ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Αν ανάψεις ένα σπίρτο στην Επίδαυρο η ανάφλεξη ακούγεται στις πρώτες κερκίδες, και στις άλλες πιο πάνω και στις τελευταίες εκεί που απ την απόσταση οι άνθρωποι μοιάζουν ασαφείς πιθανότητες. Αν χτυπήσεις στην Επίδαυρο, ο χτύπος ακούγεται πιο ψηλά, μέσα στα δέντρα, στον αέρα. Αν τραγουδήσεις στην Επίδαυρο, το γνωρίζουν τα βουνά, τα σύννεφα, ο κόλπος τα νησιά στήνουν αυτί. Οι άλλες χώρες γέρνουν λίγο ν ακούσουν που τραγουδάνε στην Επίδαυρο. Ρομπέρτο Φερνάνδεζ Ρεταμάρ (μτφρ. Ρήγας Καππάτος) Εικ. 1: Άποψη του κοίλου του θεάτρου. 2

Στην ιερή γη της Επιδαύρου, σε ένα ειδυλλιακό τοπίο με πλούσια βλάστηση και τρεχούμενα νερά, το βλέμμα ξεκουράζεται και γαληνεύει. Εκεί, αιώνες πριν, άνθησε το σημαντικότερο κέντρο ίασης του ελληνορωμαϊκού κόσμου, το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Η επιδαύρια γη συνδέθηκε με τον κόσμο της υγείας και θεραπείας από τα πανάρχαια χρόνια. Στο βουνό Κυνόρτιον λατρεύονταν θεότητες με θεραπευτικές ιδιότητες. Ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια υπήρχε ναός αφιερωμένος σε μια θεότητα συνδεδεμένη με την υγεία. Περίπου το 800 π.χ. πάνω στα ερείπια αυτού του ναού χτίστηκε ένας νέος ναός προς τιμήν του θεραπευτή θεού Απόλλωνα Μαλεάτα. Εκεί ασθενείς και ικέτες κατέφθαναν με οδηγό την πίστη και μοναδική ελπίδα να θεραπευτούν και να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα υγείας που τους βασάνιζε. Οι ασθενείς όλο και αυξάνονταν και έτσι γύρω στο 600 π.χ., περίπου ένα χιλιόμετρο νοτιοδυτικά, στο πεδινό κομμάτι της περιοχής, άρχισε να αναπτύσσεται ένα νέο ιερό που αφιερώθηκε στον Ασκληπιό. Τα δύο ιερά αναπτύσσονταν και ανθούσαν παράλληλα καθιστώντας την Επίδαυρο κοιτίδα της ίασης. Άνθρωποι από κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου κατέφθαναν με ελπίδα για τη θεραπεία τους. Έτσι, το Ασκληπιείο της Επιδαύρου έγινε το πιο φημισμένο από όλα τα Ασκληπιεία του ελλαδικού χώρου. Πλούσιες προσφορές από τους πιστούς χάρισαν οικονομική ευημερία στο ιερό, του οποίου η έκταση μεγάλωνε Εικ. 2: Οι πρώτες ανασκαφές στην αρχαία Επίδαυρο. Εικ. 3: Αεροφωτογραφία της περιοχής όπου βρίσκεται το Ασκληπιείο στην Επίδαυρο. 3

στο πέρασμα του χρόνου καθώς προσθέτονταν ολοένα και περισσότερα νέα οικοδομήματα. Ο χώρος όπου διέμεναν οι επισκέπτες και οι συνοδοί τους, το Στάδιο και το περίφημο για την ακουστική του Θέατρο είναι μερικά από τα οικοδομήματα που συμπλήρωναν το μεγάλο θεραπευτικό κέντρο. Ας περπατήσουμε στα βήματα του αρχαίου επισκέπτη προσπαθώντας να αφουγκραστούμε τη σπουδαιότητα του χώρου. Η περιγραφή του Παυσανία, περιηγητή του 2 ου αι. μ.χ., ας μας καθοδηγεί στον περίπατό μας Το ιερό άλσος του Ασκληπιού περιβάλλεται από παντού από όρους (βουνά). Μέσα στον περίβολο θάνατοι ανθρώπων δεν γίνονται, όπως συνηθίζεται και στη νήσο Δήλο. Παυσανίας ΙΙ, 27,1 (μτφρ. Νικ.Δ. Παπαχατζή) 4

