελτίωση της περιβαλλοντικής τους απόδοσης (McKercher και Robins, 1998). Άλλοι ισχυρίζονται ότι μια αυτοελεγχόμενη, και σε εθελοντική βάση, περιβαλλοντικά συμβατή συμπεριφορά των τουριστικών επιχειρήσεων, μπορεί να είναι περισσότερο αποτελεσματική, αφού θα καθοδηγείται από την μακροχρόνια