ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Ελένη Αγγελή

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ελένη Αγγελή ΔΙΚΤΥΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΩΝ ΣΤΟΝ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΙΩΝΑ Διπλωματική Εργασία Επόπτρια καθηγήτρια: Σ. Κοτζάμπαση Τριμελής εξεταστική επιτροπή Σ. Κοτζάμπαση Μ. Αυγερινού Η. Ταξίδης Θεσσαλονίκη 2012

2 2

3 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 4 Α ΜΕΡΟΣ Τύποι κατηγορίες επιστολών.. 9 Σύντομη παρουσίαση του έργου κάθε επιστολογράφου.. 11 Δίκτυο επιστολογράφων 17 Τίτλοι, αξιώματα και επαγγέλματα παραληπτών. 19 Γυναίκες παραλήπτριες επιστολών 22 Διακίνηση επιστολών κομιστές παραλήπτες 24 Θέατρα 26 Ιδέες και μοτίβα στις επιστολές.. 28 Αιτητικές επιστολές Χιούμορ και στοιχεία της καθημερινότητας. 31 Β ΜΕΡΟΣ Πίνακες 34 Παράρτημα 55 Βιβλιογραφία.. 58 Περίληψη 60

4 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ α) Παράγοντες που οδηγούν στην ύπαρξη δικτύου επιστολογράφων H αποστολή κειμένων με σκοπό την πληροφόρηση ενός παραλήπτη για προσωπικά, κοινωνικά ή πρακτικά θέματα δεν αποτελεί φαινόμενο μόνον της βυζαντινής εποχής και κοινωνίας, είναι μια μορφή επικοινωνίας που είτε αποκλειστικά είτε ως μια από τις επιλογές υπάρχει και χρησιμοποιείται διαχρονικά. Η βυζαντινή, όμως, επιστολογραφία αποτελεί κάτι περισσότερο από το μέσο της επικοινωνίας. Αποτελεί συχνά το σκοπό και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με μία συγκεκριμένη ομάδα της βυζαντινής κοινωνίας και την κουλτούρα της. Πρόκειται για μία ομάδα λογίων, ανθρώπων με ανώτερη μόρφωση και παιδεία που κατέχουν εξέχουσα ή τουλάχιστον αξιοσέβαστη θέση στην κοινωνία της εποχής τους. Αποστέλλουν κείμενα με θεολογικό, φιλοσοφικό, φιλολογικό ή επιστημονικό περιεχόμενο καθώς και αναφορές γεγονότων, ταξιδιωτικές εμπειρίες, αιτήματα προς ικανοποίηση αλλά και επιστολές που συνοδεύουν βίβλους και συγγράμματα. Σε κάθε περίπτωση και πάντα ανάλογα με το ιδιαίτερο ύφος και τα ειδικά ενδιαφέροντα του κάθε επιστολογράφου η γλώσσα των επιστολών είναι προσεγμένη και απομακρυσμένη από τη καθομιλουμένη λαϊκή γλώσσα. Πρόκειται για μία γλώσσα που μιμείται λεξιλογικά και υφολογικά τη γλώσσα των κλασικών κειμένων 1. Πολλές φορές καταβάλλεται ολοφάνερη προσπάθεια να καταδειχθεί η κλασική μόρφωση και παιδεία του επιστολογράφου 2. Αν η γλώσσα είναι ο πρώτος παράγοντας που μας επιτρέπει να μιλάμε για μια ξεχωριστή ομάδα ανθρώπων με διακριτά χαρακτηριστικά που ανταλλάσουν μεταξύ τους επιστολές, οι τίτλοι και τα αξιώματα που κατέχουν είναι ο δεύτερος παράγοντας. Πέρα από έναν μεγάλο αριθμό κληρικών και μοναχών, ατόμων, δηλαδή που κατέχουν εξέχουσα θέση στη ζωή και την κοινωνία της εποχής και που, λόγω των ειδικών συνθηκών 3, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτή, στην ομάδα των επιστολογράφων υπάρχουν κρατικοί υπάλληλοι και αξιωματούχοι. Σύμφωνα με τον Ψευδο-Κωδινό 4 πολλά από τα αξιώματα έχουν ήδη εκπέσει πριν την παλαιολόγια εποχή στην οποία ανήκουν οι επιστολογράφοι που μας απασχολούν και υπάρχουν μόνο ως τίτλοι ευγένειας χωρίς συγκεκριμένες δικαιοδοσίες και αρμοδιότητες. Φαίνεται σαν να υπάρχουν για να 1 Βλ. Matschke Tinnefeld, Σχετικά με το ύφος και τις πνευματικές καταβολές των επιστολών βλ. Mullett, Π.χ. η Ησυχαστική έριδα. 4 Βλ. Verpeaux, Pseudo-Codinos, «Περὶ τῆς ὑπηρεσίας ἑκάστου τῶν ὀφφικίων».

5 5 δημιουργήσουν μία ομάδα ατόμων που ξεχωρίζουν από το πλήθος και μοιράζονται κοινές εμπειρίες και ενδιαφέροντα 5. Ένας τρίτος παράγοντας που οδηγεί στην ύπαρξη μίας συγκεκριμένης, διακριτής ομάδας που συναπαρτίζει ένα δίκτυο επιστολογράφων είναι ο τόπος. Η Κωνσταντινούπολη αποτελεί το βασικό επιστολογραφικό κέντρο στο οποίο διαμένουν οι περισσότεροι επιστολογράφοι και από το οποίο διασπείρεται ο μεγάλος όγκος των επιστολών. Οι επιστολογράφοι της περιφέρειας φαίνεται να έχουν ως αφετηρία τους την Κωνσταντινούπολη 6 ή τουλάχιστον να διατηρούν στενή σχέση με τα πρόσωπα ή τα γεγονότα που την αφορούν. Με βάση τους παραπάνω παράγοντες και θεωρώντας ότι καταδεικνύουν την ύπαρξη μίας ομάδας επιστολογράφων που μοιράζονται κοινούς προβληματισμούς και ενδιαφέροντα γίνεται η προσπάθεια να καταρτιστεί ένα τοπικό δίκτυο επιστολογράφων καθώς και ένα δίκτυο προσώπων, να ανιχνευθούν τα κοινά τους χαρακτηριστικά καθώς και το πνευματικό και κοινωνικό κλίμα στο οποίο κινούνται και να γίνει μία τυποποίηση και κατηγοριοποίηση των επιστολών τους στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό 7. β) Συλλογές επιστολών που χρησιμοποιούνται για την κατάρτιση του δικτύου Τα corpora των επιστολών που περιλαμβάνονται στην παρούσα εργασία, ανήκουν στην παλαιολόγια περίοδο και πιο συγκεκριμένα στο δεύτερο μισό του δέκατου τέταρτου αιώνα. Δεν καλύπτει ωστόσο το σύνολο των επιστολογράφων που συμπίπτουν χρονικά με αυτούς που οι συλλογές των επιστολών τους έχουν συμπεριληφθεί στην εργασία. Η επιλογή των συλλογών έγινε με βάση τρία κριτήρια. Το πρώτο κριτήριο επιλογής είναι τα corpora να είναι μεγάλα σε έκταση, με σεβαστό αριθμό επιστολών, ποικιλία θεμάτων και ειδών επιστολής και αλληλεπικαλυπτόμενους παραλήπτες που βοηθούν στη δημιουργία ενός αρκετά πλήρους τοπικού δικτύου καθώς και δικτυού προσώπων. Με βάση αυτό το κριτήριο επιλέχθηκαν οι συλλογές επιστολών του Νικηφόρου Γρηγορά, του Δημητρίου Κυδώνη, του Μιχαήλ Γαβρά και του Νικηφόρου Χούμνου. 5 Σχετικά με την ύπαρξη μίας διακριτής ομάδας λογίων που μοιράζονται κοινά στοιχία και χαρακτηριστικά ως προς τη μόρφωση, τη γλώσσα και τα ενδιαφέροντα βλ. Matschke Tinnefeld, 221 κ.εξ. 6 Εξαίρεση αποτελούν οι επιστολογράφοι της Θεσσαλονίκης που εμφανίζουν μία πιο ανεξάρτητη και αυθύπαρκτη παρουσία λόγω της πληθυσμιακής και πνευματικής ανάπτυξης της πόλης, της κομβικής της θέσης αλλά και της ησυχαστικής έριδας. 7 Σχετικά με τα πρόσωπα και τα χαρακτηριστικά της επιστολογραφίας από τον έκτο ως το δωδέκατο αιώνα βλ. M. Grünbart, Formen der Anrede im byzantinischen Brief vom 6. bis 12. Jahrhundert, Wien 2005.