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΤΑ ΠΡΟΠΥΛΑΙΑ ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗ Ο επισκέπτης κατά την είσοδό του στον αρχαιολογικό χώρο συναντάει πρώτα το αρχαιολογικό Μουσείο και μετά ξεκινά την περιήγησή του, με αντίθετη φορά από αυτήν που ακολουθούσε ο επισκέπτης του ιερού στην αρχαιότητα. Αν επιθυμεί κάποιος να ακολουθήσει την αρχαία διαδρομή, θα πρέπει να ξεκινήσει αντίστροφα, δηλαδή από τα Προπύλαια, την αρχαία μεγαλοπρεπή είσοδο, αφήνοντας για το τέλος το αρχαιολογικό Μουσείο και το αρχαίο Θέατρο. Ας αρχίσουμε την περιήγησή μας από τα Προπύλαια, ακολουθώντας τα βήματα του Παυσανία... Η ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΑΒΑΤΟΥ (ΕΓΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ) Η ΘΟΛΟΣ ΤΟ ΚΑΤΑΓΩΓΙΟ (Ο ΞΕΝΩΝΑΣ) ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ 5

Στην αρχαιότητα δύο διαδρομές οδηγούσαν στο Ασκληπιείο: από την αρχαία Επίδαυρο μετά από ένα κοπιαστικό ταξίδι τριών ωρών ή από το Άργος. Ο επισκέπτης, όταν έφτανε, εντυπωσιαζόταν από τη μεγαλοπρεπή είσοδο στη βόρεια πλευρά του Ασκληπιείου, τα Προπύλαια. Σήμερα το μόνο που έχει απομείνει είναι η ανηφορική είσοδος (ράμπα) και διάσπαρτα ερείπια. Μια ιδέα για την αρχική μορφή τους σχηματίζει κάποιος από το αναστηλωμένο τμήμα των Προπυλαίων που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του χώρου. Εικ. 4: Τα Προπύλαια. Ο Ναός του Ασκληπιού, ίχνη του οποίου διασώζονται μέχρι σήμερα, ήταν το αρχαιότερο και σημαντικότερο κτήριο του Ασκληπιείου. Κατασκευασμένος γύρω στο 380 π.χ. από τον αρχιτέκτονα Θεόδοτο, ήταν το ιερότερο σημείο του χώρου. Ο ναός ήταν δωρικού ρυθμού με έξι κίονες στις στενές πλευρές του και διέθετε έναν εντυπωσιακό εξωτερικό διάκοσμο. Στο ανατολικό αέτωμα απεικονίζονταν σκηνές από την Άλωση της Τροίας και στο δυτικό από την Αμαζονομαχία. Εικ. 5: Ο ναός του Ασκληπιού. 6

Στο εσωτερικό του Ναού στεγαζόταν το μνημειώδες χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ασκληπιού, δημιουργία του γλύπτη Θρασυμήδη από το νησί της Πάρου. Ο θαυμασμός που προκαλούσε στους επισκέπτες θα ήταν σίγουρα μεγάλος. Ο Παυσανίας όταν το είδε για πρώτη φορά το περιέγραψε ως εξής: Ο Θεός κάθεται σε θρόνο κρατώντας βακτηρία, ενώ το άλλο του χέρι το έχει πάνω στο κεφάλι του φιδιού και ένα σκυλί επίσης ξαπλωμένο πλάι του. Στο θρόνο υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις με κατορθώματα αργείων ηρώων, του Βελλεροφόντη με τη Χίμαιρα και του Περσέα που έκοψε το κεφάλι της Μέδουσας. Παυσανίας ΙΙ, 27,2 (μτφρ. Νικ.Δ. Παπαχατζή) 7

Η Θόλος, έργο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Πολύκλειτου του Νεώτερου, υπήρξε το τελειότερο κυκλικό κτήριο της αρχαιότητας. Το κυκλικό σχήμα του μνημείου δημιουργούσαν τρεις περιμετρικές ζώνες πωρόλιθου, ίχνη των οποίων είναι ορατά μέχρι σήμερα. Οι 26 εξωτερικοί δωρικοί κίονες χάριζαν μέτρο και αυστηρότητα στο κτήριο, ενώ εσωτερικά στο σηκό οι κίονες κορινθιακού ρυθμού έδιναν ελαφρότητα και χάρη στο μνημείο. Στο εσωτερικό της Θόλου λευκές και μαύρες πλάκες δημιουργούσαν ένα μοναδικό γεωμετρικό σχέδιο που θύμιζε ρόμβο και αιχμαλώτιζε το βλέμμα. Θαυμαστές ζωγραφικές παραστάσεις υπήρχαν ολόγυρα στον τοίχο. Κάτω από το δάπεδο, σε σκοτεινούς και δαιδαλώδεις διαδρόμους βρισκόταν η υπόγεια κατοικία του θεού απ όπου ο Ασκληπιός προσέφερε θεραπεία και ανακούφιση. Η Θόλος, κέντρο της χθόνιας λατρείας του Ασκληπιού, δεν μας έχει αποκαλύψει πλήρως τα μυστικά της μέχρι σήμερα παραμένοντας ένα από τα πιο αινιγματικά κτήρια της αρχαιότητας. Εικ. 6: Η Θόλος της Επιδαύρου όπως θα ήταν στην αρχαιότητα. 8

