ΤΡΟΜΟΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΝΥΜΟ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙτου Κώστα Παπαδάκη 1. Από την ποινικοποίηση της «μπολσεβικικής» πολιτικής στην άρνηση του πολιτικού χαρακτήρα συγκεκριμένων παραβατικών πολιτικών δράσεων Η ποινική δικαιοσύνη αποτελεί την ειδική μορφή επιβολής της ταξικής καταστολής στον καπιταλισμό. Όπως ανέλυσε ο Πασουκάνις, «η υπεράσπιση των λεγομένων αφηρημένων αρχών του νομικού συστήματος είναι η πιο γενική μορφή της υπεράσπισης των γενικών συμφερόντων της αστικής τάξης» (Πασουκάνις, Ε., Μαρξισμός και Δίκαιο, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1977, σ. 50). «Απ' όλα τα είδη δικαίου, το Ποινικό Δίκαιο είναι ακριβώς εκείνο που έχει την εξουσία να αγγίζει το ξεχωριστό πρόσωπο με τον πιο άμεσο και σκληρό τρόπο. Ο νόμος και η ποινή, που τιμωρεί την αθέτηση του, είναι γενικά στενά συνδεδεμένα, με τέτοιο τρόπο ώστε το Ποινικό Δίκαιο παίζει σαν να λέμε, απλούστατα το ρόλο αντιπροσώπου του δικαίου: είναι το τμήμα που υποκαθιστά το όλο» (Πασουκάνις, όπ. π., σ. 170). «Η στέρηση της ελευθερίας για ορισμένο διάστημα που αποφασίζει το δικαστήριο είναι η χαρακτηριστική μορφή με την οποία το σύγχρονο Ποινικό Δίκαιο, δηλαδή το αστικό - καπιταλιστικό, υλοποιεί την αρχή της ισότιμης αποζημίωσης. Η μορφή συνδέεται ασυνείδητα αλλά πολύ βαθιά με την παράσταση του αφηρημένου ανθρώπου και της αφηρημένης εργασίας που μετριέται με το χρόνο (...). Για να προωθηθεί η ιδέα της δυνατότητας αποζημίωσης του εγκλήματος με ένα ανάλογο ποσό ελευθερίας, χρειάστηκε όλες οι συγκεκριμένες μορφές του κοινωνικού πλούτου να αναχθούν στην απλούστερη και πιο αφηρημένη μορφή, στην ανθρώπινη εργασία που μετριέται με το χρόνο. Αναμφισβήτητα έχουμε εδώ ακόμα ένα παράδειγμα αλληλεπίδρασης μεταξύ των διαφόρων όψεων του πολιτισμού. Ο βιομηχανικός πολιτισμός, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η Πολιτική Οικονομία του Ρικάρντο και το σύστημα της πρόσκαιρης κάθειρξης είναι φαινόμενα που ανήκουν σε μια και την αυτή ιστορική εποχή» (Πασουκάνις, όπ. π. σ. 18-23. Βλ. επίσης Μαυρομάτη, Α. και Μηλιός Γ., «Πολιτική εξουσία, δίκαιο και κρατική καταστολή», σε Θέσεις τ. 18, Ιανουάριος-Μάρτιος 1987, σσ. 5-18 και στον διαδικτυακό τόπο www.theseis.com). Το (ποινικό) δίκαιο ορίζει τόσο τα δικαιώματα όσο και την ποινική παραβατικότητα που τα παραβιάζει σε αντιστοιχία με τα δομικά χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής «καθεστηκυίας τάξης» (π.