ΓΕΝΙΚΟΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΙ ΟΡΟΙ 1. Τα μέρη του λόγου στη λατινική γλώσσα είναι εννέα: Πέντε κλιτά: α) όνομα ουσιαστικό (nomen sublantivum), β) όνομα επίθετο (nomen adiectivum), γ) αντωνυμία (pronomen), δ) μετοχή (participum), ε) ρήμα (verbum) Τέσσερα άκλιτα: α) επίρρημα (adverbium), β) πρόθεση (praepositio), γ) σύνδεσμος (coniunctio), δ) επιφώνημα (interectio) Άρθρο η λατινική γλώσσα δεν έχει. Για το λόγο αυτό, αν ένα όνομα στο λόγο θεωρείται ως γνωστό και ορισμένο ή ως άγνωστο και αόριστο γίνεται κατανοητό από την κοινή αντίληψη των διαλεγομένων ή από τη συνηθισμένη χρήση και την έννοια των συμφραζομένων: (miles venit = ο στρατιώτης έρχεται ή ένας στρατιώτης έρχεται). 2. Τα ουσιαστικά και στη Λατινική διακρίνονται σε συγκεκριμένα (concreta) και αφηρημένα (abstracta). Εξάλλου τα συγκεκριμένα τα διακρίνουμε σε κύρια (propria) και προσηγορικά (appellative). 3. Τα παρεπόμενα των ονομάτων και στη Λατινική είναι τέσσερα: το γένος (genus), ο αριθμός (numerous), η πτώση (casus) και η κλίση (declinatio). 4. Γένη έχει και η Λατινική τρία, αρσενικό (masculinum), θηλυκό (feminimum) και ουδέτερο (neutrum) : vir άντρας, femina γυναίκα, malum μήλο. 5. Επειδή δεν υπάρχει άρθρο στη λατινική γλώσσα, το γένος στα ονόματα μπορεί να το αναγνωρίζει κανείς από την κατάληξη ή από τη σημασία του, αν το όνομα φανερώνει πρόσωπο. Σύμφωνα με αυτά, από τα ονόματα που φανερώνουν πρόσωπα, όπως και στην ελληνική έτσι και στη λατινική, αρσενικού γένους είναι όσα φανερώνουν πρόσωπο αρσενικό (όπως vir άντρας, miles στρατιώτης), θηλυκού είναι εκείνα που φανερώνουν πρόσωπα θηλυκά ( όπως mulier γυναίκα, virgo παρθένος). Από τα άλλα ονόματα, που φανερώνουν πράγματα, ενέργειες, αφηρημένη έννοια κτλ. πολλά έχουν το ίδιο γένος με τα αντίστοιχα της ελληνικής (π.χ. collis ο λόφος, mensa η τράπεζα, domum το σπίτι), πολλά όμως έχουν διαφορετικό γένος (π.χ. vinum ουδ. ο οίνος, mare ουδ. η θάλασσα, ara θηλ. ο βωμός, silva θηλ. το δάσος). Τα ονόματα των μετάλλων γενικά είναι ουδέτερα: aurum ο χρυσός, argentums ο άργυρος, ferrum ο σίδηρος, aes ο χαλκός. 6. Αριθμούς η Λατινική έχει δύο (όπως και η νέα Ελληνική), ενικό (singularis) και πληθυντικό (pluralis). 7. Πτώσεις η λατινική έχει έξι: την ονομαστική (nominativus), τη γενική (genetivus), τη δοτική (dativus), την αιτιατική (accusativus), την κλητική (vocativus) και την αφαιρετική (ablativus). 8. Κλίσεις η λατινική έχει πέντε. [1]
