Βενέτης Ευάγγελος,, 2005, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο ήταν λόγιος της υστεροβυζαντινής περιόδου. Έζησε το 14ο αιώνα και υπήρξε μέλος της βυζαντινής γραφειοκρατίας. Ασχολήθηκε με τη ρητορεία και έχει μεγάλο έργο επιστολογραφίας. Διασώζεται ένα αξιόλογο τμήμα από τις επιστολές του, που αποτελούν σημαντική πηγή για τη εποχή. Άλλα Ονόματα Constantinopolitanus Τόπος και Χρόνος Γέννησης περ. 1290 Κωνσταντινούπολη (;) Τόπος και Χρόνος Θανάτου μετά το 1350 Κωνσταντινούπολη (;) Κύρια Ιδιότητα Συγγραφέας και αξιωματούχος στην αυτοκρατορική γραμματεία 1. Βιογραφικά στοιχεία Αναφορικά με το βίο του Μιχαήλ Γαβρά ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά, αφού αποκλειστική πηγή για τη ζωή του αποτελεί το υλικό που αντλείται από τη διασωθείσα επιστολογραφία του. Ο υπήρξε γόνος της αριστοκρατικής οικογένειας των Γαβράδων, με στενούς δεσμούς με τη Χαλδία και την Τραπεζούντα, που άσκησε σημαντική επιρροή στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή τόσο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όσο και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Φαίνεται ότι γεννήθηκε περί το 1290 και πέθανε μετά το 1350. 1 Ο πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Κωνσταντινούπολη. Από τα συμφραζόμενα των επιστολών που έχουν διασωθεί φαίνεται ότι υπήρξε αξιωματούχος στην αυτοκρατορική γραμματεία, πιθανόν κατά το πρώτο τέταρτο του 14ου αι. Η επαγγελματική του σταδιοδρομία ως μέλους της βυζαντινής διοίκησης δεν φαίνεται να του απέφερε οικονομική άνεση, καθώς ο ίδιος αναφέρει ότι αντιμετώπιζε διαρκώς οικονομικές δυσκολίες. Αυτό καθίσταται αντιληπτό από τον ευρύ αριθμό επιστολών σε φίλους του, στις οποίες ζητά βοήθεια ακόμη και για την κάλυψη βασικών διατροφικών αναγκών. 2 Στις επιστολές του υποστήριζε ότι δεν διέθετε χρήματα και αυτοαποκαλείτο πένης (επιστολές 309, 334, προς διάφορους φίλους). Ωστόσο, δεν ήταν εντελώς άπορος, όπως παρουσιάζει, καθώς σε άλλες επιστολές του φέρεται ως κάτοχος ή συνιδιοκτήτης μιας κατοικίας στην ύπαιθρο (επιστολές 217, 359, 391, 396, προς τον Μανουήλ Γαβαλά, τον Θεόδωρο Ξανθόπουλο, τον Δημήτριο Κεραμέα) και κάποιων αγροτεμαχίων, μάλλον μικρών, αφού το αμπέλι του παρήγε σοδειά οκτακόσια κιλά κρασί το χρόνο (επιστολές 173, 295, προς τον Θεόδωρο Πατρικιώτη και τον Φίλιππο Λογαρά). 2. Συγγραφικό έργο Για το εύρος του συγγραφικού έργου του Μιχαήλ Γαβρά πληροφορούμαστε επίσης από τα στοιχεία που αναφέρονται στις διασωθείσες επιστολές του. Φαίνεται ότι συνέγραψε πολλά και ποικίλα κείμενα, κυρίως όμως ρητορικά, όπως ωδές προς τη μητέρα και τον πατέρα του, τουλάχιστον τέσσερις ρητορικούς λόγους προς τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο (1282-1328), καθώς επίσης και μία ωδή προς τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Θ Παλαιολόγο (1294-1320), την οποία έστειλε και στον εξάδελφο του Μιχαήλ, Ανδρόνικο Ασάν. Από τις πληροφορίες που αναφέρονται για τα χαμένα αυτά έργα, όπως οι λόγοι προς τον Ανδρόνικο Β', μπορούμε να συμπεράνουμε ότι μάλλον αποτελούσαν ασκήσεις ύφους, αφού ο ίδιος Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 1/5