χ. το δικαίωμα της ιδιοκτησίας). Ως θεσμικό σύστημα «εξατομικευμένης τιμώρησης» όσων αποκλίνουν από την «καθεστηκυία τάξη», το δίκαιο ποινικοποίησε αρχικά συγκεκριμένες μορφές πολιτικής δραστηριότητας που στόχευαν την ανατροπή του καπιταλισμού. Η ποινικοποίηση του φρονηματικού στοιχείου της αντίθεσης στο αστικό καθεστώς, η ποινικοποίηση της πολιτικής δράσης όσων «εγκληματούν» στοχεύοντας στην αποσταθεροποίηση των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών δομών του συστήματος, έχει μακρά παράδοση στη χώρα αυτή. «Κλασικό» νομοθέτημα αυτού του τύπου, σε μια εποχή που η δίωξη των αντιπάλων του κρατούντος κοινωνικού συστήματος δεν είχε την ανάγκη να καμουφλάρεται πίσω από αόριστες διατυπώσεις περί «αντιμετώπισης του οργανωμένου εγκλήματος» αποτελεί ο Νόμος 4229 της 24/25 Ιουλίου 1929 (Ιδιώνυμο), με τον εύηχο τίτλο «Περί των μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» (βλ. την κριτική του Παντελή Πουλιόπουλου που ακολουθεί). Εκεί διαβάζουμε: Άρθρο 1 1. Όστις επιδιώκει την εφαρμογήν ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την δια βιαίων μέσων ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού συστήματος, ή την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της Επικρατείας, ή ενεργεί υπέρ της εφαρμογής αυτών προσηλυτισμόν, τιμωρείται με φυλάκισιν τουλάχιστον εξ μηνών. Προς τούτοις επιβάλλεται δια της αποφάσεως και εκτοπισμός ενός μηνών μέχρι δύο ετών εις τόπον εν αυτή οριζόμενον Με τας αυτάς ποινάς τιμωρείται και όστις, επωφελούμενος απεργίας ή λοκ-άουτ, προκαλεί ταραχάς ή συγκρούσεις. 2. Ως ιδιαιτέρα επιβαρυντική περίπτωσις θεωρείται η εκτέλεσις της πράξεως εν δημοσίω τόπω παρόντων πολλών, ή δια του τύπου, ή εάν ο προσηλυτισμός ενεργείται δια χρημάτων, ή Σελίδα 1 / 5
απευθύνεται προς ανηλίκους, στρατιωτικούς εν γένει, ή δημοσίους λειτουργούς. Μερικά χρόνια αργότερα και σε δραματικές ιστορικές συνθήκες, η ίδια διατύπωση επαναλαμβανόταν, σχεδόν αυτούσια, με τον Α.Ν. 509/27.12.1947, [1] η ισχύς του οποίου έληξε ουσιαστικά με την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών το 1974. Κατά την εποχή εκείνη, ευθέως προστατευόταν από τον ποινικό νόμο «το κρατούν κοινωνικό σύστημα». Σήμερα, μετά την πολιτική και ιδεολογική απαξίωση των αντικομμουνιστικών πολιτικών που ασκήθηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, αλλά και κατ επέκταση καθ όλη την ιστορική περίοδο του «κράτους των εθνικοφρόνων» (1947-1974), οι «θεμελιώδεις συνταγματικές, πολιτικές και οικονομικές δομές της χώρας» επιδιώκεται να προστατευθούν μέσα από ένα μετατοπισμένο ιδεολογικό, πολιτικό και νομικό λόγο. Βασικό στοιχείο αυτής της μετατόπισης είναι η μη αναγνώριση του πολιτικού χαρακτήρα παραβατικών πράξεων που ερμηνεύονται ως «τρομοκρατία» και διώκονται από κοινού με άλλες κατηγορίες «οργανωμένου εγκλήματος». Το θέμα του ορισμού του πολιτικού εγκλήματος έγινε επίκαιρο ξανά με αφορμή τις ενστάσεις στην κατ έφεση δίκη της 17 Νοέμβρη. Ως πάγια τάση της ελληνικής νομολογίας υιοθετείται η λεγόμενη «αντικειμενική θεωρία», εκείνη δηλαδή σύμφωνα με την οποία δεν είναι αρκετό