Εισαγωγή στη Φιλοσοφία

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Ενότητα 9: Σοφιστές Κωνσταντίνος Μαντζανάρης Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας 1/2 Να κατανοηθεί ο ρόλος των σοφιστών. Να ερμηνευτεί ο ανθρωποκεντρισμός τους. Να συσχετισθεί η βούληση με τη γνώση. Να συσχετισθεί η ρητορική με τη δικαιοσύνη και την πολιτική αρετή. Να κατανοηθεί ο τρόπος άσκησης της ρητορικής τέχνης. 4

Σκοποί ενότητας 2/2 Να εξηγηθεί η προσέγγιση του Θεού. Να συζητηθεί ο αγνωστικισμός. Να συσχετιστεί ο ρόλος του Πρόδικου με τη σοφιστική θεώρηση. 5

Περιεχόμενα ενότητας 1/2 Λέξεις κλειδιά. Περίγραμμα. Χρησιμοθηρία. Ανθρωποκεντρισμός. Θεός. 6

Περιεχόμενα ενότητας 2/2 Αγνωστικισμός. Πρόδικος. Ρήξεις. Προτεινόμενη Βιβλιογραφία. 7

Ρευστότητα. Απόδειξη. Αναίρεση. Εριστική. Σχετικισμός. Δόξα. Λέξεις κλειδιά 1/4 8

Καλλισθένης. Θουκυδίδης. Λόγος. Αβεβαιότητα. Εριστικότατα. Σοφία. Λέξεις κλειδιά 2/4 9

Αρετή. Ορθοέπεια. Πόλις. Καιρός. Αγνωστικισμός. Λέξεις κλειδιά 3/4 10

Λέξεις κλειδιά 4/4 Ανθρωποκεντρισμός. Αδιαφορία. Ομιλείν. 11

Περίγραμμα 1/5 Περιβάλλον. 5 ος αιώνας. Σοφιστές: πλανόδιοι στοχαστές, Δάσκαλοι επί πληρωμής, λόγιοι από τις αποικίες της Ιωνίας και της Κάτω Ιταλίας. Επιστήμες: Αστρονομία, γεωμετρία, ιστορία, κοινωνιολογία, ιστορία του δικαίου. 12

Περίγραμμα 2/5 Διδασκαλία. Η αρετή πια μαθαίνεται. Κέντρο: ο άνθρωπος και η Πολιτεία. Τους ενδιέφεραν ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Δεσπόζει η ανθρωπολογία κατευθυνόμενη προς την τελειότητα του ανθρώπου, διότι αντιπαραθέτουν την φύσιν με τις συμβάσεις του νόμου. Η αυτονομία του ανθρώπου βασίζεται στην αποδέσμευση από τις φυσικές και μεταφυσικές αυθεντίες. 13

Περίγραμμα 3/5 Σκοπός τους: να παιδαγωγήσουν του νέους στην τέχνη του ομιλείν, προκειμένου να αυτοί να επιτύχουν στην πολιτική ζωή. Ρευστότητα: η μόνη πραγματικότητα. Δεν υπάρχει αντικειμενικότητα. 14

Περίγραμμα 4/5 Σοφιστές: Πρωταγόρας (490-420 π. Χ.): άνθρωπος: μέτρο, γνώμονας, υπολογιστής (οι Αθηναίοι έκαψαν τα βιβλία του). Γοργίας (485-380 π. Χ.): πατέρας της σοφιστικής. Χαρακτηριστικά: εριστικός λόγος, αγνωστικισμός, ρευστότητα συλλογισμών, αβεβαιότητα γνώσης, ανεξαρτησία από αυθεντίες. 15

Περίγραμμα 5/5 Πρόδικος (5ος αιων. π.χ.): θεωρήθηκε επικίνδυνος για τις δράσεις του και καταδικάστηκε σε θάνατο. Θρασύμαχος (5ος αιων. π.χ.): το δίκαιο είναι συμφέρον του ισχυρότερου και, άρα, οι κυβερνήτες μπορούν να συντάσσουν νόμους προς όφελός τους. 16

1. Χρησιμοθηρία 1/2 Πλάτων, Σοφιστής, 231.d.1-3: ὁπόσα ἡμῖν ὁ σοφιστὴς πέφανται. δοκῶ μὲν γάρ τὸ πρῶτον ηὑρέθη νέων καὶ πλουσίων ἔμμισθος θηρευτής. Ερωτήσεις: 1. Ποια είναι η θεώρηση του σοφιστή; 2. Γιατί χαρακτηρίζεται με αυτόν τον τρόπο; 3. Ποια είναι η θεώρηση των σοφιστών; 17