9. Σε όλες τις κλίσεις η κλητική του ενικού και του πληθυντικού είναι όμοια με την ονομαστική του, εκτός από την κλητική του ενικού των δευτερόκλιτων ονομάτων σε us που λήγει σε e. 10. Η αφαιρετική του πληθυντικού είναι πάντοτε όμοια με τη δοτική του. 11. Τα ουδέτερα, όπως και στην ελληνική, έχουν ίδιες καταλήξεις στην ονομαστική, την αιτιατική και την κλητική. 12. Το θέμα του ονόματος το βρίσκουμε, αν αφαιρέσουμε την κατάληξη rum ή um από την γενική του πληθυντικού. Α ΚΛΙΣΗ ΚΛΙΣΕΙΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Περιλαμβάνει ουσιαστικά γένους θηλυκού. Γένους αρσενικού είναι μόνο αυτά που δηλώνουν πρόσωπο αρσενικό. π.χ. : poeta Έχουν χαρακτήρα a. Nom. terra Nom. terrae Gen. terrae Gen. terrarum Dat. terrae Dat. terris Acc. terram Acc. terras Voc. terra Voc. terrae Abl. terra Abl. terris 1. Κατά τον ίδιο τρόπο κλίνονται και τα ονόματα mensa μήνας, insula νησί, statua ανδριάντας, pugna μάχη, όπως και τα αρσενικά nauta ναύτης, αgricola γεωργός, poeta ποιητής, Sequana Σηκουάνας κτλ. 2. Τα θηλυκά πρωτόκλιτα dea (θεά) και filia (κόρη, θυγατέρα) τη δοτική και την αφαιρετική του πληθυντικού (deis, filiis) τη σχηματίζουν κανονικά σε abus, όταν είναι ανάγκη να γίνει διάκριση από τις όμοιες αντίστοιχες πτώσεις των αρσενικών δευτερόκλιτων ονομάτων deus θεός και filius γιός. Έτσι λέγεται deis et deabus, filiis et filiabus ή filiis filiabusque. 3. Το όνομα familia (οικογένεια) στη γενική του ενικού έχει κατάληξη κανονικά ae, αλλά και as (αρχαϊκή κατάληξη όμοια με την ελληνική γλώσσα) στις φράσεις pater familias (οικοδεσπότης), mater familias (οικοδέσποινα). 4. Άλλη αρχαϊκή κατάληξη με την οποία σχηματίζουν τη γενική ενικού πρωτόκλιτα ονόματα (κυρίως στους παλαιότερους ποιητές ), είναι ai (κατά τη β κλίση) : aulai (=aulae της αυλής), terrain (terrae = της γης). [2]
5. Η κατάληξη της γενικής πληθυντικού arum σε μερικά ονόματα συγκόπτεται σε um : drachmum = drachmarum. (Το ίδιο και σε δευτερόκλιτα talentum = talentorum, Argivum = Argivorum). 6. Ελληνικά πρωτόκλιτα ονόματα, ιδίως κύρια, σχηματίζουν συνήθως κατά την κλίση τους στη λατινική μερικές πτώσεις του ενικού αριθμού όπως και στην αρχαία ελληνική. π.χ. : Αινείας Aeneas Aenean (acc.). Αγχίσης Anchises Anchisen Anchise. Πηνελόπη Penelope Penelopae Penelopes Penelopen Penelope 7. Πολλά σε ης ( όπως Αλκιβιάδης, Αριστείδης) σχηματίζονται στη λατινική ως τριτόκλιτα: Alcibiades, Alcibiadis κλητ. Alcibiade κατά την πρώτη κλίση της αρχαίας ελληνικής. Β ΚΛΙΣΗ Περιλαμβάνει ουσιαστικά γένους αρσενικού, θηλυκού και ουδετέρου. Έχουν χαρακτήρα θέματος ο. Τα αρσενικά και τα θηλυκά έχουν την ίδια κατάληξη (-us, -er) και τα ουδέτερα την κατάληξη (-um). αρσενικά αρσενικά Nom. populus puer ager Nom. populi pueri agri Gen. populi pueri agri Gen. populorum puerorum agrorum Dat. populo puero agro Dat. populis