το κίνητρο του δράστη προκειμένου να αποδοθεί ο χαρακτήρας του πολιτικού εγκλήματος στην αξιόποινη πράξη που του αποδίδεται, αλλά απαιτείται το έγκλημα να απευθύνεται άμεσα εναντίον της πολιτείας και να είναι πρόσφορο για να επιφέρει το ανατρεπτικό αποτέλεσμα. Έτσι, ο ορισμός του πολιτικού εγκλήματος, όπως διατυπώνεται από την απόφαση 780/2003 του Εφετείου Κακουργημάτων Αθηνών (πρωτόδικη δίκη 17 Νοέμβρη, ενιαία πρακτικά, σ. 225 κ. επ.) διευκρινίζει ότι «ως πολιτικό έγκλημα νοείται εκείνο που απευθύνεται αμέσως κατά της πολιτείας και τείνει στην ανατροπή ή αλλοίωση της καθεστηκυίας τάξης που υπάρχει σύμφωνα με το ισχύον πολίτευμα». Η απόφαση, αφού τεκμηριώνει τη θέση της με πληθώρα αναφορών σε παλαιότερες αποφάσεις του Αρείου Πάγου και των Εφετείων, οι οποίες έκριναν, κατά περίπτωση, τα ίδια όσον αφορά τον ορισμό του πολιτικού εγκλήματος, καταλήγει: «Κατ ακολουθίαν, ως πολιτικό έγκλημα θα πρέπει να νοηθεί μόνο το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας και οι προπαρασκευαστικές πράξεις αυτού». Η «τρομοκρατημένη» αστική δημοκρατία αναιρεί ουσιαστικά τον ίδιο τον εαυτό της και τον υποτιθέμενο απόλυτο χαρακτήρα της, αφού στην προκειμένη περίπτωση συλλαμβάνεται να απαγορεύει την αμφισβήτησή της, αποστερώντας την ιδιότητα του πολιτικού στους δράστες οι οποίοι την πολεμούν αναποτελεσματικά. Έτσι, προκειμένου να στοιχειοθετήσει την έννοια του πολιτικού εγκλήματος, η πολιτεία μοιάζει να απαιτεί την ανατροπή ή την αλλοίωση της καθεστηκυίας τάξης! Δεν είναι τυχαίο ότι ως συνέπεια της θέσης αυτής προβάλλεται ότι μόνο το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας, δηλαδή μόνο η κατηγορία των πραξικοπηματιών δικαιούται το προνόμιο του χαρακτηρισμού τους ως πολιτικών εγκληματιών. Η θέση αυτή προφανώς επιδεινώνει περαιτέρω την ελλειμματική ηθικοπολιτική βάση αυτής της «αντικειμενικής» θεωρίας. Ακόμα περισσότερο απροκάλυπτη είναι η εισαγγελική αγόρευση σχετικά με το ίδιο θέμα στην ίδια δίκη, σύμφωνα με την οποία (πρακτικά ίδιας δίκης, σ. 211): «Ενέργειες που στρέφονται κατά της αναμφισβητήτως ισχυούσης δημοκρατίας, δεν μπορείτε να τις χαρακτηρίσετε πολιτικές. Σας το απαγορεύει το Σύνταγμα και η δημοκρατική αρχή, σας το απαγορεύει η Ιστορία». Σελίδα 2 / 5
Ο ορισμός της πολιτικής καθίσταται έτσι αντικείμενο εισαγγελικής και δικαστικής κρίσης. Δεν πρόκειται πλέον για την ποινικοποίηση μιας πολιτικής, αλλά για την απόπειρα «αποπολιτικοποίησης» της (κάθε) μη νόμιμης πολιτικής, με όσους κινδύνους αυτό επιφυλάσσει στις πολιτικές ελευθερίες, δεδομένης της ευχέρειας του κράτους να συρρικνώνει το πεδίο της νομιμότητας ακόμα και παραδοσιακών μορφών πολιτικού αγώνα (απεργία, διαδήλωση κ.ο.κ.). 