6 6 Το δεύτερο κριτήριο επιλογής είναι συλλογές επιστολών που πραγματεύονται επίμονα θέματα που απασχόλησαν έντονα την κοινωνία της εποχής. Έτσι επιλέχθηκαν οι συλλογές του Γρηγορίου Ακινδύνου και του Βαρλαάμ Καλαβρού που αναφέρονται στην ησυχαστική έριδα. Τέλος με βάση το τρίτο κριτήριο επιλέχθηκαν μικρότερης έκτασης και με περιορισμένο αριθμό παραληπτών και θεμάτων επιστολές ανθρώπων που έχουν σημαντική παρουσία ως παραλήπτες μεγάλου αριθμού επιστολών των άλλων συλλογών. Με βάση αυτό το κριτήριο συμπεριλήφθηκαν οι επιστολές των Ματθαίου Εφέσου και Θεολήπτου Φιλαδελφείας. Αντίθετα δεν συμπεριληφθήκαν συλλογές επιστολών όπως του Μανουήλ Παλαιολόγου, του Γρηγορίου Κυπρίου και του Μαξίμου Μανουήλ Πλανούδη που δεν εμφανίζουν μεγάλη σύμπτωση παραληπτών. Κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε ένα πολύ ευρύτερο και λιγότερο συνδεδεμένο δίκτυο επιστολογράφων που είναι δύσκολα διαχειρήσιμο στο πλαίσιο μιας τέτοιας εργασίας. Ο αριθμός πάντως των επιστολών καθώς και των παραληπτών επομένως και αποστολέων στην πλειοψηφία τους 8 μπορεί να οδηγήσει σε ένα ικανοποιητικό και ενδεικτικό της εποχής δίκτυο τόπων και ανθρώπων που αλληλογραφούν μεταξύ τους. γ) Δημιουργία τοπικού δικτύου και δικτύου προσώπων Προκειμένου για τη δημιουργία ενός τοπικού δικτύου, ενός δικτύου, δηλαδή που δείχνει τους τόπους από και προς τους οποίους αποστέλλονται οι επιστολές χρησιμοποιήθηκαν οι τόποι διαμονής ή παραμονής των επιστολογράφων 9. Η κατάρτιση ενός δικτύου τόπων καθώς και δικτύου προσώπων, πέρα από την προφανή σημασία της, είναι χρήσιμη και την για την εξαγωγή δευτερευόντων και συχνά συνδυαστικών συμπερασμάτων ή τουλάχιστον για τη διατύπωση υποθέσεων σε σχέση με αυτά. Έτσι ο αριθμός των παραληπτών που αντιστοιχούν σε κάθε τόπο, οι τίτλοι και τα αξιώματα που τα άτομα αυτά κατέχουν καθώς και ή σχέση τους με τις άλλες πόλεις οδηγούν σε υποθέσεις σχετικά με την αποκεντρωτική ή μη κοινωνία της εποχής, τη θέση της Κωνσταντινούπολης στο σύνολο της αλληλογραφίας, την παρουσία της περιφέρειας και τη σχέση της με το βυζαντινό κέντρο, θέματα που θίγονται στην παρούσα εργασία. 8 Ενδεχομένως οι επιστολές που περιλαμβάνουν αιτήματα προς ικανοποίηση καθώς και αναφορές στον Αυτοκράτορα ή άλλα σημαίνοντα πρόσωπα δεν προϋποθέτουν και το αντίστροφο, χωρίς ωστόσο και να το αποκλείουν. 9 Ο τόπος διαμονής των παραληπτών και των επιστολογράφων είτε δηλώνεται στον τίτλο της επιστολής είτε, συχνότερα, αντλείται από το PLP. Στην δεύτερη περίπτωση και εφόσον σε ένα πρόσωπο αναφέρονται περισσότεροι του ενός τόποι διαμονής στη διάρκεια της ζωής του επιλέγεται αυτός που αντιστοιχεί στην πλησιέστερη χρονολογία ή στο αξίωμα που τυχόν κατέχει και που αναφέρεται στην επιστολή.

7 7 δ) Κατηγορίες επιστολών Ο Η. Hunger στη Ιστορία της Βυζαντινής λογοτεχνίας του 10 κάνει μία κατηγοριοποίηση των επιστολών. Τις διαιρεί σε 1) υπηρεσιακές επιστολές, 2) καθαρά ιδιωτικές επιστολές, 3) φιλολογικές επιστολές 11 και 4) διδακτικές επιστολές. Στην παρούσα εργασία δεν αμφισβητείται σε καμία περίπτωση η κατηγοριοποίηση του Hunger. Ο περιορισμός ωστόσο σε έναν πιο μειωμένο αριθμό επιστολών που σε καμία περίπτωση δεν καλύπτει το σύνολο των βυζαντινών επιστολικών κειμένων ούτε χρονολογικά ούτε από άποψη προσώπων, δημιουργεί την ανάγκη κατηγοριοποίησης των επιστολών με διαφορετικά δεδομένα. Έτσι η κατηγοριοποίηση τους γίνεται με βάση το περιεχόμενο των συγκεκριμένων επιστολών και μόνο. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται ότι οι τύποι των επιστολών δεν αφορούν σε ευρύτερες ομάδες πόσο μάλλον στο σύνολο των επιστολών της βυζαντινής γραμματείας που πραγματεύεται ο Hunger. Οι επιστολές χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες, στις επιστολές γενικού ενδιαφέροντος και στις ιδιωτικές επιστολές. Οι πρώτη ομάδα περιλαμβάνει επιστολές που περιέχουν ελάχιστα ή και καθόλου προσωπικά στοιχεία, πραγματεύονται θέματα ευρέος ενδιαφέροντος, ενώ πολλές από αυτές μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο δημόσιας ανάγνωσης. Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι φιλοσοφικές, φιλολογικές, θεολογικές και επιστημονικές επιστολές. Στη δεύτερη ομάδα εντάσσονται επιστολές με σαφή αναφορά σε έναν και μόνο παραλήπτη οι οποίες περιέχουν προσωπικές πληροφορίες και δεδομένα. Έτσι έχουμε επιστολές ενημερωτικές, παραπόνου ή μομφής, αιτητικές και εγκωμιαστικές. Η παραπάνω κατηγοριοποίηση είναι καθαρά ποιοτική και σε καμία περίπτωση ποσοτική. Για το λόγο αυτό άλλοι τύποι επιστολών περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό κειμένων (π.χ. θεολογικές, αιτητικές) ενώ σε άλλους τύπους ο αριθμός των επιστολών που περιλαμβάνουν μπορεί να είναι ακόμα και μονοψήφιος (επιστημονικές). ε) Πίνακες Το δεύτερο μέρος της εργασίας αποτελείται από πίνακες. Οι πίνακες 1 έως 8 περιλαμβάνουν τα πρόσωπα των αλληλογράφων που αναφέρονται σε καθένα από τα corpora των επιστολών καθώς και τον αριθμό επιστολών που απευθύνονται σε αυτά. Οι πίνακες 9 και 10 αφορούν στους παραλήπτες που απαντούν σε περισσότερες της μιάς συλλογές επιστολών και άρα αποτελούν τη βασική ένδειξη για την ύπαρξη ενός δικτύου 10 Βλ. Hunger, Οι φιλολογικές επιστολές υποδιαιρούνται σε α) διδακτικές επιστολές, β) αφιερωματικές επιστολές, γ)μιμητικές επιστολές, δ) στερεότυπες επιστολές.

8 8 αλληλεπικαλυπτομένων προσώπων. Οι πίνακες 11 έως 14 παρουσιάζουν τα ονόματα των παραληπτών καθώς και τους τίτλους και τα αξιώματα που αυτοί κατέχουν. Στον πίνακα 11 περιλαμβάνονται οι αξιωματούχοι και οι στρατιωτικοί, στον πίνακα 12 οι κληρικοί και οι μοναχοί, ενώ στον πίνακα 13 περιλαμβάνονται οι λόγιοι. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι λόγιοι είναι και παραλήπτες που ανήκουν σε κάποιον από τους δύο προηγούμενους πίνακες, πράγμα που δηλώνεται στην τρίτη στήλη κάθε πίνακα. Τέλος στους πίνακες 14 και 15 κατατάσσονται οι παραλήπτες των επιστολών ανά τόπο. Στον πίνακα 14 περιλαμβάνονται οι παραλήπτες των δύο μεγάλων κέντρων, της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης και στον πίνακα 15 οι παραλήπτες της περιφέρειας. Σε περιπτώσεις ατόμων που εμφανίζονται να ζουν σε πάνω από μία πόλεις 12 επιλέγεται η πόλη που φαίνεται να συμπίπτει με τη χρονολογία της επιστολής όπου αυτό είναι δυνατό ή το αξίωμα του παραλήπτη όπως αυτό δηλώνεται στον τίτλο της κάθε επιστολής. Έτσι ό Ματθαίος Εφέσου εντάσσεται τόσο στην Έφεσο όσο και στην Φιλαδέλφεια ως πρωτονοτάριος Μανουήλ Γαβαλάς, καθώς σε άλλες επιστολές απαντά με την πρώτη του ιδιότητα ενώ σε άλλες, προγενέστερες με τη δεύτερη. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας ανήκει και το παράρτημα, όπου αναφέρονται με αλφαβητική σειρά τα ονόματα των παραληπτών όλων των συλλογών και ο αριθμός του PLP που αντιστοιχεί σε καθένα από αυτά, ώστε να καταστεί ευκολότερη η πρόσβαση σε πληροφορίες που δεν έχουν συμπεριληφθεί στην εργασία και να αντληθούν επιπλέον στοιχεία. Οι πίνακες λειτουργούν με διπλή κατεύθυνση. Είτε επιβεβαιώνουν τις πληροφορίες που περιλαμβάνονται στο πρώτο μέρος της εργασίας είτε λειτουργούν ως αφορμή για σχολιασμό και διατύπωση μάλλον υποθέσεων παρά συμπερασμάτων σχετικά με το περιεχόμενο και την ευρύτερη λογική και φιλοσοφία των συλλογών επιστολών που μας απασχολούν. 12 Σύμφωνα με το PLP.