pueris agris Acc. populum puerum agrum Acc. populos pueros agros Voc. popule puer ager Voc. populi pueri agri Abl. populo puero agro Abl. populis pueris agris ουδέτερο ουδέτερο Nom. donum Nom. dona Gen. doni Gen. donorum Dat. dono Dat. donis Acc. donum Acc. dona Voc. donum Voc. dona Abl. dono Abl. donis 1. Όπως το populous κλίνονται και τα ουσιαστικά dominus, numerous αριθμός. Επίσης τα θηλυκά δευτερόκλιτα σε us. Τέτοια είναι τα ονόματα δέντρων, ficus συκιά, ακόμα τα ονόματα που η λατινική τα πήρε από την ελληνική π.χ. methodus μέθοδος, Aeguptus, Αίγυπτος κα. 2. Όπως το puer κλίνονται το gener γαμπρός, soccer πεθερός, vesper εσπέρα, liberi τα τέκνα ( μόνο στον πληθυντικό) και το μοναδικό όνομα σε ir vir άντρας. 3. Όπως το ager κλίνονται τα liber βιβλίο, caper τράγος, culter μαχαίρι κα. [3]
4. Όπως το donum κλίνονται τα bellum πόλεμος, proelium μάχη, periculum κίνδυνος, templum ναός. 5. Είναι αρκετά τα αρσενικά της δεύτερης κλίσης που λήγουν σε er όπως puer, ager. Αρχικά και τα ονόματα αυτά είχαν την κατάληξη us (puerus, όπως numerous, agrus), αλλά την κατάληξη αυτή την απέβαλαν, όπως και η λατάληξη της κλητικής του ενικού e. Από τα ονόματα αυτά όσα μπροστά από το r του θέματος έχουν σύμφωνο, ύστερα από την αποβολή των καταλήξεων us και e ανέπτυξαν μπροστά από το r ένα e βραχύ. Έτσι προήλθε από το agr- το ager, από το libr- το liber). Στις άλλες πτώσεις τα ονόματα που λήγουν σε er κλίνονται όπως ακριβώς και όσα λήγουν σε us. 6. Κάποια ουσιαστικά της β κλίσης συγκόπτουν το θέμα τους (ager agri). Κατά τα άλλα οι καταλήξεις είναι πάντα ίδιες. 7. Τα κύρια ονόματα που λήγουν σε ius, (γνήσια λατινικά π.χ. Vergilius, Marius, Tullius) και το προσηγορικό filius σχηματίζουν την κατάληξη κλητικής ενικού σε i κι όχι e (filius filii και όχι filie). 8. Τα υπερδισύλλαβα ουσιαστικά σε ius και σε ium, συνήθως, συναιρούν το ii της γενικής ενικού σε i και τονίζονται ύστερα από τη συναίρεση στην παραλήγουσα, έστω και αν αυτή είναι βραχεία. 9. Τα ουδέτερα, όπως και στα ελληνικά, έχουν τρεις όμοιες πτώσεις (ονομαστική, αιτιατική, κλητική). 10. Τα ουσιαστικά σε er δεν έχουν κατάληξη στην ονομαστική και κλητική ενικού. 11. Το όνομα deus θεός δεν έχει εύχρηστη κλητική του ενικού (dee). Αντί γι αυτή οι ποιητές χρησιμοποιούν την κλητική του ονόματος divus θεός = dive ενώ οι μεταγενέστεροι λατίνοι την ενική ονομαστική deus (ω θεέ). Σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού εκτός από την αιτιατική, έχει διπλούς και τριπλούς τύπους και σχηματίζεται ως εξής: dei (dii) di, deorum (deum), deis (diis) dis, deos, dei (dii) di, deis (diis) dis. Γ ΚΛΙΣΗ Περιλαμβάνει ουσιαστικά γένους αρσενικού, θηλυκού και ουδετέρου. Διακρίνονται σε δυο κατηγορίες : α) Περιττοσύλλαβα, αυτά δηλαδή που στη γενική ενικού αριθμού έχουν μια συλλαβή παραπάνω από την ονομαστική. π.