2. Αντιφάσεις του νομικού και δικαστικού ορισμού της «μη πολιτικής» Ο Καρλ Μαρξ σε ένα από τα θεμελιώδη πολιτικά συγγράμματά του, το Η 18 η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, περιγράφει τη σχετικότητα της αστικής νομιμότητας κατ αρχάς αναφορικά με τα πολιτικά δικαιώματα: «Γιατί το κάθε άρθρο του συντάγματος περιέχει την ίδια του την αντίθεση, τη δική του άνω και κάτω βουλή, δηλαδή στη γενική φράση την ελευθερία και στη σημείωση του περιθωρίου την κατάργηση της ελευθερίας». Η επισήμανση της αντιφατικότητας του αστικού νομικού συστήματος αφορά γενικότερα τον τρόπο οργάνωσης και απονομής της δικαιοσύνης, άρα και το ζήτημα του πολιτικού εγκλήματος που συζητάμε εδώ. Πόσο συνεπής είναι λοιπόν η έννομη τάξη της σημερινής ελληνικής αστικής δημοκρατίας, όσον αφορά την τήρηση της αρχής περί ανεπάρκειας του υποκειμενικού στοιχείου για τον χαρακτηρισμό και τις συνέπειες των πολιτικών εγκλημάτων; Λίγους μήνες μετά την έκδοση της παραπάνω απόφασης για τον μη πολιτικό χαρακτήρα των εγκλημάτων της 17 Νοέμβρη, και προτού ακόμα καθαρογραφεί το σκεπτικό της, στις 9.7.2004 άρχιζε να ισχύει ο νόμος 3251/2004, με τον τίτλο «Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης: Τροποποίηση του ν. 2928/2001 για τις εγκληματικές οργανώσεις και άλλες διατάξεις», γνωστός και ως «Τρομονόμος νούμερο 2», της Νέας Δημοκρατίας. Στο νομοθέτημα αυτό ορίζονται ως «τρομοκρατικές πράξεις» (άρθρο 187Α) συγκεκριμένα εγκλήματα εφόσον έχουν τελεστεί «με τρόπο ή σε έκταση ή υπό συνθήκες που είναι δυνατό να βλάψουν σοβαρά μια χώρα ή έναν διεθνή οργανισμό και με σκοπό να εκφοβίσει σοβαρά έναν πληθυσμό ή να εξαναγκάσει παρανόμως δημόσια αρχή ή διεθνή οργανισμό να εκτελέσει οποιαδήποτε πράξη ή να απόσχει από αυτήν ή να βλάψει σοβαρά ή να καταστρέψει τις θεμελιώδεις συνταγματικές, πολιτικές, οικονομικές δομές μιας χώρας ή ενός διεθνούς οργανισμού». Παρατηρούμε ότι με τον νόμο αυτό, ο οποίος ουσιαστικά καθιστά εσωτερικό δίκαιο μια ευρωπαϊκή απόφαση - πλαίσιο που έχει εκδοθεί από τον Ιούνιο (πριν δηλαδή την 11/9/2001 με ό,τι αυτό σημαίνει) του 2001, αναβαθμίζεται σε κακουργηματική ή διακεκριμένη πλημμεληματική πράξη κατά περίπτωση μια ευρύτατη γκάμα πλημμελημάτων και κακουργημάτων, ή τιμωρείται με αυστηρότερη ποινή και υπόκειται σε σωρεία δυσμενών ποινικών, δικονομικών και σωφρονιστικών όρων, όταν αυτά, σύμφωνα με τον νόμο, τελούνται «με τρόπο ή σε έκταση ή υπό συνθήκες» και «με σκοπό» Σελίδα 3 / 5
Τα κριτήρια με τα οποία ο νομοθέτης αναβαθμίζει την ποινική απαξία και αντιμετώπιση των εγκλημάτων που αναφέρει είναι αόριστα και υποκειμενικά και συνεπώς υποκείμενα στην αυθαίρετη κρίση του εκάστοτε αρμοδίου της εξουσίας: α) Το πρώτο, δηλαδή η δυνατότητα σοβαρής βλάβης μιας χώρας ή ενός διεθνούς οργανισμού, αποτελεί στοιχείο αφηρημένου κινδύνου, το οποίο αξιολογείται υποκειμενικά από οποιοδήποτε δικαστικό ή ανακριτικό