Όταν ο Παυσανίας επισκέφτηκε τη Θόλο έγραψε εντυπωσιασμένος: Και ένα οικοδόμημα στρογγυλό, χτισμένο αυτού κοντά από λευκό μάρμαρο, η λεγόμενη θόλος είναι αξιοθέατο. Μέσα στη Θόλο υπάρχει ζωγραφική εικόνα του Παυσία που παριστάνει τον Έρωτα να έχει αφήσει τα βέλη και το τόξο και να έχει σηκώσει και να κρατεί στα χέρια λύρα. Είναι επίσης ζωγραφισμένη εδώ και η Μέθη να πίνει από γυάλινη φιάλη (πλατύχειλη κούπα), έργο κι αυτή του Παυσία στην εικόνα μπορεί να δει κανείς αληθινά φιάλη γυάλινη, και δια μέσου αυτής το πρόσωπο της γυναίκας. Παυσανίας ΙΙ, 27,3 (μτφρ. Νικ.Δ. Παπαχατζή) Εικ. 7: Σχέδιο με το δάπεδο της Θόλου. Εικ. 8: Εργασίες αποκατάστασης στη Θόλο. Εικ. 9: Η Θόλος όπως φαίνεται από ψηλά. 9

Κοντά στο ναό του Ασκληπιού βρισκόταν η Στοά του Αβάτου. Στη διώροφη αυτή στοά οι ασθενείς που δεν είχαν βρει ακόμη θεραπεία υποβάλλονταν στη διαδικασία της εγκοίμησης. Εξαγνισμένοι σωματικά αλλά κυρίως πνευματικά και ψυχικά ανανεωμένοι, ήταν έτοιμοι, μακριά από κάθε βλέμμα, να κοιμηθούν για ένα βράδυ στο ιερό έδαφος ευελπιστώντας να βρουν την πολυπόθητη θεραπεία. Εκεί αφιέρωναν και τις επιγραφές τους μετά τη θεραπεία τους περιγράφοντας το θαυματουργό τρόπο με τον οποίο τους θεράπευσε ο Ασκληπιός. Εικ. 10: Το Άβατο. Στη συνέχεια του περιπάτου μας συναντάμε τα κατάλοιπα από το αρχαίο λουτρικό συγκρότημα. Τα Λουτρά ήταν πολύ σημαντικά για τη λειτουργία του ιερού καθώς απαραίτητη προϋπόθεση για τη θεραπεία ήταν η σωματική κάθαρση. Ένας λίθινος αγωγός, του οποίου τμήματα διακρίνουμε μέχρι σήμερα, μετέφερε νερό στους λουτήρες και στις λεκάνες των δωματίων που υπήρχαν γύρω από τη μεγάλη αυλή. Στα ρωμαϊκά χρόνια προστέθηκαν και δύο πισίνες, καθώς και αρκετές δεξαμενές που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του ιερού. Εικ. 11: Τα Λουτρά. 10

Εκεί που κάποτε κυλούσε ένα ποτάμι, με τον καιρό διαμορφώθηκε στο έδαφος μια φυσική κοιλότητα, η οποία τον 5ο αι. π.χ. αξιοποιήθηκε για την κατασκευή ενός σταδίου. Πλήθος επισκεπτών ερχόταν κάθε τέσσερα χρόνια για να παρευρεθεί στα Μεγάλα Ασκληπιεία, τη λαμπρή γιορτή του Ασκληπιού. Αθλητικοί αγώνες αλλά και αγώνες ραψωδίας, μουσικής και δράματος ήταν ένα κάποια από τα πολλά δρώμενα που διαδραματίζονταν εκεί. Εικ. 12: Το Στάδιο. Στον αρχαιολογικό χώρο ξεχωρίζουν τα ίχνη από το μεγαλύτερο οικοδόμημα του Ασκληπιείου: το Καταγώγιο. Το κτήριο αυτό ήταν ο ξενώνας όπου διέμεναν οι ασθενείς, οι συνοδοί αλλά και οι προσκυνητές του ιερού κατά την παραμονή τους στο Ασκληπιείο. Το κτήριο διέθετε δύο ορόφους με 160 δωμάτια καθώς η προσέλευση του κόσμου ήταν μεγάλη. Μάλιστα, πολλά από αυτά είχαν τις δικές τους εσωτερικές αυλές! Εικ. 13: Το Καταγώγιο. 11