χ. : homo hominis β) Ισοσύλλαβα, αυτά δηλαδή που έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών και στην ονομαστική και στη γενική ενικού. π.χ. : civis civis 1. Στην ονομαστική ενικού τελειώνουν σε ένα από τα φωνήεντα (a, e, o) ή σε ένα από τα ληκτικά σύμφωνα. 2. Στη γενική του ενικού έχουν όλα κατάληξη is: urbs urbis πόλη, mare maris θάλασσα. 3. Τα τριτόκλιτα ονόματα ανάλογα με το χαρακτήρα του θέματός τους (όπως και τα τριτόκλιτα της αρχαίας ελληνικής) είναι: α) φωνηεντόληκτα, δηλαδή έχουν χαρακτήρα i, β) συμφωνόληκτα με χαρακτήρα άφωνο (b, p, c, g, d, t), υγρό ή έρρινο (l, m, n, r) ή σύριστικό (s, v). 4. Τα φωνηεντόληκτα είναι όλα ισοσύλλαβα, ενώ τα συμφωνόληκτα είναι όλα περιττοσύλλαβα. [4]
5. Τα αρσενικά και τα θηλυκά έχουν σε όλες τις πτώσεις τις ίδιες καταλήξεις. Από αυτά άλλα είναι καταληκτικά, δηλαδή έχουν στην ενική ονομαστική την κατάληξη s, άλλα είναι ακατάληκτα χωρίς καμία κατάληξη στην ενική ονομαστική. 6. Τα ουδέτερα έχουν τις ίδιες καταλήξεις με τα αρσενικά και τα θηλυκά μόνο στη γενική, τη δοτική και την αφαιρετική ενικού και πληθυντικού και είναι όλα ακατάληκτα, δηλαδή δεν έχουν καμία κατάληξη στην ονομαστική του ενικού. 7. Άλλα τριτόκλιτα ουσιαστικά είναι μονόθεμα, σχηματίζουν δηλαδή όλες τις πτώσεις από ένα θέμα (dux ducis) ενώ άλλα είναι διπλόθεμα, σχηματίζονται δηλαδή από δύο θέματα, ένα στην ονομαστική και την κλητική και άλλο για τις άλλες πτώσεις: miles militis A) Αρσενικά και θηλυκά : 1. Συμφωνόληκτα ή περιττοσύλλαβα : Nom. dux homo urbs Nom. duces homines urbes Gen. ducis hominis urbis Gen. ducum hominum urbium Dat. duci homini urbi Dat. ducibus hominibus urbibus Acc. ducem hominem urbem Acc. duces homines urbes Voc. dux homo urbs Voc. duces homines urbes Abl. duce homine urbe Abl. ducibus hominibus urbibus Όμοια κλίνονται rex (regis) βασιλιάς, lex (legis) νόμος, judex (judicis) δικαστής, pes (pedis) πόδι, civitas (civitatis) πολιτεία, virtus (virtutis) αρετή, miles (militis) στρατιώτης, princeps (principis) άρχοντας, uxor ( uxoris) σύζυγος, arbor (arboris) δέντρο, mos (moris) ήθος, praedo (praedonis) ληστής, ordo (ordonis) τάξη, gens (gentis) έθνος, mors (mortis) θάνατος 2. Φωνηεντόληκτα ή ισοσύλλαβα : Nom. civis nubes Nom. cives nubes Gen. civis nubis Gen. civium nubium Dat. civi nubi Dat. civibus nubibus Acc. civem nubem Acc. cives nubes Voc. civis nubes Voc. cives nubes Abl. cive nube Abl. civibus nubibus Όπως το civis κλίνονται : avis πτηνό, navis πλοίο, collis λόφος, hostis εχθρός, mensis μήνας, unguis νυχί. Όπως το nubis κλίνονται τα: sedes (sedis) έδρα, rupes (rupis) βράχος [5]