9 9 Α ΜΕΡΟΣ ΤΥΠΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ Θα πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι ο κάθε επιστολογράφος διατηρεί ένα δικό του προσωπικό ύφος καθώς και κάποιες ιδιαιτερότητες ή ιδιαίτερες προτιμήσεις ως προς τη θεματολογία του, στα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Υπερβαίνοντας τα παραπάνω θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε μια κατηγοριοποίηση των επιστολών με βάση τα γενικά χαρακτηριστικά τους. 1. ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ α) Φιλοσοφικές: Αναφέρονται στις αξίες της ζωής και τις αρχές που πρέπει να τη διέπουν. Συχνά περιέχουν αποφθέγματα και χωρία κλασικών κι εκκλησιαστικών κειμένων. Ο λόγος τους είναι πολλές φορές παραβολικός. β) Φιλολογικές: Μιλούν για την αξία της γλώσσας και του ύφους των απεσταλμένων κειμένων. Πολλές φορές συνοδεύουν ένα έργο που αποστέλλει ο συντάκτης της επιστολής ζητώντας την αντικειμενική κριτική του παραλήπτη ή αποτελούν την κρίση ενός έργου που τους έχει αποσταλεί. γ) Θεολογικές: Aναφέρονται σε θεολογικά θέματα και ζητήματα. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των επιστολών έχουν γραφτεί με αφορμή την ησυχαστική έριδα. δ) Επιστημονικές: Πρόκειται για έναν μικρό αριθμό επιστολών με αστρονομικά, ιατρικά, νομικά κλπ. θέματα. 2. ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ α) Ενημερωτικές: Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι αναφορές στον αυτοκράτορα, οι περιγραφές ταξιδιωτικών εμπειριών, οι οποίες είναι ιδιαίτερα επιμελημένες ως προς την έκφραση, καθώς και οι σύντομες επιστολές με τις οποίες ο συντάκτης επιθυμεί να πληροφορηθεί για την υγεία και την ευρύτερη κατάσταση του παραλήπτη ή να τον ενημερώσουν για την αντίστοιχη κατάσταση του επιστολογράφου.

10 10 β) Παραπόνου μομφής: Πρόκειται για επιστολές σε υψηλά ιστάμενα πρόσωπα (αυτοκράτορες, αξιωματούχους του παλατιού, άρχοντες) προκειμένου να δοθεί χάρη ή να γίνει κάποια εξυπηρέτηση στον αποστολέα, καθώς και επιστολές σε φιλικό προς τον επιστολογράφο πρόσωπο, που παρέλειψε να αλληλογραφήσει μαζί του ή να τον επισκεφτεί για πολύ καιρό. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και επιστολές που απευθύνουν κατηγορίες στον παραλήπτη για έλλειψη εμπιστοσύνης και κακοβουλία του πρώτου προς το πρόσωπο του επιστολογράφου. γ) Αιτητικές: Πρόκειται για επιστολές που περιλαμβάνουν ένα αίτημα προς ικανοποίηση που αφορά είτε στον ίδιο τον παραλήπτη, είτε στον κομιστή της επιστολής. Παραλήπτης της επιστολής μπορεί να είναι κάποιος αξιωματούχος ή ιδιώτης, που λόγω της θέσης ή του επαγγέλματος του μπορεί να εξυπηρετήσει το πρόσωπο που έχει ανάγκη. Στις αιτητικές επιστολές συναντάμε συχνά το καταληκτικό μοτίβο της αντίστοιχης ανταμοιβής από το Θεό για τη χάρη που θα κάνει ο παραλήπτης της επιστολής. Στην ομάδα των αιτητικών επιστολών μπορούν να συμπεριληφθούν και αυτές που περιέχουν ένα φιλολογικό αίτημα όπως η αποστολή μιας βίβλου συγγραμμάτων ή η παράκληση προς τον παραλήπτη να κρίνει το έργο του αποστολέα που συνοδεύει την επιστολή ή ακόμα και ή παράκληση για συχνή ή συχνότερη επικοινωνία με τον παραλήπτη καθώς αυτό ωφελεί το πνεύμα και την ψυχή του επιστολογράφου. Πρόκειται για κείμενα μικρής γενικά έκτασης. δ) Εγκωμιαστικές: Αναφέρονται στο ήθος, τη μόρφωση, την ποιότητα του έργου του παραλήπτη κλπ. Η συγκεκριμένη κατηγορία επιστολών συνδυάζεται συνήθως με κάποιον άλλο τύπο επιστολής και δρα επικουρικά και ενισχυτικά προς την επίτευξη του στόχου του επιστολογράφου. Συχνά περιλαμβάνουν exempla που ταυτίζουν με αλληγορικό ή μη τρόπο τις αρετές του παραλήπτη με αυτές ηρώων ή μυθικών προσώπων. Πέρα από τις εγκωμιαστικές επιστολές, που συνδυάζονται πολύ τακτικά με άλλες κατηγορίες επιστολών, μπορούμε να συναντήσουμε και άλλες περιπτώσεις συνδυασμού δύο τύπων επιστολής. Έτσι συναντάμε συχνά επιστολές που μπορούν να χαρακτηριστούν ως φιλοσοφικές- φιλολογικές, φιλοσοφικές-εγκωμιαστικές, αιτητικές-εγκωμιαστικές, αιτητικές-παραπόνου, θεολογικές-φιλοσοφικές, κλπ.

11 11 ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΚΑΘΕ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΥ Νικηφόρος Γρηγοράς 13 Η αλληλογραφία του Νικηφόρου Γρηγορά 14 είναι από τα πληρέστερα ως προς τη θεματολογία και συνεπέστερα ως προς την καταγραφή δεδομένων corpora επιστολών. Τα ενδιαφέροντα του επιστολογράφου και κατ επέκταση τα θέματα που πραγματεύεται στις επιστολές του είναι πολύπλευρα. Συναντούμε θεολογικά κείμενα, καθώς άλλωστε ο Γρηγοράς πήρε μέρος στην ησυχαστική έριδα στο πλευρό της αντιπαλαμικής πλευράς. Οι επιστολές του ωστόσο είναι μεν θερμές ως προς την υποστήριξη της θέσης του, αλλά συγκρατημένες και μετριοπαθείς ως προς τη διατύπωση των νοημάτων. Στα κείμενα των επιστολών του Γρηγορά συναντούμε και από τα σπάνια κείμενα επιστημονικού ενδιαφέροντος (αστρονομία, μαθηματικά), φιλοσοφικές επιστολές, περιγραφές ταξιδιωτικών εμπειριών και συλλυπητήριες επιστολές. Αρκετές είναι και οι αιτητικές του επιστολές, οι οποίες ωστόσο δεν αφορούν στην ικανοποίηση προσωπικών του αιτημάτων αλλά στο αίτημα προς τον εκάστοτε παραλήπτη για περίθαλψη και προσφορά υπηρεσιών στον κομιστή της κάθε επιστολής. Το όνομα του κομιστή όπως και συχνά το όνομα του παραλήπτη αποσιωπώνται. Πάντα όμως φροντίζει να θέτει το αίτημα του με κομψό και ήπιο τρόπο, ώστε να μη φέρει σε δύσκολη θέση τον παραλήπτη της επιστολής του. Το ύφος και το λεξιλόγιο του Γρηγορά είναι γενικά προσεγμένο, επιμελημένο και τυπικό. Ακόμα και όταν γράφει επιστολή με χιουμοριστική διάθεση φροντίζει να το καθιστά απολύτως σαφές και να είναι μέσα στο πλαίσιο της ευγένειας. Εξίσου τυπικός είναι και στην καταγραφή του ονόματος του παραλήπτη. Αποφεύγει τις αόριστες καταχωρίσεις (π. χ. «τῶ δεῖνι», «τινί τῶν φίλων», κλπ.), και αναφέρει το όνομα του καθώς και τον τίτλο ή το αξίωμα που τον συνοδεύει. Αν και όχι από τις μεγαλύτερες σε αριθμό επιστολών συλλογές το corpus του Νικηφόρου Γρηγορά διαθέτει έναν μεγάλο αριθμό παραληπτών, ποικίλλων θέσεων, 13 Για τον Νικηφόρο Γρηγορά βλ. PLP 4443, Π. Βλαχάκος, Νικηφόρος Γρηγοράς, Φυσική Γεωγραφία και Ανθρωπογεωγραφία στο έργο του, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2003 και Η. Παρασκευοπούλου, Τα αγιολογικά έργα του Νικηφόρου Γρηγορά, Θεσσαλονίκη 2008 (διδακτ. Διατριβή). 14 Πίνακας 1.

12 12 αξιωμάτων και επαγγελμάτων, καθώς δεν έχουμε τους ίδιους παραλήπτες σε πολλές επιστολές. Αυτό θα μπορούσε να μας οδηγήσει στην υπόθεση ότι πρόκειται για επιλογή των καλύτερων ίσως κειμένων του. Η έκταση των επιστολών του ποικίλλει, αλλά πάντως εξισορροπείται ανάμεσα στις μεγάλης έκτασης επιστολές και τις μικρότερες ή εξαιρετικά σύντομες.το γεγονός αυτό εξηγείται και από τα πολυσχιδή ενδιαφέροντα του επιστολογράφου, καθώς οι θεωρητικού ή επιστημονικού ενδιαφέροντος επιστολές όπως και οι περιγραφές είναι κατά κανόνα μεγαλύτερης έκτασης από τις διεκπεραιωτικού τύπου επιστολές όπως οι αιτητικές ή τις επιστολές με αινίγματα και γρίφους. Ο Γρηγοράς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο τύπος του λόγιου επιστολογράφου, με ευγένεια και πολύπλευρα ενδιαφέροντα. Γρηγόριος Ακίνδυνος 15 Το κατεξοχήν, αν όχι το μοναδικό ζήτημα που τον απασχολεί και που πραγματεύεται ο Γρηγόριος Ακίνδυνος στις επιστολές του 16 είναι η ησυχαστική έριδα. Πολέμιος του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά τάσσεται στο πλευρό του Βαρλαάμ και αποστέλλει θερμά κείμενα σε πολλούς παραλήπτες για να υποστηρίξει τις θέσεις του και να τους παρακινήσει σε αγώνα υπέρ της ορθής, κατά τη γνώμη του, πίστης. Άλλοτε επιπλήττει τον παραλήπτη του για τη χλιαρή του στάση απέναντι στο ζήτημα, άλλοτε τον επαινεί θερμά και προσπαθεί να τον ενισχύσει και να τον παροτρύνει σε θερμότερο αγώνα, και άλλοτε απλά τον παρακαλεί να μετάσχει όσο γίνεται πιο δραστικά στην κοινή προσπάθεια. Προκειμένου να πετύχει το στόχο της αφύπνισης των συνειδήσεων, χρησιμοποιεί ζοφερές εκφράσεις και έντονα εκφραστικά μέσα σε κείμενα μεγάλης συναισθηματικής φόρτισης. Προσπαθεί να προσδώσει κύρος και εγκυρότητα στα γραφόμενα του χρησιμοποιώντας πληθώρα αγιογραφικών, κυρίως, χωρίων (πολλές επιστολές του Αποστόλου Παύλου), αλλά και αρκετά exempla από την αρχαιότητα που εστιάζουν στην αξία και την αναγκαιότητα του θάρρους (με έμφαση στον Όμηρο). 15 Για τον Γρηγόριο Ακίνδυνο βλ. PLP Πίνακας 2.