Βενέτης Ευάγγελος,, 2005, Εγκυκλοπαίδεια φαίνεται ότι, αν και συνδεόταν με τον κύκλο των λογίων που είχαν άμεση πρόσβαση στην αυτοκρατορική αυλή, δεν ήταν αρκετά προνομιούχος ώστε να εμφανίζεται δημόσια εμπρός στον αυτοκράτορα, όπως και αρκετοί άλλοι λόγιοι. 3 Εκτός του ρητορικού του έργου, ο συνέγραψε κριτικές διάφορων έργων και μία ανάλυση σχετική με όνειρα. 4 Κανένα από τα ανωτέρω έργα όμως δεν έχει διασωθεί. Απ' όλο το έργο του Μιχαήλ Γαβρά έχει απομείνει μόνο ένα μέρος από την αλληλογραφία του, από την οποία ο συγγραφέας κρατούσε αντίγραφα. Οι επιστολές του, που ήταν συγκεντρωμένες σε τρία βιβλία, έφταναν συνολικά τις χίλιες τετρακόσιες. Διασώζονται μόνο 462, που συγκροτούσαν τον πρώτο τόμο της συλλογής και βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του Βησσαρίωνα (Marc. gr. Z 446). Βάσει των αναφορών σε γεγονότα και πρόσωπα, οι επιστολές χρονολογούνται ανάμεσα στα έτη 1308 και 1327. Οι παραλήπτες των επιστολών του Γαβρά ποικίλλουν και περιλαμβάνουν προσωπικούς φίλους του συγγραφέα, αλλά και διάφορες σημαίνουσες μορφές της εποχής του, όπως τους αυτοκράτορες Ανδρόνικο Β' και Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνό (1347-1354), τους γιους του Ανδρόνικου Δημήτριο και Θεόδωρο, αλλά και λογίους και υψηλούς αξιωματούχους, όπως τον Νικηφόρο Χούμνο και τον Θεόδωρο Μετοχίτη, τον Γεώργιο Λακαπηνό και τον Ιωάννη Γλυκύ. 5 Φαίνεται, ωστόσο, ότι αρκετές φορές δεν έπαιρνε απάντηση, γι' αυτό έστελνε αντίγραφα, υποθέτοντας οι πρώτες είχαν χαθεί. 6 Οι φίλοι του προέρχονταν κυρίως από την ανώτερη κοινωνική τάξη και συνδέονταν με τον ευρύτερο κύκλο των λογίων της εποχής. Οι επιστολές ακολουθούν υφολογικά τους κανόνες που διακρίνουν και το υπόλοιπο σώμα της βυζαντινής επιστολογραφίας της εποχής. Φανερώνουν δε ότι πολλές φορές ο Γαβράς για τις λογοτεχνικές ανάγκες και την τήρηση των ρητορικών κανόνων παρέβλεπε τη σαφήνεια. 7 Ωστόσο, οι επιστολές του παρουσιάζουν ενδιαφέρον όχι μόνο για την ιστορία της λογοτεχνίας αλλά και για την κοινωνική ιστορία, αφού μέσα από αυτές διακρίνεται και η καθημερινότητα μιας ομάδας ανθρώπων με πνευματικά ενδιαφέροντα αλλά και η διαφοροποιημένη κοινωνική θέση και δυναμική τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεγάλο μέρος της επιστολογραφικής παραγωγής του Γαβρά αναφέρεται σε συγκεκριμένα υλικά αιτήματα. Απευθυνόμενος στον αυτοκράτορα ή άλλες διακεκριμένες προσωπικότητες ο συγγραφέας αποκαλύπτει αρκετές πτυχές από τον προσωπικό βίο του, όπως αιτήματα για ευνοϊκή μεταχείριση σε διάφορα ζητήματα, παράπονα για την κατάσταση της υγείας του και θρήνους για το θάνατο του αδερφού του Ιωάννη. Επιπλέον, ο Γαβράς κάνει λόγο μέχρι για ένα άλογο που δεν έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει (επιστολές 71, 76, 152, 153, 187, 282, 357, προς τον Ιωάννη Χούμνο, τον Μανουήλ Κουταλά κ.ά.). Αλλού απευθύνει παράκληση για είδη πρώτης ανάγκης, ακόμη και τρόφιμα, όπως ψωμί (επιστολή 144, προς τον πατριάρχη Ιωάννη Γλυκύ), αλάτι (επιστολή 454 προς τους αδελφούς Λογαρά), ψάρια (επιστολή 141) κ.ά. Μερικές άλλες επιστολές σχετίζονται με φιλολογικά ζητήματα, καθώς ο Γαβράς μέσω αυτών ζητά από τους φίλους του τη γνώμη και την κριτική τους για το φιλολογικό του έργο, ενώ παράλληλα προβαίνει και σε ανταλλαγές χειρογράφων. 8 Από τις επιστολές είναι εμφανές ότι ο ίδιος ο συγγραφέας όχι μόνο δεν είχε μεγάλη οικονομική επιφάνεια, αλλά η οικονομική του κατάσταση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ανεπαρκής. Οι επιστολές του Γαβρά έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον ιστορικό της περιόδου, καθώς συμβάλλουν σημαντικά στην αναπαράσταση της καθημερινής ζωής και της θέσης μιας κατηγορίας Βυζαντινών λογίων αξιωματούχων της περιόδου. Είναι άγνωστο κατά πόσο η ζωή του Γαβρά, όπως αυτή απεικονίζεται στην επιστολογραφία του, είναι αντιπροσωπευτική ενός μεγάλου αριθμού συναδέλφων του εκείνη την εποχή. Αξιόλογο μέρος (περίπου εβδομήντα) των επιστολών του Γαβρά αναφέρεται στο αγαπητό σε πολλούς λογίους θέμα της φιλολογικής παραγωγής (επιστολές 16, 23, 29, 31, προς τον Γεώργιο Λακαπηνό, τον Μάξιμο Πλανούδη και τον Νικηφόρο Ξανθόπουλο). Συχνά καταγράφονται παρακλήσεις για την αποστολή ή επιστροφή κάποιου χειρογράφου, ζητήματα αποκατάστασης χειρογράφων κ.