Β) Ουδέτερα : Συμφωνόληκτα ή φωνηεντόληκτα : Nom. aequor nomen mare Nom. aequora nomina maria Gen. aequoris nominis maris Gen. aequorum nominum marium Dat. aequori nomini mari Dat. aequoribus nominibus maribus Acc. aequor nomen mare Acc. aequora nomina maria Voc. aequor nomen mare Voc. aequora nomina maria Abl. aequore nomine mari Abl. aequoribus nominibus maribus Όπως το aequor κλίνονται τα: marmor (marmoris) μάρμαρο, aes (aeris) χαλκός, ius (iuris) δίκαιο. Όπως το nomen κλίνονται τα: flumen (fluminis) ποταμός, certamen (certaminis) αγώνας, caput (capitis) κεφαλή. Όπως το mare κλίνονται τα: animal (animalis) ζώο, par (paris) ζευγάρι κα. 1. Αιτιατική ενικού σε im αντί σε em : Ισοσύλλαβα προσηγορικά vis vim, turris turrim. Ισοσύλλαβα σε is ονόματα πόλεων και ποταμών : π.χ. Tiberis Tiberim 2. Αιτιατική πληθυντικού σε is, αλλά και σε es : Όλα τα ουσιαστικά που σχηματίζουν γενική πληθυντικού σε ium (συνήθως αυτό συμβαίνει στα ισοσύλλαβα) π.χ. : civis civium cives / civis 3. Αφαιρετική ενικού σε i αντί σε e : Όσα λήγουν στην αιτιατική του ενικού σε -im Τα ουδέτερα σε al, -ar, -e. π.χ. : mare mari, exemplar exemplari Τα ουσιαστικά που σχηματίζουν αιτιατική ενικού σε im. π.χ. : febris febri Τα ονόματα των μηνών σε is και ar. π.χ. : Aprilis Aprili Τα προσηγορικά ονόματα σε is, που ήταν αρχικά επίθετα. π.χ. : aequalis aequali Προσοχή: τα κύρια ονόματα που στην αρχή ήταν επίθετα σχηματίζουν την αφαιρετική του ενικού κανονικά σε -e Τα ουσιαστικά : civis civi, navis navi, ignis igni. 4. Ονομαστική αιτιατική κλητική πληθυντικού ουδετέρων σε ia αντί σε a : αυτά που λήγουν σε al, -ar, -e. π.χ. : animal animalia, mare maria 5. Γενική πληθυντικού σε ium, αντί σε um : Όλα τα ισοσύλλαβα π.χ. : civis civium, hostis hostium. Εξαιρούνται τα: canis σκύλος, iuvenis νεανίας, sedes έδρα. Τα ουδέτερα σε al, -ar, -e π.χ. : animal animalium, mare marium Τα ονόματα dos προίκα, fauces λάρυγγας, vires δύναμη, τα εθνικά σε as και is (Saminites Samnitium). Τα ονόματα nostras ημεδαπός, vestras υμεδαπός, optimates οι αριστείς και penates οι πατρώοι θεοί. Όσα έχουν θέμα που τελειώνει σε δυο ή περισσότερα σύμφωνα : [6]
