Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός

Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός Ενότητα 3: Η έννοια της Εκκλησίας Μαρία Κ. Καράμπελια Πρόγραμμα Διαχείρισης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας 3 Τονίζεται ότι η Εκκλησία είναι πρώτα απ όλα λατρεύουσα κοινότητα. Επίσης παρουσίαζεται Το μυστήριο της Εκκλησίας. Στόχος της αποτελεί η διάδοση του απολυτρωτικού έργου του Χριστού στα πέρατα της οικουμένης. 4

Περιεχόμενα ενότητας Η έννοια της Εκκλησίας. 5

Η έννοια της Εκκλησίας (1/20) Στη συνείδηση του χριστιανικού κόσμου πολλές φορές η έννοια της Εκκλησίας δεν είναι ξεκάθαρη. Η Εκκλησία άλλοτε ταυτίζεται με το οίκημα, δηλαδή τον ναό μέσα στον οποίο τελούνται τα μυστήρια, και άλλοτε με τους κληρικούς, που αποτελούν τους λειτουργούς του σώματος του Χριστού. Όπως είναι φανερό και στις δύο περιπτώσεις απουσιάζει το εκκλησίασμα, η συμμετοχή του οποίου είναι καθοριστικής σημασίας για την τέλεση των μυστηρίων στον ναό από τους ιερείς. Ωστόσο, σ ολόκληρη την παρουσίαση αυτής της ενότητας ένα πράγμα δεν πρέπει να ξεφεύγει ποτέ από την προσοχή μας: ότι η Εκκλησία πρώτα απ όλα είναι λατρεύουσα κοινότητα. 6

Η έννοια της Εκκλησίας (2/20) Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν δίνουν κάποιον περιεκτικό ορισμό, αλλά περιορίζονται στην περιγραφική παρουσίασή της. Ο Γρηγόριος Νύσσης ομολογεί ότι η Εκκλησία αποτελεί «μυστήριον μέγα». Παραδέχεται ότι η έννοια και το περιεχόμενό της είναι απροσέγγιστο και ανεξιχνίαστο από τις ανθρώπινες δυνατότητες. (Γρηγορίου Νύσσης, Ἐξήγησις ἀκριβὴς εἰς τὰ Ἄσματα τῶν Ἀσμάτων, Λόγος 4, PG 44, 836D). 7

Η έννοια της Εκκλησίας (3/20) Μόνο η δύναμη «ἐκ τῆς ἄνωθεν συμμαχίας» μπορεί να ενεργοποιήσει μια τέτοια γνώση. Συνεπώς, ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει το μυστήριο της Εκκλησίας όταν φωτιστεί ο νους του από τη χάρη του Θεού. (Γρηγορίου Νύσσης, Ἐξήγησις ἀκριβὴς εἰς τὰ Ἄσματα τῶν Ἀσμάτων, Λόγος 9, PG 44, 952D). Ακολουθώντας τον απόστολο Παύλο ο Γρηγόριος Νύσσης αποδίδει την έννοια της Εκκλησίας με την εικόνα του σώματος του Χριστού. (Γρηγορίου Νύσσης, Ἐξήγησις ἀκριβὴς εἰς τὰ Ἄσματα τῶν Ἀσμάτων, Λόγος 8, PG 44, 949Β). 8

Η έννοια της Εκκλησίας (4/20) Ο Ιουστίνος ο φιλόσοφος δέχεται ότι η Ραχήλ, η γυναίκα του Ιακώβ, προτύπωνε την Εκκλησία του Χριστού, ενώ η άλλη γυναίκα του η Λεία τον ιουδαϊκό λαό και τη συναγωγή. Όπως είναι γνωστό η Λεία είχε ασθενή όραση. (Γεν. 29,17). Η αντίθεσή της με την ιουδαϊκή συναγωγή είναι απόλυτη, όπως φαίνεται και από τα αποτελέσματά τους. (Ἰουστίνου, Πρὸς Τρύφωνα Ἰουδαῖον Διάλογος, 114, PG 6, 740C). 9

Η έννοια της Εκκλησίας (5/20) Το γεγονός της ενανθρώπησης του Λόγου συνδέεται άμεσα με την Εκκλησία του Χριστού. Στον Μ. Βασίλειο αναγνωρίζεται ως «οἶκος τοῦ Θεοῦ», γιατί είναι η Εκκλησία του ζωντανού Θεού, που τα θεμέλιά της βρίσκονται στα όρη των αγίων. (Μεγάλου Βασιλείου, Εἰς Ἠσαΐαν, 2,66, PG 30, 233Β). 10

