Δ ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΚΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΣΜΖΜΑ: ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΓΗΟΗΚΖΖ - ΓΗΟΗΚΖΖ ΤΠΖΡΔΗΧΝ ΤΓΔΗΑ ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα: ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ ΝΟΖΛΔΤΣΗΚΟΤ ΠΡΟΧΠΗΚΟΤ Δ ΠΑΗΓΗΑΣΡΗΚΑ ΝΟΟΚΟΜΔΗΑ Δπηβιέπσλ: ΑΝΑΣΑΗΟ ΜΟΤΜΣΕΟΓΛΟΤ πνπδάζηξηα: ΠΑΠΑΓΑΜΟΤ ΠΟΛΤΞΔΝΖ ΑΘΖΝΑ - 2011
ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ ΣΟΤ ΝΟΖΛΔΤΣΗΚΟΤ ΠΡΟΧΠΗΚΟΤ Δ ΠΑΗΓΗΑΣΡΗΚΑ ΝΟΟΚΟΜΔΗΑ ΠΑΠΑΓΑΜΟΤ ΠΟΛΤΞΔΝΖ ΠΔΡΗΛΖΦΖ θνπόο: Θεσξεηηθή κειέηε θαη εκπεηξηθή δηεξεχλεζε ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο θαη ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ ηεο παξαγφλησλ, ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ, ζηα δχν παηδηαηξηθά λνζνθνκεία ηεο Αζήλαο (Γεληθφ Ννζνθνκείν Παίδσλ Αζελψλ «Π. & Α. Κπξηαθνχ» θαη Γεληθφ Ννζνθνκείν Παίδσλ «ε Αγία νθία»). Τιηθό Μέζνδνο: Γηα ηηο αλάγθεο ηεο έξεπλαο, ρνξεγήζεθε ην εξσηεκαηνιφγην The Greek Nurses Job Satisfaction Scale ζε 129 άηνκα ζπλνιηθά, εθ ησλ νπνίσλ ηα 68 εξγάδνληαλ ζην Ννζνθνκείν «Αγιαΐα Κπξηαθνχ» θαη ηα 61 ζην Ννζνθνκείν «Αγία νθία». Ζ ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ έγηλε κε ην ζηαηηζηηθφ πξφγξακκα SPSS for Windows (version 19.0). Απνηειέζκαηα: Ζ πιεηνςεθία ησλ ζπλνιηθψλ θαη αλά λνζνθνκείν ζπκκεηερφλησλ ήηαλ γπλαίθεο. Ζ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ, θαη ησλ δχν λνζνθνκείσλ, ραξαθηεξίδεηαη σο κέηξηα. Γηαπηζηψζεθαλ, σζηφζν, ηζρπξέο ζπζρεηίζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ κεηαβιεηψλ (ειηθία, ηνκέαο εξγαζίαο, εξγαζηαθή εκπεηξία, κηζζνινγηθή θαηάζηαζε, εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, ηεξαξρηθή ζέζε) κε ηε γεληθή εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε, θαη ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο (αιιειεπίδξαζε θαη αλαγλψξηζε, απην αλάπηπμε θαη ππεπζπλφηεηα, ακνηβή θαη θχζε ηεο εξγαζίαο, ζηπι εγεζίαο θαη νξγαλσηηθέο πνιηηηθέο). πκπεξάζκαηα: Με γλψκνλα ηελ αχμεζε ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ θαη κε απψηεξν ζηφρν ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ησλ παξερνκέλσλ ππεξεζηψλ, θξίλεηαη επηηαθηηθή αλάγθε ε εζηίαζε ηεο δηνίθεζεο ζηελ ελδπλάκσζε θαη ελίζρπζε ηνπ πξνζσπηθνχ ηνζν ζε αηνκηθφ (ζπκβνπιεπηηθή), φζν θαη ζε νξγαλσηηθφ επίπεδν (κέζσ ηεο παξνρήο θηλήηξσλ θαη εζηθψλ ακνηβψλ, ηεο βειηίσζεο ησλ εξγαζηαθψλ ζπλζεθψλ θ.α.). Λέμεηο - Κιεηδηά: Δξγαζηαθή Ηθαλνπνίεζε, Ννζειεπηηθφ πξνζσπηθφ, Παηδηαηξηθά Ννζνθνκεία 2
ABSTRACT Purpose: Theoretical research and empirical study of nurses job satisfaction and its determinants, in two pediatric hospitals in Athens (General Pediatric Hospital of Athens A. Kyriakou and General Pediatric Hospital Agia Sofia ). Material Method: For research purposes, The Greek Nurses Job Satisfaction Scale instrument was provided to 129 nurses (68 working in A. Kyriakou and 61 in Agia Sofia ). The statistical analysis was conducted, using SPSS for Windows (version 19.0). Results: The majority of the participants of all samples were women (92.2% in total, 91.2 % in A. Kyriakou - 