ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΞΕΛΙΧΘΗΚΕ Ρίζου Δώρα Σχισμένου Δώρα Συγκούνα Αριστέα Τάση Ραφαέλα Τόλη Όλγα Τσανάδη Δήμητρα 1
Τι ονομάζουμε ρεμπέτικο τραγούδι, οι καταβολές του και το μουσικό γίγνεσθαι μέσα στο οποίο εξελίχθηκε. Ρεμπέτικο τραγούδι ονομάζεται το ελληνικό αστικό λαϊκό τραγούδι που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και απέκτησε τη γνώριμη μορφή του περίπου μέχρι την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Άνθισε κυρίως στα λιμάνια ελληνικών πόλεων οπού ζούσε η εργατική τάξη (τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη, το Βόλο ) και στη συνέχεια πέρασε και σε αλλά αστικά κέντρα. Οι απαρχές του ρεμπέτικου φαίνονται να συνδέονται με τα τραγούδια των φυλακών, τα επονομαζόμενα «μουρμούρικα» στις φυλακές του Μεντρεσέ. Το 1871 ιδρύεται το Ωδείο Αθηνών και την ίδια χρονιά ανοίγει το πρώτο καφέ-σαντάν στην Αθήνα. Το 1873 ανοίγει το πρώτο καφέ σαντούρ ( από το 1886 τα καφέ- σαντούρ ονομάζονται καφέ-αμάν). 2
Χαρακτηριστικά του καφέ αμάν Τα χαρακτηριστικά του καφέ-αμάν ήταν: πάλκο ή μουσικές κομπανίες μία η δύο τραγουδίστριες πολλοί χοροί. Το όνομα των καφέ-αμάν αποδίδεται στο γεγονός πως εκεί τραγουδιόνταν αμανέδες, επειδή κατά τη διάρκεια του τραγουδιού ο τραγουδιστής έλεγε πολλές φορές τη λέξη αμάν. Οι μουσικές ρίζες του αμανέ εντοπίζονται στη Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και σε αραβικά μουσικά κομμάτια. 3
Μουσικά όργανα που χρησιμοποιούσαν στις κομπανίες το ούτι (που θεωρείται το λαγούτι της Ανατολής) το βιολί νέι, (που είναι φλάουτο πολύ μακρύ) το κανονάκι το σαντούρι το τουμπερλέκι 4
Στο τέλος του 19ου αιώνα παρατηρείται η παρακμή των καφέ-αμάν, η εμφάνιση του θεάτρου σκιών και της αθηναϊκής επιθεώρησης.. Η ζωή στην Ελλάδα κατά την περίοδο εκείνη καθοριζόταν από παράγοντες όπως η εσωτερική και η εξωτερική μετανάστευση, ο διπλασιασμός του ελλαδικού εδάφους το 1912 και η Μικρασιατική καταστροφή του 1922.Tα τραγούδια των προσφυγών, οι οποίοι προέκυψαν από την Μικρασιατική Καταστροφή, σε συνδυασμό με τα δημοτικά, τα νησιωτικά και τα μουσικά είδη που αναφερθήκαν πιο πάνω αποτελέσαν το υπόστρωμα που οδήγησε στη δημιουργία των ρεμπέτικων. Τα ρεμπέτικα είναι κατεξοχήν τραγούδια των πόλεων και ιδιαιτέρα των λιμανιών. 5
ΟΙ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤIΚΑ ΤΟΥΣ 6
1 η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1922-1932 Είναι η εποχή που κυριαρχούν τα στοιχεία από τη μουσική της Σμύρνης 7
1η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1922-1932: Το 1922 είναι η χρονιά της Μικρασιατικής καταστροφής, την οποία ακολουθεί η αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών. Πολλοί μικρασιάτες εγκαθίστανται στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας φέρνοντας από εκεί τις μουσικές τους παραδόσεις. 8
1η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1922-1932: Χαρακτηριστικά: έχουν πάνω από 5 στροφές, που αποτελούνται από 2 στίχους η κάθε μία οι τραγουδοποιοί ήταν ανώνυμοι βασίζονταν πάνω στον αυτοσχεδιασμό 9