Η έννοια της Εκκλησίας (6/20) Από τον Γρηγόριο Θεολόγο αποκαλείται «ἡ ζῶσα τοῦ Θεοῦ ἄμπελος» (Λόγος 35,3, PG 36, 260C), «ὁ καλὸς ἀμπελών», (Λόγος 40,20, PG 36, 385A), «ἡ ἄμπελος ἡ εὐκληματοῦσα, ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή, πᾶσα καρποφόρος ὡραία, πᾶσαι καλῶς ταῖς σταγόσι, ταῖς ἄνωθεν ἀνατέλλουσα». ( Λόγος 2,90, PG 35, 493A). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναγνωρίζει ότι η Αγία Γραφή χρησιμοποιεί «μυρία ὀνόματα ἵνα παραστήσῃ αὐτῆς τὴν εὐγένειαν». ( Ὅτε τῆς Ἐκκλησίας ἔξω εὑρεθεὶς Εὐτρόπιος, 6, PG 52, 402). Μ αυτόν τον τρόπο δεν παριστάνεται μόνο η ευγένειά της αλλά ταυτόχρονα δίνεται και η δυνατότητα στον άνθρωπο να μάθει κάτι για τον Θεό. (Ὅτε τῆς Ἐκκλησίας ἔξω εὑρεθεὶς Εὐτρόπιος, 6, PG 52, 403). 11

Η έννοια της Εκκλησίας (7/20) Το όνομά της σημαίνει τόσο την ίδια τη σύναξη, όσο και τον τόπο της σύναξης. Αυτές οι συνάξεις αποτελούν τη συνέχεια των αποστολικών συνάξεων, που πραγματοποιήθηκαν μετά την ανάσταση και στις οποίες κυριαρχούσε η παρουσία του αναστημένου Χριστού. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία 7, PG 151, 88AB). Η Εκκλησία, ως ιστορική πραγματικότητα, έχει μια συγκεκριμένη αποστολή στον κόσμο, που είναι η συνέχιση και διάδοση του απολυτρωτικού έργου του Χριστού στα πέρατα της οικουμένης. 12

Η έννοια της Εκκλησίας (8/20) Όπως ένας είναι ο Θεός είναι μία και η Εκκλησία. Ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο «Καθολική Εκκλησία» για να δηλώσει την ενότητα, οικουμενικότητα και την πιστότητα στην αποστολική παράδοση. (Ἰγνατίου, Πρὸς Σμυρναίους VIII, PG 5, 713B). Η ενότητα αυτή εκφράζεται με τις αρμονικές σχέσεις που αναπτύσσουν οι χριστιανοί με τον Θεό και μεταξύ τους. (Ἰγνατίου, Πρὸς Σμυρναίους ΙV, PG 5, 709B-712Α). Για την ύπαρξη της εκκλησιαστικής ενότητας ο άγιος Ιγνάτιος τονίζει ιδιαιτέρως τη θέση και την ευθύνη του Επισκόπου: «ὅπου ἄν φανῇ ὁ ἐπίσκοπος, ἐκεῖ τὸ πλῆθος ἔστω ὥσπερ ὅπου ἄν ἦ Χριστὸς Ἰησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολική Ἐκκλησία». (Ἰγνατίου, Πρὸς Σμυρναίους VIII, PG 5, 713B). 13

Η έννοια της Εκκλησίας (9/20) Έργο της Καθολικής Εκκλησίας είναι να ορθοτομεί τον λόγο της αληθείας. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπὲρ ἡσυχαζόντων 2,2,2, Π. Χρήστου, Τόμος Α, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 508). Οδηγοί στην πίστη είναι οι Πατέρες, οι οποίοι χρησιμοποιούν ως μέσα τη διδασκαλία τους και τη διατύπωση των δογμάτων της Εκκλησίας στις σεπτές Συνόδους, (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Λόγος ἀποδεικτικὸς 1,42, Π. Χρήστου, τόμος Α, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 77), κατά τρόπο ασφαλή, φανερό και ομολογημένο. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπὲρ ἡσυχαζόντων 3,2,3,Π. Χρήστου, Τόμος Α, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 660. 14