1. Χρησιμοθηρία 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Ως κυνηγός του κέρδους. 2. Διότι θεωρείται χρησιμοθηρικός, εμπορευόμενος της γνώση, λιανικώς και χονδρικώς. 3. Η εξήγηση όλων των θεμάτων με βάση τις συμβάσεις και τις συμφωνημένες σχέσεις. 18

2. Ανθρωποκεντρισμός 1/2 Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καί γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, 9.51.4-5: πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν. Ερωτήσεις: 1. Γιατί ο άνθρωπος θεωρείται ως μέτρο; 2. Τι αποτιμά αυτή η θεώρηση; 3. Σε τι αποφαίνεται ο άνθρωπος; 19

2. Ανθρωποκεντρισμός 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Διότι είναι ανεξάρτητος από κάθε αυθεντία. 2. Την κυριαρχία του ανθρώπου. 3. Και στα υπαρκτά και στα ανύπαρκτα. 20

3. Θεός 1/2 H. Diels, Πρωταγόρας, II, 4.-7: περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι οὔθ ὡς εἰσὶν οὔθ ὡς οὐκ εἰσὶν οὔθ ὁποῖοί τινες ἰδέαν πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι ἥ τ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου. Ερωτήσεις: 1. Πώς θεωρεί τους θεούς ο Πρωταγόρας; 2. Ποια εμπόδια σημειώνει σχετικά με τους θεούς; 3. Πώς κρίνετε αυτή την θεώρηση; 21

3. Θεός 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Ως δυνατότητα γνώσεως αυτών. 2. Ότι δεν είναι φανεροί στη ζωή του ανθρώπου, αλλά και το ότι η ζωή του ανθρώπου είναι μικρή. 3. Πρόκειται για μια γνωσιολογία, που ξεπερνά τα ήθη της Πολιτείας και δημιουργεί ερωτηματικά για τις προϋποθέσεις της. 22

4. Αγνωστικισμός 1/2 H. Diels, Γοργίας, 3.91-3.94: Περὶ τοῦ μὴ ὄντος ἢ Περὶ φύσεως τρία κατὰ τὸ ἑξῆς κεφάλαια κατασκευάζει ἓν μὲν καὶ πρῶτον ὅτι οὐδὲν ἔστιν δεύτερον ὅτι εἰ καὶ ἔστιν ἀκατάληπτον ἀνθρώπωι τρίτον ὅτι εἰ καὶ καταληπτόν ἀλλὰ τοί γε ἀνέξοιστον καὶ ἀνερμήνευτον τῶι πέλας. Ερωτήσεις: 1. Γιατί ο Γοργίας δεν πιστεύει σε μια σίγουρη πραγματικότητα; 2. Θα μπορούσαμε να τη γνωρίσουμε; 3. Πώς κρίνετε την ανωτέρω θεώρηση; 23

4. Αγνωστικισμός 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Διότι, και αν ακόμα υπάρχει, δεν μπορούμε να τη μάθουμε. 2. Δεν θα μπορούσαμε να τη μεταδώσουμε στον άλλον. 3. Προβάλλει έναν αγνωστικισμό, ο οποίος λειτουργεί στο πλαίσιο μιας ανθρωποκεντρικής θεώρησης των πάντων. 24

5. Πρόδικος 1/2 H. Diels, Πρόδικος, 1.1-4: Πρόδικος Κεῖος ἀπὸ Κέω τῆς νήσου πόλεως δὲ Ἰουλίδος φιλόσοφος φυσικὸς καὶ σοφιστής σύγχρονος Δημοκρίτου τοῦ Ἀβδηρίτου καὶ Γοργίου μαθητὴς Πρωταγόρου τοῦ Ἀβδηρίτου. ἐν Ἀθήναις κώνειον πιὼν ἀπέθανεν ὡς διαφθείρων τοὺς νέους. Ερωτήσεις: 1. Γιατί κρίθηκε επικίνδυνος ο Πρόδικος; 2. Πώς κρίνετε τον διωγμό του στην δημοκρατική Αθήνα; 25

5. Πρόδικος 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Διότι είχε αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα εξαιτίας των ικανοτήτων του, εξασφαλίζοντας πολλά κέρδη. 2. Ο Πρόδικος θεωρήθηκε ότι διαφθείρει τους νέους, οι οποίοι θα αναλάβουν τη συνέχιση της κοινωνικής δραστηριότητας της πόλεως και εκ τούτου κάθε προσβολή τους αποτελεί και προσβολή κατά της Πολιτείας. Στην πραγματικότητα, βέβαια, οι νέοι είχαν ως τότε μόνη επιδίωξη τον συγχρωτισμό με τους ενήλικες και, άρα, η αλλαγή της στάσης τους θα διαμόρφωνε νέα ήθη παίδευσης σε ένα τεχνητό περιβάλλον, γεγονός το οποίο δεν ήταν συμβατό με τα ειωθότα εκείνης της εποχής. 26