1η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1922-1932 Η θεματολογία περιλαμβάνει κυρίως ερωτικά αλλά και μάγκικα τραγούδια που αναφέρονται: στη φυλακή στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών σε «παλικαριές» για ζητήματα τιμής στη θλίψη της ζωής και στην άδικη κοινωνία 10
2 η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1932-1942 Είναι η κλασσική περίοδος 11
2η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1932-1942 Είναι η εποχή που το ρεμπέτικο αρχίζει να βγαίνει από το περιθώριο. Τα όργανα που κυριαρχούν είναι: το μπουζούκι ο μπαγλαμάς Το 1932 κυκλοφορούν οι πρώτες ηχογραφήσεις τραγουδιών από το Μάρκο Βαμβακάρη. Με την γερμανική κατοχή του 1941, τα εργοστάσια των ηχογραφήσεων σταματούν έως το 1946. 12
2η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1932-1942 Χαρακτηριστικά: περιορίστηκαν οι αυτοσχεδιασμοί αποτελούνται από δύο κουπλέ και ένα ρεφρέν που επαναλαμβάνεται 13
2η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1932-1942: Θεματολογία: Αγάπη Ζήλεια Ξενιτιά Φτώχεια Πόλεμος Κρασί-ταβέρνα Ζωή στους συνοικισμούς του αστικού κέντρου Εκλείπουν οι αναφορές στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, τεκέδων και ναργιλέδων 14
2η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1932-1942: Κυριότεροι εκπρόσωποι μέχρι το 1941: Μάρκος Βαμβακάρης Στράτος Παγιουμτζής Μπαγιαντέρας Γιάννης Παπαϊωάννου Απόστολος Χατζηχρήστος, Βασίλης Τσιτσάνης Στελλάκης Περπινιάδης Ρόζα Εσκενάζυ 15
3 η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1942-1952 Η εποχή της ευρείας διάδοσης και αποδοχής 16
3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1942-1952 Μετά την απελευθέρωση το ρεμπέτικο αρχίζει να καταξιώνεται ως λαϊκή μουσική ευρείας αποδοχής, βγαίνει από το περιθώριο και εμφανίζονται νέοι τραγουδιστές. 17
3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1942-1952: Χαρακτηριστικά: Οι μουσικές σκάλες που χρησιμοποιούνται πλησιάζουν προς εκείνες της δύσης (ματζόρε, μινόρε) με μια σταδιακή εγκατάλειψη των βυζαντινών ήχων Σύνθεση τραγουδιών για εμπορικούς καταναλωτικούς σκοπούς, γεγονός που συνέβαλε στην υποβάθμιση της ποιότητας του ήχου, του μουσικού κλίματος και του στίχου των τραγουδιών Διατηρούν ελάχιστα στοιχεία αυθορμητισμού και ιδιαιτερότητας του πρώτου καιρού 18
3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1942-1952: Θεματολογία: Διασκέδαση Ταβέρνα-κρασί Έρωτας 19
3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 1942-1952 Μεταρρυθμίσεις: Προστέθηκε στο μπουζούκι ένα τέταρτο ζευγάρι χορδών αλλάζοντας το κούρντισμα του με τρόπο ώστε να παίζει συγχορδίες όπως η κιθάρα Το μπουζούκι γίνεται ηλεκτρικό για να ενταθεί ο ήχος του και να μπορεί να ακούγεται στις μεγάλες αίθουσες των κέντρων Τα μπουζούκια της ορχήστρας αυξάνονται σε 8 ή 10 και συνοδεύονται τώρα και από το χαμών - ηλεκτρικό αρμόνιο- και από τα ντραμς. 20