ά. Άλλοτε ο Γαβράς εκφράζει παράπονα για τους κακούς αντιγραφείς χειρογράφων (επιστολές 290, 449 προς μαθητές και τον Φίλιππο Λογαρά). Τα χειρόγραφα που φαίνεται να τον απασχολούν αφορούν έργα των Ηρόδοτου, Ομήρου, Δημοσθένη, Αριστείδη. Το θέμα των χειρογράφων τον απασχολεί και σε επιστολές του προς τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό (259, 260). Ενδιαφέρον είναι το ότι συχνά εκφράζει την περιφρόνησή του για τα κατώτερα λαϊκά στρώματα (επιστολές 87, 93, 124,. προς τον Μανουήλ Γαβαλά, πρωτονοτάριο Φιλαδελφείας, τον Πλανούδη και τον Ιωάννη Μονομάχο), αν και ο ίδιος κοινωνικά δεν φαίνεται να ανήκε στην ελίτ, όπως προκύπτει από το γεγονός ότι πολλές από τις επιστολές του σε σημαίνοντα Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 2/5
Βενέτης Ευάγγελος,, 2005, Εγκυκλοπαίδεια πρόσωπα της εποχής (Θεόδωρος Μετοχίτης, Αλέξιος Φιλανθρωπηνός, Μιχαήλ Γλαβάς, Ιωάννης Καντακουζηνός) παρέμειναν αναπάντητες (επιστολές 84, 105, 317, 322, 370, 403, 407, 460 ). Γι αυτό το λόγο κατέβαλε κάθε προσπάθεια ώστε να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτά τα πρόσωπα μέσω τρίτων (επιστολές 70, 71, 113, 114, 280, 295, μεταξύ των άλλων προς τον Ιωάννη Χούμνο, τον Ιωάννη Φιλή, τον Φίλιππο Λογαρά). Πολλές είναι οι παρακλήσεις του για διαμεσολαβητικές ενέργειες στον αυτοκράτορα (επιστολές 14, 25, 45, 78, 128, 132, 135, 155, 159 κ.ά., προς τον Ιωάννη Φιλή, τον Ιωάννη Σκληρό, τον Μιχαήλ Ατζυμά κ.ά). βησ Όσον αφορά την πολιτική του ανάμειξη, δεν φαίνεται να είναι ενεργή και οι πολιτικές εξελίξεις, ακόμη και κρίσιμες, δεν φαίνεται να τον απασχολούν όσο τα δικά του προσωπικά ενδιαφέροντα. Σε επιστολές του προς τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, π.χ., το σημαντικό γεγονός της πτώσης της Φιλαδέλφειας στους Οθωμανούς τον απασχολεί λιγότερο από την καθυστέρηση του Αλέξιου να του απαντήσει (επιστολή 398). 3. Αξιολόγηση Το έργο του Μιχαήλ Γαβρά μέχρι τελευταία δεν θεωρούνταν από την κριτική πολύ υψηλού επιπέδου, καθώς, επί παραδείγματι, έχει θεωρηθεί μία «χρυσή μετριότητα» της βυζαντινής επιστολογραφίας. 9 Ωστόσο, ανεξάρτητα από το επίπεδο της προσφοράς του στη λογοτεχνική παράδοση του Βυζαντίου, το έργο του παρουσιάζει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον, διότι φωτίζει άγνωστες πτυχές του καθημερινού βίου μιας μερίδας Βυζαντινών λογίων, εκείνων των οποίων η οικονομική κατάσταση δε συμβάδιζε με τον πλούτο του συγγραφικού τους έργου. 1. "Γαβράς Μιχαήλ", Trapp, E., Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 2, Wien 1977, λήμμα no 3372. 2. Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford 1991), σελ. 812, βλ. λ. Gabras, Michael (A.M. Talbot). 3. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 1: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, μτφρ. Μπενάκη, Λ.Γ. Αναστασίου, Ι.Β. Μακρή, Γ.Χ. (Αθήνα 1991), σελ. 210. 4. Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford 1991), σελ. 812, βλ. λ. Gabras, Michael (A.M. Talbot). 5. Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350) 1 (Vienna 1973), σελ. 23. 6. Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350) 1 (Vienna 1973), επιστολή 421 Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 1: Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, μτφρ. Μπενάκη, Λ.