13 13 Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι το έντονο αυτό ύφος εξασθενεί και γίνεται μετριοπαθέστερο όταν απευθύνει τις επιστολές του στους δύο πρωταγωνιστές της ησυχαστικής έριδας, τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά και το Βαρλαάμ. Κατατάσσοντας το σύνολο των επιστολών του στη βασική κατηγορία των θεολογικών επιστολών αν και εξαιρετικά περιορισμένου περιεχομένου και θεματολογίας μπορούμε να διακρίνουμε σε αυτές και φιλοσοφικές και φιλολογικές γνώσεις και ενδιαφέροντα. Άλλωστε θεολογία και φιλοσοφία είναι σχεδόν συνυφασμένες για τον Βυζαντινό άνθρωπο 17. Οι επιστολές έχουν μία μέση έκταση και ο αριθμός των παραληπτών είναι αρκετά μεγάλος, χωρίς να έχουμε συχνή επανάληψη του ίδιου παραλήπτη. Πάντως πρόκειται για επιστολές με στοχευμένο κέντρο που δεν έχουν αξία έξω από τα ιστορικά τους συμφαρζόμενα. Νικηφόρος Χούμνος 18 Ο Νικηφόρος Χούμνος διατηρεί σε μεγάλο βαθμό πιο προσωπικούς τόνους. Πολλές από τις επιστολές του 19 είναι προς τον αυτοκράτορα, που εκτός από την ενημέρωση που του προσφέρουν έχουν και ως βασικό αίτημα τη δικαίωση του επιστολογράφου και την αποκατάσταση της αδικίας που έχει υποστεί. Με τον αυτοκράτορα άλλωστε ο Χούμνος συνδέεται με συγγενικό δεσμό. Επιστολές όμως αποστέλλει και σε άλλα συγγενικά του πρόσωπα, την κόρη του, αυτοκράτειρα Ελένη Χούμναινα Παλαιολογίνα και το γιο του Ιωάννη Χούμνο. Γενικά λόγω της θέσης τόσο του ίδιου όσο και των παιδιών του διατηρεί δεσμούς με αξιωματούχους της αυλής. Το ύφος και το λεξιλόγιό του δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιδιαίτερα επιμελημένο και ρητορικό. Οι επιστολές του είναι ως επί το πλείστον μέσης έως σύντομης έκτασης και φαίνεται να εξυπηρετούν περισσότερο πρακτικούς παρά 17 Για την εξέλιξη και τη διαφοροποίηση του όρου «φιλοσοφία» από την κλασική του σημασία στους Βυζαντινούς χρόνους: Hunger, 39 κ.εξ. 18 Για τον Νικηφόρο Χούμνο βλ. PLP 30961, Ν. Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη, Η Χειρόγραφη Παράδοση των Έργων του Νικηφόρου Χούμνου (1250/ ), [Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα, αριθμός 52], Θεσσαλονίκη 1984 και A. Riehle, Epistolography as Autobiography: Remarks on the Letter-Collections of Nicephoros Choumnos, Parekbolai 2 (2012) Πίνακας 3.

14 14 θεωρητικού, φιλοσοφικού ή επιστημονικού περιεχομένου σκοπούς. Η εκάστοτε φιλοσοφική και στοχαστική του διάθεση συνδέεται περισσότερο με τις εμπειρίες ζωής που διαθέτει παρά με τη μόρφωση του και τυχόν ειδικά επιστημονικά και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα. Μιχαήλ Γαβράς 20 Ακόμη πιο προσωπικό μπορεί να χαρακτηριστεί το ύφος των επιστολών του Μιχαήλ Γαβρά. Το corpus του Γαβρά αποτελείται από μεγάλο αριθμό επιστολών 21 μικρής και μέσης κυρίως έκτασης. Δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα σύνολο κειμένων με έντονα φιλοσοφικά, θεολογικά ή κοινωνικοπολιτικά ενδιαφέροντα. Αν επιχειρούσαμε να δώσουμε έναν τίτλο στο Γαβρά με βάση το περιεχόμενο των επιστολών του, αυτός θα μπορούσε να είναι του επαίτη επιστολογράφου. Μεγάλος αριθμός των επιστολών του είναι αιτητικά κείμενα με αποδέκτη της ευεργεσίας τον ίδιο τον αποστολέα. Δε διστάζει να δώσει προσωπικές πληροφορίες, να διεκτραγωδήσει τη δεινή οικονομική θέση στην οποία βρίσκεται, να εκφράσει το παράπονο ή τη δυσαρέσκεια του για την έλλειψη βοήθειας προς το πρόσωπο του και να ζητήσει με επίμονο τρόπο να του ικανοποιηθούν υλικά αιτήματα από την αποστολή τροφίμων μέχρι και ακριβότερων δώρων. Συχνά αποστέλλει το ίδιο αίτημα σε περισσότερους του ενός παραλήπτες ώστε να μεγιστοποιήσει τις πιθανότητες ικανοποίησης του. Έτσι για παράδειγμα συναντάμε πολλές επιστολές με αίτημα την αποστολή στο Γαβρά ενός αλόγου. Εξίσου πιεστικός εμφανίζεται και όταν ή αιτητική του επιστολή αφορά στην ικανοποίηση ενός τρίτου προσώπου. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Γαβρά ως επιστολογράφου συμπληρώνουν η συχνά χιουμοριστική και παιγνιώδης διάθεσή του. Γενικά πρόκειται για έναν πιο άμεσο επιστολογράφο, αρκετά απομακρυσμένο από τον τύπο του φιλοσόφου και στοχαστή που εκπροσωπούν λιγότερο ή περισσότερο οι υπόλοιποι συντάκτες επιστολών. Μέσα από τα κείμενά του αποκτούμε μία πιο άμεση εικόνα για τη ζωή και τα πεζά καθημερινά ενδιαφέροντα, τις αξίες και γενικότερα τα στοιχεία που απαρτίζουν τη ζωή, το κύρος και τις προσδοκίες του βυζαντινού ανθρώπου. 20 Για τον Μιχαήλ Γαβρά βλ. PLP Πίνακας 4.

15 15 Βαρλαάμ 22 Ο αριθμός των επιστολών 23 του Βαρλαάμ είναι εξαιρετικά περιορισμένος και αφορά στην υπεράσπιση των θέσεών του εναντίον του Ησυχασμού. Εκτός δύο επιστολών του που απευθύνονται στο βασικό του αντίπαλο και ηγέτη της αντίθετης πλευράς, Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, οι υπόλοιπες επιστολές του έχουν ως παραλήπτες υποστηρικτές των θέσεών του. Το ύφος του επιστολογράφου είναι συγκρατημένο, ήρεμο, χωρίς υπερβολές ρητορείες και συναισθηματικές ή νοηματικές εξάρσεις. Θεόληπτος Φιλαδελφείας 24 Εξίσου μικρή σε αριθμό επιστολών 25 είναι και η συλλογή του Θεολήπτου, επισκόπου Φιλαδελφείας. Όλες οι επιστολές έχουν ως μοναδική παραλήπτρια την αυτοκράτειρα Ειρήνη Χούμναινα Παλαιολογίνα, «κτητόρισσα τῆς σεβασμίας καὶ βασσιλικῆς μονῆς τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ τοῦ Φιλανθρωπινοῦ» 26 την οποία ο Θεόληπτος συμβουλεύει ως πνευματικός της πατέρας για τη στάση που πρέπει να τηρήσει απέναντι στη ζωή, κατόπιν της χηρείας της, το ενδεχόμενο να μονάσει και το τι θέση πρέπει να κρατήσει ως προς τη διοίκηση και τη δημόσια εικόνα της. Αν και οι συμβουλές που παρέχει στην παραλήπτριά του ο Θεόληπτος είναι στο πλαίσιο του ποιμαντικού του έργου και θα τις κατατάξουμε στις θεολογικές, ωστόσο δεν ανήκουν σε αυτή την κατηγορία με τη στενή έννοια του όρου αλλά με μία ευρύτερη συμβουλευτική διάσταση σύμφωνη με το χριστιανικό πνεύμα. Δημήτριος Κυδώνης 27 Ο Δημήτριος Κυδώνης αποτελεί μαζί με τον Ματθαίο Εφέσου τις δύο πιο αποστασιοποιημένες και ακαδημαϊκές παρουσίες των επιστολών που μας 22 Για τον Βαρλαάμ βλ. PLP Πίνακας Για τον Θεόληπτο Φιλαδελφείας βλ. PLP Πίνακας Επιστολή 1, tit. 27 Για τον Δημήτριο Κυδώνη βλ. PLP