Η έννοια της Εκκλησίας (10/20) Χωρίς τους εκκλησιαστικούς ηγέτες, δηλαδή τους επισκόπους που λειτουργούν ως ποιμένες, οι χριστιανοί είναι αβοήθητοι στο δρόμο της θεραπείας, σωτηρίας και πνευματικής μεταμόρφωσης, όπως ήταν κάποτε αβοήθητος και ο παραλυτικός στην κολυμπήθρα του Σιλωάμ. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία Α, PG 151, 16AB). 15

Η έννοια της Εκκλησίας (11/20) Ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων, επεξεργαζόμενος την προϋπάρχουσα πνευματική παράδοση της Εκκλησίας, επεξηγεί με μεγάλη ακρίβεια την έννοια της καθολικότητας. Συνδέει την καθολικότητα με την οικουμενικότητα και διευκρινίζει ότι η καθολικότητα αφορά τόσο την πρόσκληση που απευθύνει σ όλο τον κόσμο, όσο και το περιεχόμενο της διδασκαλίας της, τη δυνατότητα θεραπείας κάθε ανθρώπινης αμαρτίας, την πραγμάτωση κάθε αρετής και τη χορηγία όλων των πνευματικών χαρισμάτων. (Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Κατηχήσεις XVIII, ΚΓ, PG 33 1044AB). Μ αυτόν τον τρόπο ο άγιος Κύριλλος καλύπτει και την ποσοτική και την ποιοτική παράμετρο της καθολικότητας. 16

Η έννοια της Εκκλησίας (12/20) Όπως είναι γνωστό ήδη από τον Ε αιώνα το επίθετο «καθολικός» προσλαμβάνει ποσοτικό νόημα στη Δύση και σημαίνει την Εκκλησία που απλώνεται σε όλους τους λαούς, ενώ στην Ανατολή αποκτά ποιοτικό περιεχόμενο και δηλώνει την Εκκλησία που κατέχει την καθολική αλήθεια και προάγει την ένωση του ανθρώπου στο σώμα του Χριστού, που αποτελεί και την άμεση επιδίωξη του χριστιανισμού. 17

Η έννοια της Εκκλησίας (13/20) Η καθολικότητα της Εκκλησίας, που πραγματοποιείται με τη βοήθεια του Χριστού, φανερώνει και τη θεϊκή της δύναμη. Τη δύναμή της την αντλεί, όπως τονίζει ο Γρηγόριος Παλαμάς, από την ενέργεια της θείας χάρης. Η Εκκλησία, ως η επίγεια βασιλεία του Θεού, δεν είναι δούλη και κτιστή, αλλά αβασίλευτη και αήττητη, επέκεινα του χρόνου και κληρονομία των σωζομένων. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία ΛΔ, PG 151, 432D). Αυτό συμβαίνει γιατί στην Εκκλησία, στον ναό του Θεού, ενεργεί η χάρη του Αγίου Πνεύματος που τροφοδοτεί τους πιστούς με τις δωρεές του θείου φωτός. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία Ζ, PG 151, 88ΑΒ). 18

Η έννοια της Εκκλησίας (14/20) Δεν είναι τυχαίο που στον Ωριγένη χαρακτηρίζεται «κόσμος τοῦ κόσμου ἐπεὶ καὶ φῶς τοῦ κόσμου λέγεται». (Ὠριγένους, Εἰς Ἰωάννην 6, 38, PG 14, 301C-304D). Πραγματικά, η Εκκλησία αποτελεί το στολίδι και το φως του κόσμου. Η ύπαρξή της συνδέεται άμεσα με το φως της μεταμόρφωσης του Χριστού, καθώς θεμελιώνεται στο γεγονός αυτό και μαρτυρεί την ενότητα μεταξύ αγγέλων και ανθρώπων. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κατὰ Γρηγορᾶ Γ 28, Π. Χρήστου, Τόμος Δ, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 337). 19

Η έννοια της Εκκλησίας (15/20) Όπως υποστηρίζει ο Γρηγόριος Παλαμάς το φως της μεταμόρφωσης που είδαν οι επίλεκτοι μαθητές πάνω στο όρος Θαβώρ, το φως που βλέπουν οι ησυχαστές και η υπόσταση των αγαθών της μέλλουσας ζωής είναι τρεις φάσεις του ίδιου πνευματικού γεγονότος, που εκτυλίσσονται στην Εκκλησία σε μια άχρονη πραγματικότητα. (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ἀντιρρητικοὶ πρὸς Ἀκίνδυνον 1,56, Π. Χρήστου, Τόμος Γ, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 79). Αυτό σημαίνει ότι η πορεία της Εκκλησίας και η κίνηση των πιστών για την τελείωση είναι ιστορική και εσχατολογική και θεμελιώνεται στη Χριστολογία. 20