3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1942-1952: Κυριότεροι εκπρόσωποι: Βασίλης Τσιτσάνης Σωτηρία Μπέλλου Πρόδρομος Τσαουσάκης Ζακ Ιακωβίδης Κώστας Καπνίσης Τάκης Μωράκης Γιώργος Μουζάκης Μανώλης Χιώτης Μαίρη Λίντα 21
ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΕΞΕΛΙΧΘΗΚΕ ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ 22
Από τα τέλη του 19ου αιώνα παρατηρείται στον ελλαδικό χώρο η διαδικασία του βιοτεχνικού βιομηχανικού εκσυγχρονισμού συνέπεια του οποίου ήταν ο βίαιος οικονομικός μετασχηματισμός που απαιτούσε πληθώρα εργατικών χεριών. 23
Τα προβλήματα εντάθηκαν με την εγκατάστασή προσφύγων της Μ. Ασίας στους ίδιους χώρους με τους εξαθλιωμένους προλετάριους. Ο συνωστισμός αυτού του εφεδρικού βιομηχανικού στρατού συντελέστηκε κυρίως στα λιμάνια της χώρας, τα οποία ήταν χώροι υποδοχής της εσωτερικής αλλά και εξωτερικής μετανάστευσης των Ελλήνων προς άλλες χώρες κυρίως Η.Π.Α. 24
Στον κοινωνικόοικονομικό χώρο οι προλετάριοι βιώνουν καθημερινούς αποκλεισμούς. Οι περιθωριοποιημένες τάξεις αντιδρούν στην απραξία δημιουργώντας την δική τους πιάτσα, το δικό τους «σινάφι», τον δικό τους «ντουνιά». 25
Οι καταπιεζόμενες μάζες αποδέχονται τη μοίρα τους και δεν υπάρχει ταξική συνείδηση και οργάνωση. Το ρεμπέτικο τραγούδι αποτελούν μαζί με το θέατρο σκιών και το ληστρικό μυθιστόρημα εκφράσεις του λαϊκού ή και λαϊκότροπου αστικού πολιτισμού ενάντια στον κυρίαρχο λόγιο πολιτισμό. 26
Οι διώξεις των ρεμπετών από την επίσημη εξουσία ήτα συχνές κυρίως στην Αθήνα και στον Πειραιά. Η αρνητική αυτή πρόσληψη της ομάδας των «μπουζουξήδων» εξηγεί τις απαξιωτικές αναπαραστάσεις που συνόδευαν τόσο το ίδιο το όργανο, όσο και τους μουσικούς. Οι «μπουζουξήδες» έχουν χρεωθεί την προπαγάνδιση του χασίς χωρίς, στην πλειοψηφία, τους να έχουν σχέση με τη χασισοποσία. 27
Η αστική τάξη κατανοεί ότι οι συγκρουσιακές της πρακτικές με τους «άλλους» δεν φέρνουν τα επιθυμητά αποτελέσματα και δοκιμάζει τον μηχανισμό της αφομοίωσης. Η δυναμική και η μαζική απήχηση του ρεμπέτικου, ως μιας λαϊκής τέχνης που αρχίζει να γίνεται κυρίαρχη εθνική τέχνη, οδηγεί το πολιτισμικό αυτό προϊόν στην εμπορευματική παραγωγή και στην μαζική δισκογραφία. 28
Στις δεκαετίες του 70 και του 80 έγιναν προσπάθειες να ανασυρθούν τα ρεμπέτικα τραγούδια από το μουσειακό περιβάλλον τους. Η ανακάλυψη του ρεμπέτικου και η κατασκευή του ως μια ξεχωριστή κατηγορία μουσικής και πολιτισμού έγινε από τους λόγιους διανοούμενουςσυντηρητικούς και προοδευτικούς- μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο. 29
Η «αυθεντικοποίηση» του ρεμπέτικου έχει σαν συνέπεια να αποκόβεται από την πραγματικότητα που το γέννησε, να αποκαθαίρεται και εν τέλει να μετατρέπεται σε ένα είδος μουσικής αποδεκτό από τις κυρίαρχες ομάδες. 30
Η επιλεκτική αφομοίωση τμημάτων της λαϊκής μουσικής από τον κυρίαρχο πολιτισμό έρχεται να επιβεβαιώσει «την ακαταμάχητη ικανότητα της κατεστημένης ιδεολογίας να μετατρέπει την ετερότητα σε ταυτότητα». 31
ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΣΑΣ!!!! 32