16 16 απασχολούν. Το corpus των επιστολών του είναι από τα πιο πολυπρόσωπα. Περιλαμβάνει 46 παραλήπτες οι περισσότεροι από τους οποίους απαντώνται άπαξ μέσα στη συλλογή του 28. Τα κείμενα του χαρακτηρίζονται από ευγένεια αρκετά εκλεπτυσμένο αλλά ήπιο, απλό και κατανοητό λεξιλόγιο χωρίς ιδιαίτερη διάθεση επίδειξης κλασικών καταβολών. Είναι γενικά τυπικός και προσεκτικός στις διατυπώσεις των ιδεών του. Στις επιστολές του Κυδώνη συναντάμε αρκετές φορές στις επιστολές του να γίνεται αναφορά σε άλλα πρόσωπα- κοινούς γνωστούς αποστολέα και παραλήπτη με το όνομά τους 29 ενώ στους υπόλοιπους επιστολογράφους το όνομα άλλων ατόμων αποσιωπάται συστηματικά. Ματθαίος Εφέσου (Μανουήλ Γαβαλάς) 30 Το corpus επιστολών του Ματθαίου Εφέσου είναι από τα αρκετά εκτεταμένα αλλά με μικρό αριθμό παραληπτών 31. Με μόλις 20 παραλήπτες, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση κατέχει ο Μιχαήλ Γαβράς, ο οποίος είναι παραλήπτης 14 επιστολών, αλληλογραφεί με εξέχοντα πρόσωπα της πνευματικής και πολιτικής ζωής της εποχής του 32. Τα κείμενα του χαρακτηρίζονται από ευγένεια και μετριοπάθεια. Πρόκειται για επιστολές μέτριας έως μεγάλης έκτασης που τόσο με τη διατύπωση όσο και με το περιεχόμενο τους δείχνουν το πραγματικό ενδιαφέρον και τον σεβασμό του αποστολέα στον παραλήπτη του. 28 Πίνακας Επιστολές: 182, 188 (Ραδηνός)-247 (Λοϊζος)-307 (Φραντζῆσκος)-337 (Λαμπαδάς)-35 (Ἀσάνης). 30 Για τον Ματθαίο Εφέσου βλ. PLP 3309, Κουρούσης, Σ., Μανουήλ Γαβαλάς είτα Ματθαίος Μητροπολίτης Εφέσου (1271/2-1355/60) [«Αθηνά» Σύγγραμμα Περιοδικόν της εν Αθήναις Επιστημονικής Εταιρείας, Σειρά Διατριβών και Μελετημάτων 12], Αθήναι Πίνακας Το γεγονός αυτό ίσως θα μπορούσε να οδηγήσει σε συμπεράσματα σχετικά με την ταυτότητα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επιστολογράφων της περιφέρειας που θα σχολιαστεί στη συνέχεια.

17 17 ΔΙΚΤΥΟ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΩΝ Είναι δύσκολο να δημιουργήσουμε ένα σύνθετο δίκτυο επιστολογράφων με βάση τον τόπο διαμονής και δραστηριοποίησης τους. Από το σύνολο των 149 παραληπτών 33 των οχτώ συλλογών που μας απασχολούν γνωρίζουμε μόνον 29 που αλληλογραφούν με περισσότερους από έναν από τους οχτώ επιστολογράφους 34. Ωστόσο έμμεσα από το PLP πληροφορούμαστε και για άλλους παραλήπτες που αλληλογραφούν μεταξύ τους, γεγονός που μπορεί να μας οδηγήσει στην υπόθεση ότι έχουμε ένα πιο πολύπλοκο και πολυπρόσωπο δίκτυο από αυτό που φαίνεται αρχικά. Μία ακόμη ένδειξη για την ύπαρξη ενός αρκετά μεγαλύτερου δικτύου προσώπων είναι η αναφορά στις επιστολές του Δημητρίου Κυδώνη στα ονόματα άλλων προσώπων με τα οποία διατηρεί επαφή και αλληλογραφία και τα οποία προφανώς αποτελούν κοινούς γνωστούς και πιθανότατα επιστολογράφους του Κυδώνη και των παραληπτών του 35. Στην επιστολή 2 του Ματθαίου Εφέσου αναφέρονται τα ονόματα του Καρβώνη 36 και του Κυδωνάτου ως κομιστών. Το γεγονός αυτό, όμως, δημιουργεί επίσης τις προϋποθέσεις για να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός πιο πολυπρόσωπου δικτύου. Επιπλέον η ύπαρξη επιστολών που προορίζονται για θέατρα, για δημόσια δηλαδή ανάγνωση, καθώς και επιστολές που προορίζονται για περισσότερους του ενός παραλήπτες, ακόμα και για ομάδα παραληπτών («καὶ τοῖς σὺν αὐτῶ») μπορεί να μας οδηγήσει σε μία ακόμα πιο διευρυμένη και ίσως αλληλεπικαλυπτόμενη λίστα παραληπτών, που θα μπορούσαν να είναι ακόμα και ήδη γνωστοί μας παραλήπτες που κατοικούν στον ίδιο τόπο. Πιο εύκολη φαίνεται η προσπάθεια να δημιουργήσουμε ένα δίκτυο τόπων διακίνησης επιστολών. Αδιαμφισβήτητη πρωταγωνίστρια πόλη είναι η 33 Παράρτημα. 34 Πίνακες 9, 10, Βλ. σημ Στο corpus του Νικηφόρου Γρηγορά εμφανίζεται επίσης παραλήπτης με το όνομα Καρβώνης (επιστολή 59).

18 18 Κωνσταντινούπολη ενώ επόμενη σε αριθμό παραληπτών έρχεται ή Θεσσαλονίκη 37. Οι υπόλοιπες πόλεις και νησιά που συναπαρτίζουν το δίκτυο αλληλογραφίας, με αισθητά όμως χαμηλή εκπροσώπηση παραληπτών είναι η Φιλαδέλφεια, η Έφεσος, η Τραπεζούντα, η Κύπρος, η Λέσβος, η Λήμνος, Η Βέροια, το Δυρράχιο, η Οχρίδα, η Φιλιππούπολη, ο Μιστράς, η Μονεμβασία και το Άγιο Όρος 38. Πρόκειται για ένα ευρύ δίκτυο τόπων, που καλύπτει ολόκληρη τη Βυζαντινή αυτοκρατορία πρωτεύουσα, ανατολικές κτίσεις, Μακεδονία, Βαλκανικές κτίσεις, Πελοπόννησος, νησιά. Συνδέοντας όμως τους τόπους με τον αριθμό αλλά και την ταυτότητα των προσώπων θα δούμε ότι ρυθμιστικό ρόλο παίζει η Κωνσταντινούπολη, όχι μόνο ως προς τον μεγάλο αριθμό παραληπτών που κατοικούν εκεί αλλά και ως προς τους παραλήπτες που κατοικούν σε άλλες περιοχές. Οι παραλήπτες της Κωνσταντινούπολης βρίσκονται σε απόλυτη αριθμητική υπεροχή και αλληλογραφούν και μεταξύ τους ακόμα και για θέματα τελείως θεωρητικά και φιλοσοφικά. Αυτό δείχνει πέρα από την ανάγκη για ουσιαστική επικοινωνία, και την ευρύτερη κουλτούρα της βυζαντινής επιστολής που αγγίζει τα όρια της θεωρητικής αναζήτησης και της επιδίωξης του καλαίσθητου λόγου που θα διασωθεί για πάντα, που μπορεί να θεωρηθεί και ένας από του στόχους για τους οποίους καταρτίζονται οι συλλογές επιστολών. Αλλά και ή ταυτότητα των παραληπτών της περιφέρειας δείχνουν σε μεγάλο βαθμό την ανάγκη του κέντρου να διατηρήσει επαφή με αυτή. Πολλές πόλεις και περιοχές της επαρχίας εκπροσωπούνται μεμονωμένα από θρησκευτικούς ηγέτες και αρχιερείς (Φιλαδέλφεια, Έφεσος, Φιλιππούπολη, Δυρράχιο, Οχρίδα) ή από πολιτικούς ταγούς και αξιωματούχους (Λέσβος, Λήμνος, Βέροια, Μιστράς, Μονεμβασία, Τραπεζούντα) οι οποίοι ούτως ή άλλως έχουν επαφή με την Πόλη και γνωρίζουν αυτή και τους κατοίκους της. Βέβαια διαθέτουμε και δύο συλλογές επιστολών κατοίκων της περιφέρειας, του Ματθαίου Εφέσου (και από την εποχή που ζούσε στη Φιλαδέλφεια, ως πρωτονοτάριος Μανουήλ Γαβαλάς) και του Θεολήπτου Φιλαδελφείας, οι οποίοι όμως διατηρούν στενή επαφή με τι κέντρο, την Κωνσταντινούπολη, και λόγω της θέσης τους αλλά και βάσει της ταυτότητας των παραληπτών τους. 37 Πίνακας Πίνακας 15.