6. Ρήξεις 1/3 H. Diels, Πρόδικος, 1a.3-10: πρεσβεύων δὲ παρὰ Ἀθηναίους παρελθὼν ἐς τὸ βουλευτήριον ἱκανώτατος ἔδοξεν ἀνθρώπων καίτοι δυσήκοον καὶ βαρὺ φθεγγόμενος. ἀνίχνευε δὲ οὗτος τοὺς εὐπατρίδας τῶν νέων καὶ τοὺς ἐκ τῶν βαθέων οἴκων ὡς καὶ προξένους ἐκτῆσθαι ταύτης τῆς θήρας χρημάτων τε γὰρ ἥττων ἐτύγχανε καὶ ἡδοναῖς ἐδεδώκει. τὴν δὲ Ἡρακλέους αἵρεσιν τὸν τοῦ Προδίκου λόγον οὗ κατ ἀρχὰς ἐπεμνήσθην οὐδὲ Ξενοφῶν ἀπηξίωσε μὴ οὐχὶ ἑρμηνεῦσαι. καὶ τί ἂν χαρακτηρίζοιμεν τὴν τοῦ Προδίκου γλῶτταν Ξενοφῶντος αὐτὴν ἱκανῶς ὑπογράφοντος. 27

6. Ρήξεις 2/3 Ερωτήσεις: 1. Πώς κρίνετε το γεγονός ότι ο Πρόδικος, μολονότι δεν μπορούσε να μιλήσει καλά, παρουσιάστηκε και μίλησε στο βουλευτήριο των Αθηναίων; 2. Γιατί ο Ξενοφών μαγεύτηκε από τον Πρόδικο; 3. Ποια ήταν η δράση του σοφιστή; 28

6. Ρήξεις 3/3 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Το γεγονός αυτό δείχνει μια ξεχωριστή ικανότητα του ανδρός. 2. Εξαιτίας των γνώσεων και των ικανοτήτων του. 3. Είχε μαθητές από πλούσιες οικογένειες εξασφαλίζοντας πολλά κέρδη. 29

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 1/4 Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων. Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, σειρά The Loeb Classical Library, Ι, II, ed. Hicks R., London, 1996. Πλάτων, Σοφιστής, Platonis opera, vol. 1, ed. Burnet J., εκδόσεις Clarendon Press, Oxford1900. Kranz, W. - Diels H., Πρωταγόρας, II, Die Fragmente der Vorsokratiker, vol. 2, Weidmann, Berlin, 1952. 30

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 2/4 Κύρκος Β., Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, Παπαδήμας, Αθήνα, 1992. Πανταζόπουλος Ν. Ι., Ο Αριστοτέλης και οι σοφιστές : ο πολιτικοκοινωνικός στοχασμός στην κλασσική Ελλάδα, χ.ε., Θεσσαλονίκη, 1978. Σκουτερόπουλος Ν., Η αρχαία Σοφιστική: Τα σωζόμενα αποσπάσματα, εισ.-μτφρ.-σχ., Γνώση, Αθήνα, 1992. Guthrie W. K. C., Οι Σοφιστές, εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1991. Romilly Jacqueline de, Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1994. 31

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 3/4 Kerferd G. B., Η Σοφιστική Κίνηση, μτφρ. Φαναράς Π., εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου Καρδαμίτσα Μ., Αθήνα, 1981. Windelband W. - Heimsoeth H., Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, τ. Α, μφρ. Σκουτερόπουλος Ν., Αθήνα, 1980. Barrett H., The Sophists. Rhetoric, Democracy, and Plato s Idea of Sophistry. Novato, εκδόσεις Chandler & Sharp Publishers, California, 1987. Bowersock G. W., Greek Sophists in the Roman Empire. εκδόσεις Oxford University Press, Oxford, 1969. 32

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 4/4 Campbell L., The Sophistes and Politicus of Plato, εκδόσεις Arno Press New York, 1973. Cornford F. M., Plato s Theory of Knowledge. The Teaetetus and the Sophist of Plato, εκδόσεις Routledge & Kegan Paul Ltd, London, 1935. Gibson W. «In Praise of the Sophists», College English, 55(1993), 284-290. Klein J., Plato s Trilogy. Theaetetus, The Sophist, and the Statesman, εκδόσεις The University of Chicago Press, Chicago, 1977. Rankin H. D., Sophists, Socratics and Cynics, εκδόσεις Croom Helm, London, 1983. 33

Τέλος Ενότητας