93.4 % in Agia Sofia ). The overall nursing staff job satisfaction has proved to be in moderate levels. However, there has been noticed strong correlation between the demographic variables (age, job department, working experience, salary level, educational level, hierarchical level) and the overall job satisfaction, as well as between the above same demographic variables and the subsidiary dimensions of job satisfaction (interaction and recognition, self growth and responsibility, remuneration and work itself and leadership styles and organizational policies). Conclusions: In order to achieve an increase of the nursing staff s job satisfaction level and in order to reach the target of services provided quality improvement, it is considered a compelling need for hospital management to focus on empowerment and reinforcement of the staff concerned in an individual (consulting), as well as in an organizational level (through motivation and reward practices, working environment improvement projects etc). Key words: Job Satisfaction, Nurses, Pediatric Hospitals 3
Δπραξηζηίεο Οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες προς τον επιβλέποντά καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, κο Αναστάσιο Μουμτζόγλου, για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση κατά την έρευνα και συγγραφή της εργασίας. Επίσης, προς τα Επιστημονικά Συμβούλια των Νοσοκομείων «Παναγιώτη & Αγλαΐας Κυριακού» και «Αγία Σοφία», για την έγκριση και συγκατάθεσή τους στη διενέργεια της παρούσας έρευνας, καθώς και προς το νοσηλευτικό προσωπικό των νοσοκομείων αυτών, για τη συμμετοχή τους σε αυτή. 4
ΠΗΝΑΚΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΧΝ ΠΔΡΗΛΖΦΖ... 2 ABSTRACT... 3 ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ... 4 ΠΗΝΑΚΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΧΝ... 5 ΔΗΑΓΧΓΖ... 7 ΚΔΦΑΛΑΗΟ A: ΓΔΝΗΚΟ ΜΔΡΟ... 9 1. ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ... 9 1.1. ΔΗΑΓΧΓΗΚΑ ΣΟΗΥΔΗΑ... 9 1.2. ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΟΗ ΠΡΟΓΗΟΡΗΜΟΗ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ... 11 1.2.1. Η εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε σο αλεμάξηεηε κεηαβιεηή... 13 1.2.2. Η επαγγεικαηηθή ηθαλνπνίεζε σο εμαξηεκέλε κεηαβιεηή... 15 1.3. ΘΔΧΡΖΣΗΚΔ ΠΡΟΔΓΓΗΔΗ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ... 15 1.3.1. Θεσξίεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηηο αλάγθεο (Need based theories)... 17 1.3.1.1. Θεσξία ηεξάξρεζεο αλαγθψλ (Maslow)... 17 1.3.1.2. Θεσξία ERG (Alderfer)... 19 1.3.1.3. Θεσξία θηλήηξσλ επίηεπμεο (McClelland, Atkinson)... 20 1.3.2. Θεσξίεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηελ εξγαζία (job based theories)... 21 1.3.2.1. Θεσξία ησλ δχν παξαγφλησλ (Herzberg)... 21 1.3.2.2. Θεσξία ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εξγαζίαο (Job characteristics theory)... 22 1.3.3. Γλσζηηθέο ζεσξίεο παξαθίλεζεο (Cognitive process theories of motivation)... 26 1.3.3.1. Θεσξία δηθαηνζχλεο (Equity Theory)... 26 1.3.3.2. Θεσξία πξνζδνθηψλ (Expectancy theory)... 28 1.3.4. Θεσξίεο ζπκπεξηθνξηθήο πξνζέγγηζεο (Behavioral approach theories)... 