Μέσα στο ιερό της Επιδαύρου υπάρχει θέατρο, ιδιαίτερα αξιοθέατο κατά τη γνώμη μου γιατί τα θέατρα των ρωμαίων ξεπερνούν όλα τα άλλα στο διάκοσμο. Στο μέγεθος υπερέχει το θέατρο της αρκαδικής Μεγαλόπολης στην αρμονία όμως ή στην ομορφιά ποιος αρχιτέκτονας θα ήταν άξιος να συναγωνιστεί τον Πολύκλειτο; Γιατί και το θέατρο αυτό και το κυκλικό οικοδόμημα είναι έργα του Πολυκλείτου. Παυσανίας ΙΙ, 27,5 (μτφρ. Νικ.Δ. Παπαχατζή) Ήδη από την αρχαιότητα ήταν γνωστό πως η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων είχε ευεργετικά αποτελέσματα για την ψυχική και σωματική υγεία των ασθενών του Ασκληπιείου. Έτσι, το θεραπευτικό κέντρο του Ασκληπιού συμπληρώθηκε από ένα θέατρο που οικοδομήθηκε στα τέλη του 4ου αι. π.χ., σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παυσανία, από τον αρχιτέκτονα Πολύκλειτο τον Νεώτερο. Οι επισκέπτες σήμερα εντυπωσιάζονται στη θέα ενός από τα τελειότερα θέατρα του αρχαίου κόσμου. Εναρμονισμένο πλήρως με το τοπίο, χτίστηκε στη φυσική πλαγιά του Κυνόρτιου όρους με ντόπιο ασβεστόλιθο. Η χωρητικότητα του θεάτρου ήταν Εικ. 14: Το Θέατρο. 12

τέτοια που μπορούσαν να φιλοξενηθούν περίπου 13.000 θεατές! Ο εξαίσιος σχεδιασμός χαρίζει ομορφιά και χάρη και προσφέρει ασυναγώνιστη ακουστική. Ακόμα και στις πιο απομακρυσμένες θέσεις ο θεατής είναι σε θέση ακόμη και σήμερα να ακούει τον παραμικρό ήχο. Το θέατρο συνέχισε να γνωρίζει καιρούς δόξας μέχρι και τον 3ο αι. μ.χ. Δύο σεισμοί που έγιναν το 522 και το 551 μ.χ. συνέβαλαν στο να εγκαταλειφθεί σταδιακά το θέατρο. Εκεί που κάποτε παραστάσεις εύφραιναν την ψυχή ασθενών και επισκεπτών, στο πέρασμα του χρόνου ρίζωσαν θάμνοι και αγριόχορτα. Στα τέλη του 19ου αι. οι ανασκαφές έφεραν και πάλι στο φως το αρχαίο θέατρο. Από το 1954 έως σήμερα το αρχαίο θέατρο ζωντανεύει τους καλοκαιρινούς μήνες με τις θεατρικές παραστάσεις που παρουσιάζονται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου. Εικ. 15: Κάτοψη του Θεάτρου. 13

Το 1881 έγιναν οι πρώτες ανασκαφές στην περιοχή από τον αρχαιολόγο Π. Καββαδία. Με τον καιρό η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως πολυάριθμα και σημαντικά ευρήματα. Επιγραφές με μαρτυρίες ασθενών, ιατρικά εργαλεία, αναθήματα και άλλα πολύτιμα ευρήματα χρειάζονταν έναν χώρο να στεγαστούν και να παρουσιαστούν στο κοινό. Έτσι, από το 1888 ξεκίνησε να δημιουργείται το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ασκληπιείου. Στις τρεις του αίθουσες παρουσιάζονται στον επισκέπτη σπάνια τεκμήρια της ιστορίας της θεραπευτικής, όπως επιγραφές με θεραπευτικές ιστορίες, χάλκινα ιατρικά εργαλεία αλλά και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των οικοδομημάτων του χώρου. Εικ. 16: Η κεντρική εσωτερική αίθουσα του μουσείου. 14