υπάλληλο, χωρίς να απαιτείται η συνδρομή της επέλευσης οποιουδήποτε βλαπτικού αποτελέσματος, στοιχείο, το οποίο θα ήταν απτό και αποδεικτέο. β) Το δεύτερο είναι στοιχείο σκοπού, είναι δηλαδή υποκειμενικό κριτήριο και έχει σχέση με την αιτία για την οποία ο δράστης διέπραξε την αξιόποινη πράξη που του αποδίδεται. Στους σκοπούς του και μόνο εντάσσεται η σοβαρή βλάβη ή καταστροφή των θεμελιωδών συνταγματικών, πολιτικών και οικονομικών δομών μιας χώρας ή ενός διεθνούς οργανισμού. Με την παρ. 8 του ίδιου άρθρου ορίζεται και αρνητικά η τρομοκρατική πράξη και διατυπώνεται η εξαίρεση: «Δεν συνιστά τρομοκρατική πράξη κατά την έννοια των προηγούμενων παραγράφων του άρθρου αυτού η τέλεση ενός ή περισσότερων από τα εγκλήματα των προηγουμένων παραγράφων αν εκδηλώνεται ως προσπάθεια εγκαθίδρυσης δημοκρατικού πολιτεύματος ή διαφύλαξης ή αποκατάστασης αυτού ή αποσκοπεί στην άσκηση θεμελιώδους ατομικής, πολιτικής ή συνδικαλιστικής ελευθερίας ή άλλου δικαιώματος προβλεπόμενου στο Σύνταγμα ή στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών (Ν.Δ. 53/1974, ΦΕΚ Α/256)». Στο σημείο αυτό αξίζει να σχολιαστούν τα εξής: α) Η προσπάθεια διατύπωσης εξαιρέσεων από τον κανόνα της τρομοκρατικής πράξης και γενικά του αρνητικού προσδιορισμού του (τού τι δεν είναι τρομοκρατική πράξη), πρώτον επιβεβαιώνει την ένοχη συνείδηση του νομοθέτη και δεύτερον την αδυναμία του να ορίσει τις τρομοκρατικές πράξεις κατά τρόπο συγκεκριμένο, ο οποίος να μην είναι αόριστος και αυθαίρετος. Δεν είναι χωρίς νόημα στο σημείο αυτό να επισημανθεί και πάλι ότι σε κανένα κείμενο διεθνούς νομικής σύμβασης δεν έχει κατορθωθεί να διατυπωθεί χωρίς αντιρρήσεις και με επιτυχία κοινά αποδεκτός ορισμός της έννοιας «τρομοκρατία». Διότι πολύ απλά πρόκειται για μια πολιτική έννοια, που υπακούει σε γνωστές εξουσιαστικές σκοπιμότητες και αποτελεί τον υπ αριθμόν ένα ιδεολογικό κωδικό της σημερινής νέας τάξης πραγμάτων. Και σαφώς συναντά σοβαρές αντιρρήσεις, επειδή έρχεται σε αντίθεση με την υποχρέωση σαφούς καθορισμού του αδικήματος, όταν αυτό επιχειρείται να οριστεί. β) Πέραν αυτού όμως, στο περιεχόμενο της εξαίρεσης οφείλουμε να επισημάνουμε και πάλι τα εξής: Η προσπάθεια εγκαθίδρυσης δημοκρατικού πολιτεύματος ή διαφύλαξης ή αποκατάστασης αυτού δεν αρκεί κατά τη διατύπωση του νομοσχεδίου να αποτελεί σκοπό του δράστη αλλά σύμφωνα με τη διατύπωση του νομοσχεδίου πρέπει να εκδηλώνεται ως τέτοια. Άρα λοιπόν δεν είναι κριτήριο το τι αποσκοπεί ο δράστης για να εξαιρεθεί αλλά το πώς εκλαμβάνει την εκδήλωση της δραστηριότητας του δράστη το κράτος: ως προσπάθεια εγκαθίδρυσης δημοκρατικού πολιτεύματος ή όχι κ.