19 19 Ιδιαίτερη θέση κατέχει η Θεσσαλονίκη, γεγονός που φαίνεται να οφείλεται σε δύο λόγους, την ισχυρή και στρατηγική της θέση που συχνά τέθηκε σε κίνδυνο λόγω εχθρικών επιβουλών, και την ησυχαστική έριδα που την εποχή εκείνη πρωταγωνιστεί στους εκκλησιαστικούς κύκλους και τις συνειδήσεις των πιστών. ΤΙΤΛΟΙ, ΑΞΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΠΑΡΑΛΗΠΤΩΝ Θα μπορούσαμε να πούμε, χωρίς να υπερβάλλουμε ότι η Κωνσταντινούπολη αποτελεί το μεγάλο επιστολογραφικό κέντρο του Βυζαντίου. Όλες σχεδόν οι επιστολές κινούνται από και προς αυτήν. Η Κωνσταντινούπολη φαίνεται να είναι το κέντρο γύρω από το οποίο δημιουργείται το αλληλογραφικό δίκτυο της εποχής. Οι περισσότεροι επιστολογράφοι ζουν και σταδιοδρομούν στην Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για ανώτερους, συνήθως, κληρικούς, μοναχούς, αξιωματούχους του παλατιού, λογίους και διδασκάλους. Οι επιστολογράφοι της περιφέρειας είναι τις περισσότερες φορές άνθρωποι που έχουν αν όχι γεννηθεί και ανατραφεί, τουλάχιστον ζήσει στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Είναι άτομα που είτε ως κρατικοί απεσταλμένοι, είτε ως φορείς της εκκλησιαστικής ηγεσίας και ποιμενάρχες, είτε ως απλοί ιδιώτες π.χ. έμποροι έχουν βρεθεί εκτός της Κωνσταντινούπολης. Παρόλα αυτά διατηρούν στενούς δεσμούς με τους κατοίκους της και δείχνουν ζωηρό ενδιαφέρον για τα όσα συμβαίνουν εκεί. Πιο συγκεκριμένα από τους 149 παραλήπτες επιστολών που γνωρίζουμε 39, οι 45 είναι στρατιωτικοί ή κρατικοί αξιωματούχοι συμπεριλαμβανομένων των αυτοκρατόρων και διοικητών της επαρχίας 40. Οι 47 είναι κληρικοί και μοναχοί 41, ανάμεσα στους οποίους πατριάρχες και επίσκοποι και 15 είναι λόγιοι 42, συγγραφείς ρήτορες και φιλόσοφοι 43, ενώ των υπολοίπων είναι γνωστό μόνον το όνομα κι όχι 39 Υπάρχει και ένας σεβαστός αριθμός επιστολών με αόριστο παραλήπτη: «τῷ δεῖνι», «τινὶ τῶν δυνατῶν». 40 Πίνακας Πίνακας H ύπαρξη ενός τόσο μεγάλου αριθμού παραληπτών με αποκλειστική ιδιότητα αυτή του λογίου, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι αυτοί σταδιοδρομούσαν ως επαγγελματίες λόγοι γράφοντας ή παραδίδοντας ιδιωτικά μαθήματα. (Matschke Tinnefeld, 239). 43 Πίνακας 13.

20 20 κάποιο αξίωμα ή επαγγελματική ιδιότητα 44. Συχνά λόγιοι ή συγγραφείς είναι και άτομα που κατέχουν και κάποιο αξίωμα ή εξασκούν κάποιο επάγγελμα. Διαπιστώνουμε ότι γενικά πρόκειται για άτομα του μέσου ή ανώτερου κοινωνικού επιπέδου της εποχής και σίγουρα ανώτερης μόρφωσης και εκπαίδευσης. Επιχειρώντας να διαπιστώσουμε αν το επάγγελμα, το αξίωμα ή η θέση του παραλήπτη επηρεάζει και το περιεχόμενο της επιστολής θα μπορούσαμε να καταλήξουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα: α) οι αυτοκράτορες, διοικητές περιοχών ή στρατιωτικοί ηγέτες δέχονται επιστολές είτε με εγκωμιαστικό για τα επιτεύγματά τους περιεχόμενο, είτε με αιτητικό χαρακτήρα κυρίως προς όφελος του ίδιου του αποστολέα είτε με τη μορφή αναφοράς σχετική με την πολιτική ή κοινωνική κατάσταση. β) οι λόγιοι και οι φιλόσοφοι δέχονται επιστολές με θέματα που άπτονται των ενδιαφερόντων τους. Είναι οι βασικοί παραλήπτες των μεγάλης έκτασης επιστολών ή των μικρής έκτασης αιτητικών επιστολών με αίτημα την κρίση του παραλήπτη για το έργο του αποστολέα. γ) οι κληρικοί και μοναχοί δέχονται ως επί το πλείστον όχι θεολογικές επιστολές, πράγμα που θα ήταν εύλογο σε μία εποχή κατά την οποία κυριαρχεί η ησυχαστική έριδα, αλλά φιλοσοφικές. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να βρει μια εξήγηση στη στενή σχέση θεολογίας και φιλοσοφίας (η φιλοσοφία θεωρούταν «θεραπαινίδα» της θεολογίας). δ) οι περισσότεροι από τους μοναχούς διαθέτουν παράλληλα και συγγραφική ιδιότητα ή φιλοσοφικά ενδιαφέροντα. Αυτό σε συνάρτηση και με την προηγούμενη διαπίστωση μπορεί να εξηγήσει το πλήθος των φιλοσοφικών επιστολών που δέχονται ε) ειδική κατηγορία ως προς τη θεματολογία αποτελεί η ομάδα παραληπτών της Θεσσαλονίκης. Οι περισσότερες από της επιστολές που τους αφορούν σχετίζονται είτε με την ησυχαστική έριδα - που άλλωστε βασικό, αν όχι το βασικό της πρόσωπο υπήρξε ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είτε με τα σοβαρά στρατιωτικά θέματα και την ασφάλεια της πόλης. Αν επιχειρούσαμε να συσχετίσουμε το ύφος της κάθε επιστολής με το θέμα της και τη θέση ή το αξίωμα του παραλήπτη, τότε ο τριπλός αυτός συσχετισμός θα μας 44 Πλήρης κατάλογος ονομάτων στο Παράρτημα.

21 21 οδηγούσε στην υπόθεση ότι άλλοτε έχουμε ίδιο βαθμό βαρύτητας ανάμεσα και στους τρεις παράγοντες και άλλοτε δίνεται βαρύτητα στους δύο από τους τρεις παράγοντες με τον τρίτο να λειτουργεί ως σταθερά. Διαφορετικά απευθύνεται κανείς στον αυτοκράτορα και ιδιαίτερα προβάλλοντας ένα αίτημα προς ικανοποίηση, άλλο ύφος έχει μία φιλοσοφική επιστολή προς έναν παραλήπτη με φιλοσοφικά ενδιαφέροντα, διαφορετικά απευθύνεται κανείς σε φίλο του που του ζητά μια εξυπηρέτηση και διαφορετικά σε έναν κληρικό ή αρχιερέα. Ειδική αναφορά πρέπει να γίνει για τους τρεις παράγοντες, θέμα, ύφος και θέση ως προς τις γυναίκες παραλήπτριες, προκειμένου να διαπιστωθεί το κατά πόσο το φύλο επηρεάζει κάποιον από αυτούς ή και όλους.

22 22 ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΑΡΑΛΗΠΤΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ Η γυναικεία εκπροσώπηση στα corpora των επιστολών που μας απασχολούν είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Συνολικά μιλάμε για επιστολές προς γυναίκες διόλου ασήμαντες ως προς την ταυτότητά τους, την αξία τους και τη θέση τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής 45. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη Χούμναινα Παλαιολογίνα δέχεται επιστολές από τον πατέρα της Νικηφόρο Χούμνο 46, καθώς και από τον Θεόληπτο Φιλαδελφείας 47, που σαν πνευματικός της πατέρας τη συμβουλεύει σχετικά με την απόφασή της να μονάσει μετά το θάνατο του συζύγου της και τη στάση που πρέπει να τηρήσει απέναντι στα προβλήματα της ζωής. Πρόκειται, λοιπόν, για επιστολές από άντρες μεν επιστολογράφους, οι οποίοι όμως, συνδέονται ο πρώτος με συγγενική και ο δεύτερος με ποιμαντική σχέση με την παραλήπτρια. Το ύφος τους είναι προσεγμένο και ρητορικά (γλωσσικά) επιμελημένο παραμένει ωστόσο τυπικό και χωρίς ιδιαίτερη οικειότητα παρά τη στενή σχέση που συνδέει την παραλήπτρια με τους επιστολογράφους της. Ακόμα και στην περίπτωση του πατέρα της μπορούμε να δούμε πως το περιεχόμενο των επιστολών είναι φιλοσοφικό και φιλολογικό και μόλις που διαφαίνεται ένας πιο διδακτικός και ίσως πατρικός τόνος 48. Και η Θεοδώρα Ραούλαινα 49 αποτελεί παραλήπτρια δύο επιστολών του Νικηφόρου Χούμνου 50. Πρόκειται για καθαρά φιλολογικές επιστολές, καθώς και οι δύο αναφέρονται στην αποστολή βιβλίων από το Χούμνο στην παραλήπτρια των επιστολών του. Πρόκειται λοιπόν για ένα ουδέτερο θέμα. Η θέση της Θεοδώρας δημιουργεί και σ αυτή την περίπτωση ένα κοινωνικό και ηθικό περίβλημα που «νομιμοποιεί» αυτή την επιστολογραφική σχέση και αιτιολογεί την ύπαρξή της. 45 Πρόκειται για γυναίκες που αποτελούν μέλη επιφανών οικογενειών και διαθέτουν υψηλή μόρφωση και παιδεία (Matschke Tinnefeld, ). 46 Επιστολές 157, 167, 171, Επιστολές 1, 2, 3, 4, 5, 6, Το γεγονός βέβαια αυτό μπορεί να εξηγείται και από το τυπικό ύφος που κυριαρχεί γενικότερα στην επιστολογραφία της εποχής. 49 Σύμφωνα με το PLP παραλήπτρια είναι η πρωτοβεστιαρία Θεοδώρα Μουζαλώνισσα, σύζυγος του πρωτοβεστιαρίου Θεοδώρου Μουζάλωνα, ωστόσο πρόκειται για τη Θεοδώρα Ραούλαινα, βλ. PLP (σχετικά: Kotzabassi, ). 50 Επιστολές 76, 77.