Η έννοια της Εκκλησίας (16/20) Η συνείδηση της οικουμενικότητας συνδέεται με κορυφαίες πνευματικές καταστάσεις. Είναι οι καταστάσεις που ο άνθρωπος απαλλαγμένος από τα πάθη αντιλαμβάνεται αισθητώς την παρουσία του Θεού με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Ο άνθρωπος που φωτίζεται από τον Θεό, από το άκτιστο φως, αγκαλιάζει μέσα του ολόκληρη την κτίση και αποκτά την τέλεια αγάπη. (Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, άγιος Γρηγόριος Παλαμάς) Το ίδιο παρατηρείται και στη λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας. Στην υμνογραφία της Πεντηκοστής επισημαίνεται ότι η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος ανέδειξε τους Αποστόλους σε οικουμενικούς δασκάλους. 21

Η έννοια της Εκκλησίας (17/20) Στη θεία λειτουργία η οικουμενικότητα έχει κεντρική θέση. Στην ακολουθία της προσκομιδής επισημαίνεται ότι η λειτουργία τελείται «ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας». Στην ευχή της αναφοράς τονίζεται ότι η προσφορά των Τιμίων Δώρων γίνεται «ὑπὲρ τῆς οἰκουμένης». Επίσης, ειδική ευχή προτρέπει τους πιστούς να προσφερθούν εξολοκλήρου στον Χριστό: «Τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως καὶ τὴν κοινωνίαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος αἰτησάμενοι, ἑαυτούς καὶ ἀλλήλους καὶ πᾶσαν τὴν ζωὴν ἡμῶν Χριστῷ τῷ Θεῷ παραθώμεθα». 22

Η έννοια της Εκκλησίας (18/20) Ο άνθρωπος γίνεται καθολικός και οικουμενικός όταν: 1. νικάει την εσωτερική του διάσπαση. 2. βρίσκει την οδό της ζωής του στο πρόσωπο του Χριστού. 3. ανακαλύπτει τον αληθινό του εαυτό στα πρόσωπα των άλλων. 4. ανακεφαλαιώνει την ανθρώπινη φύση του με όλους τους ανθρώπους. 23

Η έννοια της Εκκλησίας (19/20) Έτσι η οικουμενικότητα μέσα στην Εκκλησία βιώνεται ως πνευματικό χάρισμα και ως ηθικό άθλημα. Είναι η βίωση του αγιασμού και καρπός του Αγίου Πνεύματος, που πραγματοποιείται με την τήρηση του θελήματος του Θεού από τους ανθρώπους. Η προάσπιση της οικουμενικότητας είναι από τα θέματα που απασχολούν ιδιαιτέρως τους αγίους. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου: «Οὐ γὰρ νικῆσαι ζητοῦμεν, ἀλλὰ προσλαβεῖν ἀδελφούς, ὧν τῷ χωρισμῷ σπαρασσόμεθα». (Λόγος 41, 8, PG 36, 440B) 24

Η έννοια της Εκκλησίας (20/20) Και ο Μάξιμος ο Ομολογητής αναφερόμενος στην πολεμική εναντίον των αιρετικών τονίζει: «Οὐ θέλων τοὺς αἱρετικοὺς θλίβεσθαι, οὐδὲ χαίρων τῇ κακώσει αὐτῶν γράφω ταῦτα, μὴ γένοιτο, ἀλλὰ τῇ ἐπιστροφῇ μᾶλλον χαίρων καὶ συναγαλλόμενος. Τὶ γὰρ τοῖς πιστοῖς τερπνότερον, τοῦ θεᾶσθαι ταὰ τέκνα Θεοῦ τὰ διασκορπισμένα συναγόμενα εἰς ἕν;» (Ἐπιστολή 12, PG 91, 465C). 25

Βιβλιογραφία 1. Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ, ISBN: 978-960-9533-56-0. 2. ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ.(ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1), ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. ΜΑΓΡΙΠΛΗΣ (ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ)), ISBN: 978-960-6741-30-2. 26

Τέλος Ενότητας

Σημείωμα Αναφοράς Copyright ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Μαρία Κ. Καράμπελια. «Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 28

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 29

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 30

Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση των ακόλουθων έργων: Εικόνες/Σχήματα/Διαγράμματα/Φωτογραφί ες. 31