λπ. Το κριτήριο του σκοπού ως κριτήριο για την εξαίρεση μιας πράξης από το χαρακτηρισμό της ως τρομοκρατικής περιορίζεται εκεί και μόνον που ο σκοπός είναι ανώδυνος, δηλαδή στην άσκηση θεμελιώδους ατομικής, πολιτικής ή συνδικαλιστικής ελευθερίας, ή άλλου δικαιώματος που προβλέπεται από το Σύνταγμα ή από την ΕΣΔΑ. Αλλά και πάλι η διάταξη αυτή γεννά σοβαρά ερωτήματα σχετικά με το κριτήριο για τον χαρακτηρισμό «θεμελιώδης» και την αιτία της μη επέκτασης στη ρυθμιστέα ύλη του συνόλου των νομίμων τουλάχιστον ελευθεριών, θεμελιωδών και μη. Εκεί δηλαδή που μπορεί να προσδιοριστεί στενά μια πεπερασμένη κατηγορία δικαιωμάτων υπέρ των οποίων Σελίδα 4 / 5
έχει το δικαίωμα ο δράστης να αποσκοπεί για να μη χαρακτηριστεί η δράση του τρομοκρατική, εκεί αναγνωρίζεται ο σκοπός ως κριτήριο εξαίρεσης, όταν ο σκοπός είναι γενικότερος δεν αρκεί να αποσκοπεί αλλά πρέπει και να εκδηλώνεται ως προσπάθεια εγκαθίδρυσης ή διαφύλαξης ή αποκατάστασης του δημοκρατικού πολιτεύματος, πράγμα που βέβαια αντικειμενικοποιείται, έτσι ώστε να κρίνεται με τα κριτήρια του νομοθέτη, του αστυνομικού και του δικαστή και όχι με τα κριτήρια του δράστη. Η χρήση του υποκειμενικού στοιχείου επισημαίνεται για να καταδειχθεί άλλη μία φορά η αντίφαση της έννομης τάξης γύρω από την τρομοκρατία και η αντιμετώπιση του πολιτικού εγκλήματος από τη νομολογία, σύμφωνα με την οποία, από τη μια το υποκειμενικό στοιχείο, δηλαδή το κριτήριο του σκοπού του δράστη, φαίνεται να είναι αρκετό προκειμένου να αποδοθεί ο επιθυμητός χαρακτηρισμός του τρομοκράτη, ενώ από την άλλη μεριά είναι ανεπαρκές προκειμένου ένα έγκλημα τέτοιας υφής να χαρακτηριστεί ως πολιτικό και ενδέχεται να έχει την ανάλογη αντιμετώπιση, όπως γνωρίζουμε από τις πολιτικές δίκες στα μικτά ορκωτά δικαστήρια στη χώρα μας μετά τη Μεταπολίτευση. Με άλλα λόγια ο σκοπός του δράστη λαμβάνεται υπόψη και καθίσταται ισχυρός νομικά όταν πρόκειται να τον ενοχοποιήσει, ενώ όταν επιχειρείται να ληφθεί υπόψη με πιθανότητα να τον ωφελήσει, τότε κρίνεται ανεπαρκής. Η προσδοκία συνέπειας αρχών στην αστική έννομη τάξη παραγνωρίζει προφανώς το γνωστό από την κοινή πείρα, και ιδίως σε όσους εντρυφούν στη φιλοσοφία του «ιστορικού δικαίου» ότι οι εξουσίες δεν έχουν αρχές, έχουν μόνο συμφέροντα. Με την έννοια αυτή ο «τρομονόμος» και το «ιδιώνυμο» αποτελούν δυο ανάλογες ιστορικές στιγμές: Αποτυπώνουν μια όξυνση της ποινικής καταστολής, στόχο της οποίας αποτελεί η «παρανομοποίηση» των κάθε λογής αντιστάσεων στην καπιταλιστική εξουσία. [1] Αναγκαστικός Νόμος 509/Δεκέμβριος 1947 «περί μέτρων Ασφαλείας του κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Άρθρον 2: «Όστις επιδιώκει την εφαρμογήν ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την δια βιαίων μέσων ανατροπήν του πολιτεύματος του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή την απόσπασιν μέρους ή όλου της επικρατείας ή ενεργεί υπέρ της εφαρμογής αυτών προσηλυτισμόν, τιμωρείται.». Σελίδα 5 / 5