23 23 Ίσως μάλιστα θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε κι εδώ έναν τόνο συμβουλευτικού ή διδακτικού ενδιαφέροντος 51. Η τελευταία γυναικεία παρουσία στα corpora των επιστολών μας είναι αυτή της αυτοκράτειρας Ελένης Παλαιλογίνας. Δέχεται δύο συλλυπητήριες, παρηγορητικές επιστολές, εκ των οποίων η μία προέρχεται από το Νικηφόρο Γρηγορά και η δεύτερη από το Δημήτριο Κυδώνη. Και οι δύο επιστολογράφοι εκφράζουν στην παραλήπτριά τους τη λύπη τους για το θάνατο του Μανουήλ Β Παλαιολόγου και τη συμπαράστασή τους προς εκείνη. Ο Γρηγοράς αποστέλλει στην Ελένη Παλαιολογίνα μια ακόμα επιστολή 52 με φιλοσοφικό περιεχόμενο. Το περιεχόμενο όλων των επιστολών είναι τυπικό. Τα θέματα που θίγονται είναι προσωπικά, φιλοσοφικά ή και θεολογικά χωρίς να απουσιάζει η τυπικότητα που αν και υπάρχει στον μεγαλύτερο αριθμό επιστολών που μας απασχολούν εδώ εμφανίζεται πιο έντονη. 51 Άλλωστε η παρουσία της Θεοδώρας Ραούλαινας στην επιστολογραφία φαίνεται κάθε άλλο παρά ασήμαντη. Είναι επίσης παραλήπτρια είκοσι εννέα επιστολών του Γρηγορίου Κυπρίου, μίας επιστολής του Μάξιμου Πλανούδη και μίας επιστολής του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη βλ. Kotzabassi, Επιστολή 42.

24 24 ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ ΚΟΜΙΣΤΕΣ ΠΑΡΑΛΗΠΤΕΣ Είναι γνωστό πως σε ό, τι αφορά την ιδιωτική αλληλογραφία δεν υπήρχε κάποιος εξουσιοδοτημένος κρατικός φορέας που να αναλαμβάνει τη διακίνηση των επιστολών. Η μεταφορά και η επίδοση μιας επιστολής ήταν μέλημα και αποστολή κάποιου γνωστού του επιστολογράφου που για δικούς του λόγους τύχαινε να βρεθεί στον τόπο του παραλήπτη 53. Πολλές φορές μάλιστα αναλάμβανε να επιδώσει στον παραλήπτη δώρα και βιβλία που συνόδευαν την επιστολή. Η επίδοση, λοιπόν των επιστολών αποτελούσε, αν όχι ένα πάρεργο τουλάχιστον ένα δευτερεύον μέλημα του κομιστή και άρα η ευσυνειδησία και η αγαθή προαίρεσή του ήταν σημαντικότατες προϋποθέσεις για τη σωστή ολοκλήρωση της αποστολής του. Αυτό αποκτά ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα, αν δεχτούμε πως ο κομιστής αναλάμβανε να μεταφέρει και προφορικές πληροφορίες στον παραλήπτη της επιστολής, ώστε να μην υπάρξει κίνδυνος να φτάσουν πολύτιμες πληροφορίες σε χέρια κακόβουλων ή περίεργων ανθρώπων που ίσως υπέκλεπταν την επιστολή 54, πράγμα που άλλωστε αποζητούσε και ο ίδιος ο παραλήπτης, όπως μπορούμε να υποθέσουμε από τις επιστολές μας. Δεν λείπουν μάλιστα και περιπτώσεις που σε επόμενη επιστολή του ο επιστολογράφος δηλώνει πως η αμέλεια του κομιστή ή οι ψευδείς πληροφορίες που μετέφερε προκάλεσαν παρεξήγηση μεταξύ αυτού και του παραλήπτη, όπως λέει, για παράδειγμα, ο Μιχαήλ Γαβράς. Παράπονα μπορεί να εκφράζονται και από την πλευρά του παραλήπτη, ο οποίος σε επόμενη επιστολή του δηλώνει στον παραλήπτη του ότι το πρόσωπο το οποίο είχε αναλάβει τη μεταφορά της επιστολής αποδείχθηκε ανάξιο της εμπιστοσύνης του. Ο Μιχαήλ Γαβράς για παράδειγμα 53 Ο Ματθαίος Εφέσου στη δεύτερη επιστολή του προς την αυτοκράτειρα Ειρήνη αναφέρει ότι η επιστολές της τελευταίας εφτασαν στα χέρια του από δύο διαφορετικούς κομιστές, τον Καρβώνη και τον Κυδωνάτο («Τῶν σταλέντων πρὸς ἡμᾶς παρὰ σοῦ γραμμάτων, τὰ μὲν μετὰ τοῦ Καρβώνη ἐδεξάμεθα κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς Χριστοῦ γεννήσεως, τὰ δὲ μετὰ τοῦ μεθ ἡμῶν τὴν οἴκησιν ποιουμένου Κυδωνάτου ἐδεξάμεθα πολὺ πρότερον»). 54 Ο Νικηφόρος Γρηγοράς στην επιστολή 124 αναφέρει στον παραλήπτη του ότι η προηγούμενη επιστολή του ήταν σύντομη και αόριστη για να μην πέσει σε χέρια κακόβουλων ανθρώπων («πολλὰ τῶν λεγομένων καὶ πραττομένων εὐδιάβολα τοῖς φιλοσκώμμοσι γίγνονται καὶ δείσας μὴ τραγῳδίας ὑπόθεσις γένηται καθ ἡμῶν τὰ γράμματα διατρανοῦντα ἃ σιωπᾶσθαι θέμις, τὸ μἐν γρᾶψαι ἐπέσχον, λόγοις ἀμυδροῖς ἀπὸ γλώττης καὶ ἀσαφέσι τῷ κομίζοντι, σοὶ δ ἐγνωσμένοις ὅλην τὴν ἐμὴν ἀπέσταλκά σοι δοιάνοιαν»).

25 25 αναφέρει ότι ο κομιστής καταχράστηκε και δεν του απέδωσε τα δώρα που συνόδευαν την επιστολή. Αντίθετα ο Νικηφόρος Γρηγοράς δείχνει να εμπιστεύεται απόλυτα τον κομιστή της επιστολής του, που όπως μπορούμε να συμπεράνουμε μεταφέρει και προφορικές πληροφορίες και ζητά από τον παραλήπτη του να του απαντήσει μέσω του ίδιου ανθρώπου 55. Το να συνοδεύεται η επιστολή από δώρα είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Στις επιστολές του Δημητρίου Κυδώνη συναντάμε αναφορές σε αυτή τη συνήθεια 56. Στην επιστολή 295 ο Κυδώνης δηλώνει στον παραλήπτη του ότι του αποστέλλει μήλα, ενώ στην επιστολή 300 ζητά από τον παραλήπτη να μην του στείλει κανένα δώρο καθώς φοβάται τους συκοφάντες. Ο Μιχαήλ Γαβράς από την άλλη ζητά επίμονα να του αποσταλεί ένα άλογο επιβεβαιώνοντας τη συνήθεια να αποστέλλονται δώρα, ενώ στη συλλογή του Ματθαίου Εφέσου έχουμε αναφορά για την αποστολή μαζί με την επιστολή κρασιού 57 και ενός γλυπτού που βρέθηκε στα χέρια του 58. Είναι επίσης συχνό το να αναφέρεται το όνομα του κομιστή στην επιστολή που στέλνει ως απάντηση ο παραλήπτης στον αρχικό αποστολέα, συνοδευμένο και από επαινετικούς χαρακτηρισμούς. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελούν οι αιτητικές επιστολές, εκείνες δηλαδή στις οποίες ο κομιστής της επιστολής αποτελεί και τον άμεσα ενδιαφερόμενο, το πρόσωπο για το οποίο ζητά ο επιστολογράφος κάποια εξυπηρέτηση από τον παραλήπτη της επιστολής του. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν έχουμε λόγο να αμφιβάλλουμε ότι η επιστολή θα τύχει μεγάλης φροντίδας από τον κομιστή Επιστολή 78: «ἐζήτησε καὶ ἡμέτερα γράμματα πρὸς τοὺς φίλους ἡμῶν, ἵν εἴη πρόφασις αὐτῷ και ἀντίγραφα κομίζειν ἡμῖν παρ ὑμῶν ἐν τῇ ἐπανόδῳ». 56 Σχετικά με την επίδοση των επιστολών και συνοδευτικών δώρων, Riehle, Επιστολή 18: «οἶον ὑποπιεῖν διεπέμψας». 58 Επιστολή 183: «ἀλλὰ τῶν πάλαι βλυζόντων ἐκ τοῦ ἱεροῦ μνήματος μετὰ τῆς κόνεως λίθων ἐντυχόντες ἐνὶ ἀπεστάλκαμέν σοι ἔχει δε ὁ λίθος ἐφ ἑκάτερα τῶν νώτων τὸν διδάσκαλον καὶ τὸν μαθητὴν οὐ συνδειπνοῦντας ὡς ἐπὶ τῆς μυστικῆς ἐκείνης τραπέζης ἀλλὰ συναλγοῦντας, οἶμαι, καὶ συσκεπτομένους, ὅπως ἂν τὸ βάρβαρον ἐξελάσουσι». 59 Για τη διακίνηση των επιστολών πληροφορούμαστε επίσης από τις επιστολές: Βλ. Νικηφόρος Χούμνος: επ. 92, 115 Δημήτριος Κυδώνης: επ. 141, 211, 264, 272, 274, 316, 318, 320, 323 Μιχαήλ Γαβράς: επ. 53, 65 Γρηγόριος Ακίνδυνος επ. 47.