Μέσα στον περίβολο ήταν στημένες στήλες, περισσότερες άλλοτε, τώρα όμως σώζονται εξ. Σ αυτές είναι γραμμένα ονόματα ανδρών και γυναικών που γιατρέφτηκαν από τον Ασκληπιό, καθώς και η αρρώστια από την οποία καθένας έπασχε και ο τρόπος της θεραπείας του Εκτός από τις στήλες αυτές, υπάρχει μια παλιά αυτά είναι γραμμένα στη δωρική διάλεκτο. που αναφέρει πως ο Ιππόλυτος αφιέρωσε στο θεό είκοσι άλογα. Παυσανίας ΙΙ, 27,3-4 (μτφρ. Νικ.Δ. Παπαχατζή) Ο Ακληπιός ήταν γενναιόδωρος με τους ανθρώπους θεραπεύοντας κάθε είδους ασθένεια. Πολλές φορές ακόμα και χρόνιες αρρώστιες όπως η παραλυσία, η τύφλωση, η κώφωση αλλά και ψυχικές διαταραχές γιατρεύονταν ως εκ θαύματος. Τις ιστορίες αυτές αφηγούνται μέχρι σήμερα οι αναθηματικές στήλες που βρίσκονταν κάποτε στον περίβολο της Θόλου και στη Στοά του Αβάτου. Πάνω σε αυτές είναι χαραγμένα τα ονόματα των ασθενών αλλά και οι ασθένειες από τις οποίες θεραπεύτηκαν χάρη στη θαυματοποιό δύναμη του θεού. Κάποιες περιπτώσεις, ωστόσο, ίσως να είναι φανταστικές και εκφοβιστικές, σκοπίμως τοποθετημένες από τους ιερείς ώστε να έχουν πίστη στο θεό ακόμα και οι πιο δύσπιστοι. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι λίθινοι αυτοί μάρτυρες του παρελθόντος έχουν χαραγμένες πάνω τους θαυμαστές ιστορίες ίασης προσφέροντας σημαντικές πληροφορίες για την άσκηση της ιατρικής στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Εικ. 17: Ανάγλυφο του Ασκληπιού. 15

Εικ. 1: Άποψη του κοίλου του Θεάτρου του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 2: Οι πρώτες ανασκαφές το 1909 στην αρχαία Επίδαυρο. Εικ. 3: Αεροφωτογραφία της περιοχής που βρίσκεται το Ασκληπιείο στην Επίδαυρο. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 4: Τα Προπύλαια του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 5: Ο Ναός του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 6: Η Θόλος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, σε ελεύθερη απόδοση. Εικ. 7: Σχέδιο με το δάπεδο της Θόλου, σε ελεύθερη απόδοση. Εικ. 8: Εργασίες αποκατάστασης στη Θόλο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 9: Η Θόλος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου όπως φαίνεται από ψηλά. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 10: Το Άβατον του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 11: Τα Λουτρά του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 12: Το Στάδιο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 13: Το Καταγώγιο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 14: Το Θέατρο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 15: Κάτοψη του Θεάτρου της Επιδαύρου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 16: Η κεντρική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου του Ασκληπιείου στην αρχαία Επίδαυρο. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Εικ. 17: Ανάγλυφο του Ασκληπιού, 4ος αι. π.χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ. 16

Αθήνα, 2015 Γενικός Συντονισμός έργου: Γενική επιμέλεια: Γραφιστική επιμέλεια: Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγος Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη, αρχαιολόγος Τόνια Κουτσουράκη, αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγος - μουσειολόγος Σπήλιος Πίστας, γραφίστας Κείμενα: Έλενη Φραγκάκη, αρχαιολόγος - σύμβουλος διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς Διορθώσεις κειμένων: Δημιουργική/καλλιτεχνική επιμέλεια: Εικονογράφηση εξωφύλλου: Βιολέττα Ζεύκη, αρχαιολόγος - μεταφράστρια Σοφία Δεληγιάννη, γραφίστρια Μανόλης Τσαμπουράκης, ζωγράφος Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN 978-960-386-211-6 Το έντυπο «Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου με οδηγό τον Παυσανία...» της θεματικής «Υγεία και θεραπεία στην αρχαία Ελλάδα» δημιουργήθηκε και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.