Γ. Αναστασίου, Ι.Β. Μακρή, Γ.Χ. (Αθήνα 1991), σελ. 321. 7. Για εκτενέστερη παρουσίαση και ανάλυση του έργου του Μιχαήλ Γαβρά βλ. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 1: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, μτφρ. Μπενάκη, Λ.Γ. Αναστασίου, Ι.Β. Μακρή, Γ.Χ. (Αθήνα 1991), σελ. 346-8. 8. Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford 1991), σελ. 812, βλ. λ. Gabras, Michael (A.M. Talbot). 9. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 1: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, μτφρ. Μπενάκη, Λ.Γ. Αναστασίου, Ι.Β. Μακρή, Γ.Χ. (Αθήνα 1991), σελ. 347. Βιβλιογραφία : Μπαρτικιάν Χ.Μ., Η βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια των Γαυράδων (Γαβράδων), Αθήνα 1993 Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 3/5
Βενέτης Ευάγγελος,, 2005, Εγκυκλοπαίδεια Bryer A.A.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, c. 979-1653", University of Birmingham Historical Journal, XII, 1970, 164-187 Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 1: Φιλοσοφία, Pητορική, Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991, Mπενάκη, Λ.Γ. Aναστασίου, I.B. Mακρή, Γ.X. (μτφρ.) Fatouros G., "Ein byzantinischer Spottbrief", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 19, 1970, 135-140 Talbot A.M., "Gabras, Michael", Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium 2, Oxford New York 1991, 812 "Γαβράς Μιχαήλ, λήμμα no 3372", Trapp, E. (ed.), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 2, Wien 1977 Γαβράς Μιχαήλ, Επιστολαί, Fatouros, G. (ed.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350), Wien 1973 Laiou A.E., "Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-1350)", The Journal of Hellenic Studies, 95, 1975, 306-307 Δικτυογραφία : GABRAS, Michael http://www.bautz.de/bbkl/g/gabras_m.shtml Γλωσσάριo : πρωτονοτάριος, ο Υψηλό βυζαντινό αξίωμα. Ο πρωτονοτάριος ήταν επικεφαλής των νοταρίων και υπηρετούσε στην αυτοκρατορική αυλή ή σε διάφορες κρατικές υπηρεσίες (σεκρέτα). Το αξίωμα δημιουργήθηκε πιθανόν στο πλαίσιο του συστήματος των λογοθεσίων και ήταν σε χρήση από τον 9ο έως το 12ο αιώνα. Κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο οι πρωτονοτάριοι διατελούσαν χρέη γραμματέα του αυτοκράτορα. Πηγές Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350), 2 τόμ. (Vienna 1973). Παραθέματα Επιστολές Μιχαήλ Γαβρά επ. 1. Τω Ξανθοπούλω κυρώ Νικηφόρω «Λόγον πρότερον ηγούμενος τα των θαυματοποιών και μέντοι οις απλώς τοιούτον τι επιτετήδευται, νυν έργον εξ ανάγκης παν το κατ αυτούς εψηφισάμην». Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350), σελ. 9. επ. 16. Τω Λακαπηνώ κυρώ Γεωργίω «Ούτ εγώ τοιούτος, οίος αγαπάν τω πλείστω μέρει λόγους εργαζόμενος είτα προς τω τέλει εκών απαγορεύων, συ τε περί Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 4/5
Βενέτης Ευάγγελος,, 2005, Εγκυκλοπαίδεια εμού τούτ ορθώς εικάσας έχεις εν τοις προς εμέ σου γράμμασιν» Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350), σελ. 40. επ. 88. Τω ορφανοτρόφω τω Κεδρηνώ «Ει τίσι των πάντων εις τα προς αλλήλους ότι μάλιστα διά φιλίας γέγονεν ανακραθήναι, και ημίν τούθ ως αληθώς υπάρξαν εις τα προς αλλήλους φαίνεται». Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350), σελ. 144. Χρονολόγιο περ. 1290: Γέννηση του Μιχαήλ Γαβρά 1308 1327: Περίοδος συντάξεως των 462 επιστολών του Γαβρά μετά το 1350: Θάνατος του Μιχαήλ Γαβρά Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 5/5