26 26 ΘΕΑΤΡΑ Στο μεγαλύτερο αριθμό τους οι επιστολές προορίζονταν για έναν και μόνο παραλήπτη. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που στον τίτλο αναφέρονται τα ονόματα δύο παραληπτών ή και ακόμα περισσότερων 60. Το γεγονός αυτό μπορεί να σχετίζεται και με τα βυζαντινά θέατρα, τις δημόσιες δηλαδή αναγνώσεις επιστολών με ιδεολογικό και αισθητικό ενδιαφέρον. Μια προσεκτικότερη ματιά στις επιστολές με περισσότερους του ενός παραλήπτες δείχνει ότι οι επιστολές αυτές είναι φιλοσοφικής, φιλολογικής και γενικότερα θεωρητικής θεματολογίας και αρκετά επιμελημένες ως προς την έκφραση. Αρκετές είναι επίσης και οι επιστολές που προορίζονται για έναν κεντρικό παραλήπτη αλλά και ομάδα φίλων, μαθητών ή πνευματικών του τέκνων, σε περίπτωση που ο παραλήπτης αποτελεί ηγούμενο μονής ή ιερέα. Στον τίτλο αυτών των επιστολών το όνομά του κεντρικού παραλήπτη συνοδεύεται από τη φράση «καὶ τοῖς σὺν αὐτῶ», που αν όχι αποδεικνύει τουλάχιστον υπονοεί την ανάγνωση της ίδιας επιστολής από περισσότερους του ενός παραλήπτες. Βέβαια από το περιεχόμενο αυτών των επιστολών δε μπορούμε να συμπεράνουμε αν προορίζονται για δημόσια ανάγνωση ή αν απλά περισσότεροι του ενός παραλήπτες έχουν πρόσβαση στο ίδιο κείμενο σε ανεξάρτητους χρόνους. Ωστόσο το γεγονός ότι γνωρίζουμε για την ύπαρξη θεάτρων μας επιτρέπει να υποθέτουμε ότι αυτές οι επιστολές προορίζονταν για τέτοιο σκοπό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η περίπτωση που η ίδια επιστολή αποστέλλεται σε δύο διαφορετικούς μεμονωμένους παραλήπτες. Πρόκειται και πάλι για γενικές επιστολές που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο δημόσιας ανάγνωσης και που ίσως ο συντάκτης τους τις αποστέλει σε διαφορετικά πρόσωπα με σκοπό τη δημόσια ανάγνωση τους. Πέρα όμως από απλές ενδείξεις και υποθέσεις υπάρχουν ορισμένα χωρία μέσα στις επιστολές που φανερώνουν την παρουσία των θεάτρων. Ο Νικηφόρος Χούμνος στην 37 η επιστολή του με παραλήπτη τον Θεόδωρο Ξανθόπουλο δηλώνει ρητά ότι αποστέλλει την επιστολή του για να αναγνωστεί δημόσια («εἰς θέατρον πέμπω»). Αντίστροφη περίπτωση αποτελούν οι επιστολές 142 και 143 του Νικηφόρου 60 Δύο ή περισσότερους παραλήπτες έχουμε στις επιστολές: Μιχαήλ Γαβράς: επ. 30, 51 Νικηφόρος Χούμνος: επ. 30, 75, 150, 158 Μιχαήλ Γαβράς: επ. 22, 75, 121, 195. Τα ονόματα των παραληπτών και ο αριθμός της κάθε επιστολής αναφέρονται στο παράρτημα (πίνακες 1-8).

27 27 Γρηγορά στις οποίες ο αποστολέας δηλώνει το θαυμασμό που προκάλεσαν κατά τη δημόσια ανάγνωσή τους οι επιστολές που είχε δεχθεί από τους παραλήπτες του στο παρελθόν Η αποστολή κειμένων με σκοπό τη δημόσια ανάγνωση τους υπονοείται και στις επιστολές: Νικηφόρος Χούμνος, επ. 31: «εἰς θέατρον πέμπω» Δημήτριος Κυδώνης επ. 432: «ἀλλ εὖ ἴσθι ὡς ὅπερ ἐμοὶ τοῦτο καὶ πᾶσιν οἷς τῆς ἀναγνώσεως ἐκοινώνουν συνέβαινεν. Εὔχοντο πάντες ἔφ ὅ, τι πλεῖστον ἐκτείνεσθαι ταύτην, ὡς εἰ δέοι καὶ μέχρι νυκτῶν μεθ ἡδονῆς ἀκουσόμενοι». Μιχαήλ Γαβράς επ. 43, tit. «Τῷ Ἑβδομηνῷ κυρῷ Ιωάννῃ καὶ τοῖς σὺν αὐτῷ».

28 28 ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Συχνά στις επιστολές μας συναντάμε ιδέες, θέματα, και εκφράσεις που επαναλαμβάνονται. Βέβαια κάθε κατηγορία επιστολής παρουσιάζει από τη φύση τη μεγαλύτερη ή μικρότερη τυποποίηση. Έτσι οι αιτητικές, οι επαινετικές και οι επιστολές που δηλώνουν παράπονο ή μομφή εμφανίζονται περισσότερο τυποποιημένες από τις υπόλοιπες. Επιπλέον ο κάθε επιστολογράφος παρουσιάζει μία τυποποίηση τόσο λεξιλογική όσο και θεματική. Παρόλα αυτά θα μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε τα κυριότερα θέματα και μοτίβα των επιστολών που μας απασχολούν. α) Η σταθερή σχεδόν κατάληξη των αιτητικών επιστολών ότι ο παραλήπτης θα βρει αντάξια ανταμοιβή της βοήθειας που θα προσφέρει από το Θεό (συχνά και από τους ανθρώπους). β) Η διατύπωση ότι οι επιστολές αποτελούν αντίδοτο στον πόνο και αντίβαρο στις δυσκολίες που προκαλεί η απόσταση που χωρίζει αποστολέα και παραλήπτη. γ) Το παράπονο ότι η σπάνια και αμελής αλληλογραφία από τη πλευρά του παραλήπτη αποτελεί ένδειξη μικρής εκτίμησης του τελευταίου προς το πρόσωπο του αποστολέα. δ) Η τυπική έναρξη των επιστολών με την αναφορά στην αξία της φιλίας. ε) Η χρήση ιστορικών και μυθικών παραδειγμάτων (exempla) και η ταύτισή τους με το επαινούμενο πρόσωπο. στ) Η βοήθεια που προσέφερε η επιστολή του παραλήπτη στην ανάρρωση του αποστολέα από τη βαριά σωματική του ασθένεια.

29 29 ΑΙΤΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Μια ιδιαίτερη και αρκετά εκτεταμένη κατηγορία επιστολών είναι οι αιτητικές. Πρόκειται για επιστολές με τις οποίες ο επιστολογράφος ζητά από τον παραλήπτη να ικανοποιήσει κάποιο αίτημα του. Τόσο η θεματολογία τους όσο και η διατύπωση τους είναι αρκετά τυποποιημένες. Ο Νικηφόρος Χούμνος στέλνει μια σειρά από αναφορές στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο ζητώντας να θέσει τέλος στις αδικίες που γίνονται σε βάρος του και να τιμωρήσει παραδειγματικά τον δράστη της αδικίας 62. Στο πλαίσιο των θεολογικού ενδιαφέροντος επιστολών του, ο Γρηγόριος Ακίνδυνος ζητά επίμονα από τους παραλήπτες των επιστολών του να διατηρήσουν την ορθή πίστη τους και εμμένοντας στην παράδοση να πολεμήσουν τους ησυχαστές. Συχνό φιλολογικό αίτημα αποτελεί η αποστολή κάποιας βίβλου συγγραμμάτων, ενώ δε λείπει και η στερεότυπη αίτηση για συχνότερη και εκτενέστερη αλληλογραφία των επιστολογράφων με παραλήπτες που εκτιμούν καθώς και η κατά το συντομότερο δυνατό προσωπική επικοινωνία. Πέρα από τα γενικού τύπου αιτήματα υπάρχουν και ιδιαίτερες κατηγορίες αιτημάτων που προσδίδουν ζωντάνια στη θεματολογία και δείχνουν πως η βυζαντινή επιστολογραφία μπορεί να αποτελέσει τον καθρέφτη μίας κοινωνίας με διαχρονικές ανάγκες και προβλήματα. Ο Νικηφόρος Χούμνος ζητά από την κόρη του Ειρήνη Χούμναινα Παλαιολογινα να αγαπά και να προστατεύει τον αδελφό της ώστε ποτέ να μην ψυχρανθούν 63. Μια μεγάλη υποκατηγορία αιτητικών επιστολών αποτελεί εκείνη των επιστολών με τις οποίες ο επιστολογράφος ζητά από των παραλήπτη να περιθάλψει τον κομιστή και να ικανοποιήσει κάποιο αίτημά του. Πρόκειται συνήθως για σύντομες συστατικές επιστολές που δηλώνουν ότι το πρόσωπο που κομίζει την επιστολή είναι οικείο στον αποστολέα και διαβεβαιώνουν τον παραλήπτη για το ήθος του κομιστή που αξίζει τη βοήθεια του. Ο Γρηγοράς τις περισσότερες φορές δηλώνει ότι η βοήθεια που θα προσφέρει ο παραλήπτης της επιστολής στον κομιστή ισοδυναμεί με προσφορά στον ίδιο ενώ τον προτρέπει να βοηθήσει τον άνθρωπο που έχει μπροστά του ώστε να λάβει κι εκείνος μισθό από το Θεό. Το μοτίβο αυτό της θείας 62 Πίνακας 3, πρόκειται για 41 αναφορές. O αριθμός των επιστολών φαίνεται στον πίνακα Επιστολές 157, 167, 171, 172.