π.χ. : urbs urbium, nox noctium. Εξαιρούνται τα: pater, mater, frater. Εξαιρέσεις εξαιρέσεων : Τα ουσιαστικά : carnis (σκύλος), senex (γέρος), mater (μητέρα), pater (πατέρας), juvenis (νέος), frater (αδερφός), αντί να σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού σε ium τη σχηματίζουν σε um. π.χ. : carnis carnum, pater partum. Τα ουσιαστικά : sedes (έδρα), mens (μήνας), voluctis (πτηνό), σχηματίζουν διπλούς τύπους στη γενική πληθυντικού. π.χ. : mens mensum / mensium, voluctis voluctum / voluctium ΑΝΩΜΑΛΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Γ ΚΛΙΣΗΣ bos (βόδι), caro (κρέας), senex (γέρος), vis (δύναμη), Juppiter (Δίας) Nom. bos caro senex vis Juppiter Gen. bovis carnis senis Jovis Dat. bovi carni seni Jovis Acc. bovem carnem senem vim Jovem Voc. bos caro senex Juppiter Abl. bove carne sene vi Jove Nom. boves carnes senes vires Gen. bovum / boum carnium senum virium Dat. bobus / bubus carnibus senibus viribus Acc. boves carnes senes vires Voc. boves carnes senes vires Abl. bobus / bubus carnibus senibus viribus [7]
Δ ΚΛΙΣΗ Περιλαμβάνει ουσιαστικά γένους αρσενικού και θηλυκού σε us και ουδέτερα σε u. αρσ.-θηλ. ουδ. αρσ.-θηλ. ουδ. Nom. sensus cornu Nom. sensus cornua Gen. sensus cornus Gen. sensuum cornuum Dat. sensui cornu Dat. sensibus cornibus Acc. sensum cornu Acc. sensus cornua Voc. sensus cornu Voc. sensus cornua Abl. sensu cornu Abl. sensibus cornibus Όπως το sensus κλίνονται τα: fructus, senatus Σύγκλητος, exercitus στρατός, equitatus ιππικό. Όπως το cornu κλίνονται τα: genu γένος, veru οβολός 1. Η δοτική ενικού των ουδετέρων σχηματίζεται σε u αντί σε ui. 2. Μερικά ουσιαστικά σχηματίζουν τη δοτική κι αφαιρετική πληθυντικού σε -ubus αντί ibus. Αυτά είναι : tribus tribubus (φυλή), partus partubus (λιμάνι) 3. Το ουσιαστικό domus = η οικία, είναι δ κλίσης, αλλά σχηματίζει πτώσεις και κατά τη β κλίση : Nom. domus Nom. domus Gen. domus Gen. domuum / domorum Dat. domui Dat. domibus Acc. domum Acc. domos Voc. domus Voc. domus Abl. domo Abl. domibus Τοπικά επιρρήματα : domi στάση σε τόπο domum κίνηση σε τόπο domo κίνηση από τόπο 4. Από τα ουσιαστικά δ κλίσης θηλυκά είναι μόνο τα : domus (οικία), manus (χέρι), tribus (φυλή). [8]
Ε ΚΛΙΣΗ Περιλαμβάνει ουσιαστικά γένους θηλυκού, εκτός από το dies και το σύνθετό του meridies, που είναι αρσενικά. Το dies είναι θηλυκό όταν σημαίνει χρόνο ή προθεσμία. Π.χ. longa dies μακρός χρόνος, certa dies ορισμένη προθεσμία Nom. res Nom. res Gen. rei Gen. rerum Dat. rei Dat. rebus Acc. rem Acc. res Voc. res Voc. res Abl. re Abl. rebus Μόνο δυο ουσιαστικά έχουν ολόκληρο τον πληθυντικό : dies (μέρα), res (πράγμα). acies (παράταξη), effigies (εικόνα), spes (ελπίδα), species (μορφή), facies (πρόσωπο) : έχουν μόνο ονομαστική αιτιατική κλητική στον πληθυντικό αριθμό. π.χ. : Nom. spes Nom. spes Gen. spei Gen. Dat. spei Dat. Acc. spem Acc. spes Voc. spes Voc. spes Abl. spe Abl. Όλα τα υπόλοιπα ουσιαστικά της ε κλίσης δεν έχουν πληθυντικό. [9]