30 1.3.4.1. Θεσξία ζπληειεζηηθήο κάζεζεο (Skinner)... 31 1.3.4.2. Θεσξία ηεο ζηνρνζέηεζεο (Goal - setting Theory)... 32 1.3.5. Θεσξίεο management γηα ηελ παξαθίλεζε (management theories of motivation)... 33 1.3.5.1. Θεσξία επηζηεκνληθνχ management (Scientific Management)... 33 1.3.5.2. Θεσξία Υ θαη Τ... 34 2. ΜΔΣΡΖΖ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ... 34 2.1. THE JOB IN GENERAL SCALE... 35 2.2. JOB SATISFACTION SURVEY (JSS)... 35 2.3. MINNESOTA SATISFACTION QUESTIONNAIRE (MSQ)... 35 2.4 JOB DIAGNOSTIC SURVEY (JDS)... 36 2.5. MCCLOSKEY/MUELLER SATISFACTION SCALE... 36 2.6. THE NURSE SATISFACTION SCALE... 36 5
2.7. THE GREEK NURSES JOB SATISFACTION SCALE (GNJSS)... 37 3. ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ ΝΟΖΛ/ΚΟΤ ΠΡΟΧΠΗΚΟΤ... 38 3.1. ΣΟ ΔΠΑΓΓΔΛΜΑ ΣΟΤ ΝΟΖΛΔΤΣΖ... 38 3.1.1. Ννζειεπηηθή εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα... 39 3.2. ΠΑΡΑΓΟΝΣΔ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ ΝΟΖΛΔΤΣΗΚΟΤ ΠΡΟΧΠΗΚΟΤ... 40 3.2.1. Δξγαζηαθνί - Οξγαλσηηθνί παξάγνληεο... 42 3.2.2. Αηνκηθνί πξνζσπηθνί παξάγνληεο... 45 ΚΔΦΑΛΑΗΟ Β: ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ... 48 1. ΚΟΠΟ ΜΔΛΔΣΖ... 48 2. ΤΛΗΚΟ ΔΡΔΤΝΑ - ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ... 48 2.1. ΣΟΗΥΔΗΑ ΠΑΗΓΗΑΣΡΗΚΧΝ ΝΟΟΚΟΜΔΗΧΝ... 48 2.1.1. Γεληθό Ννζνθνκείν Παίδσλ Αζελώλ «Παλαγηώηε & Αγιαΐαο Κπξηαθνύ»... 48 2.1.2. Γεληθό Ννζνθνκείν Παίδσλ «Η Αγία νθία»... 50 2.2. ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΑ ΔΡΓΑΛΔΗΑ... 52 2.3. ΑΝΑΛΤΖ ΓΔΓΟΜΔΝΧΝ... 54 3. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΔΡΔΤΝΑ... 55 3.1. ΑΞΗΟΠΗΣΗΑ ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΧΝ ΓΔΓΟΜΔΝΧΝ... 55 3.2. ΓΔΗΓΜΑ ΈΡΔΤΝΑ... 55 3.2.1. Γείγκα Ννζνθνκείνπ «Αγία νθία»... 56 3.2.2. Γείγκα Ννζνθνκείνπ «Αγιαΐα Κπξηαθνύ»... 56 3.3. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΣΑΣΗΣΗΚΧΝ ΑΝΑΛΤΔΧΝ... 56 3.4. ΠΔΡΗΟΡΗΜΟΗ ΈΡΔΤΝΑ... 61 4. ΤΕΖΣΖΖ... 62 4.1. ΤΕΖΣΖΖ ΔΠΗ ΣΟΤ ΤΝΟΛΗΚΟΤ ΓΔΗΓΜΑΣΟ... 62 4.2. ΤΕΖΣΖΖ ΔΠΗ ΣΟΤ ΝΟΟΚΟΜΔΗΟΤ «ΑΓΗΑ ΟΦΗΑ»... 65 4.3. ΤΕΖΣΖΖ ΔΠΗ ΣΟΤ ΝΟΟΚΟΜΔΗΟΤ «ΑΓΛΑΨΑ ΚΤΡΗΑΚΟΤ»... 65 5. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 66 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ... 67 ΞΔΝΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... 75 ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... 82 6
ΔΗΑΓΧΓΖ Αληηθείκελν ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη ε ζεσξεηηθή κειέηε θαη εκπεηξηθή δηεξεχλεζε ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ ζηα δχν παηδηαηξηθά λνζνθνκεία ηεο Αζήλαο (Γεληθφ Ννζνθνκείν Παίδσλ Αζελψλ «Π. & Α. Κπξηαθνχ» θαη Γεληθφ Ννζνθνκείν Παίδσλ «ε Αγία νθία»). Οη ζηφρνη ηεο έξεπλαο είλαη ηξείο: Ζ εκπεηξηθή δηεξεχλεζε ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ «The Greek Nurses Job Satisfaction Scale» (Moumtzoglou, 2010) Ζ ζπγθξηηηθή αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο ησλ λνζειεπηψλ ζηα δηαθνξεηηθά παηδηαηξηθά λνζνθνκεία θαη Ζ επίδξαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ, επαγγεικαηηθψλ θαη πξνζσπηθψλ κεηαβιεηψλ ζηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο αιιά θαη ζην ζχλνιν ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο ηνπ πξνζσπηθνχ. Ζ έξεπλα απηή έρεη ηε ζεσξεηηθή ηεο βάζε ζε έλα κεγάιν αξηζκφ πξνζεγγίζεσλ θαη ζεσξηψλ πνπ αθνξνχλ ηφζν ζηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε, κία εθ ησλ νπνίσλ είλαη ε ζεσξία ησλ δχν παξαγφλησλ: ηθαλνπνίεζε θαη ππνθίλεζε ζην πεξηβάιινλ εξγαζίαο (Herzberg, 1959), φζν θαη ζην γεληθφηεξν πιαίζην ηεο ζεσξίαο ησλ θηλήηξσλ. Πξσηαξρηθή ζεσξία ζηνλ ηνκέα απηφ απνηειεί ε ζεσξία ησλ αλαγθψλ έηζη φπσο δηακνξθψζεθε απφ ηνλ Maslow (1954). Δίλαη ζαθέο φηη ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηελ πνηφηεηα ησλ παξερνκέλσλ ππεξεζηψλ ζε νπνηνδήπνηε θιάδν, θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ζηνλ θιάδν ηεο πγείαο φπνπ νη ππεξεζίεο απηέο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο ηφζν γηα ηνλ πειάηε αζζελή φζν θαη γηα ηε δηακφξθσζε θαη δηαηήξεζε ηεο θνηλσληθήο εηθφλαο ηνπ εθάζηνηε ηδξχκαηνο παξνρήο ππεξεζηψλ πγείαο, θπξίσο ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα ν νπνίνο πιήηηεηαη έληνλα ηελ ηειεπηαία ρξνληθή πεξίνδν. Δπίζεο, ε εξεπλεηηθή εξγαζία ζρεηηθά κε ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε, θξίλεηαη πάξα πνιχ ζεκαληηθή, δεδνκέλσλ ησλ παξνπζψλ ζπλζεθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, φπνπ παξαηεξείηαη εγθισβηζκφο ησλ εξγαδνκέλσλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ζέζεηο εξγαζίαο κε πεξηνξηζκέλεο δπλαηφηεηεο εζσηεξηθήο ή εμσηεξηθήο κεηαθίλεζεο ή πξναγσγήο θαη αλάπηπμεο, ζε ζχγθξηζε κε ην παξειζφλ. Απηέο νη δπζκελείο ζπγθπξίεο θαζηζηνχλ 7
ηδηαίηεξα θξίζηκε ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο ζέζεηο πνπ ήδε θαηέρνπλ. Γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ινηπφλ, γίλεηαη κία αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο κε ην ζέκα ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο βηβιηνγξαθίαο, γηα ηε ζεσξεηηθή θάιπςε ηνπ δεηήκαηνο θαη ηελ αλάδεημε (κε βάζε πξνεγνχκελεο έξεπλεο) ησλ βαζηθφηεξσλ θαη θπξηφηεξσλ πξνζσπηθψλ, δεκνγξαθηθψλ, επαγγεικαηηθψλ θαη άιισλ δηαζηάζεσλ θαη παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ ελψ γηα ηελ πξαθηηθή δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηνο ρνξεγείηαη ην εξσηεκαηνιφγην The Greek Nurses Satisfaction Scale ζην αληίζηνηρν πξνζσπηθφ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην θεθάιαην Ά γίλεηαη κία εηζαγσγή ζην ζέκα, δίλνληαο έκθαζε ζηελ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηνπ ηφζν σο κεκνλσκέλν δήηεκα φζν θαη ζε ζρέζε κε ηελ επηθαηξφηεηα. Παξάιιεια, γίλεηαη κία απφπεηξα νξηζκνχ ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο, ζχκθσλα θαη κε ηηο πιεξνθνξίεο πνπ αληινχληαη απφ ηελ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία, ελψ ζηε ζπλέρεηα αλαπηχζζνληαη νη θπξηφηεξεο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε. Δπίζεο, ζε έλα δεχηεξν επίπεδν ζην θεθάιαην απηφ, δίλνληαη θάπνηα πξνζδηνξηζηηθά ζηνηρεία ηνπ δείγκαηνο πνπ εμεηάδεη ε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα, ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ, πνπ αθνξνχλ ζηε θχζε ηνπ επαγγέικαηνο θαη ζηνλ ηξφπν απφθηεζεο ηνπ δηπιψκαηνο πηπρίνπ λνζειεπηηθήο. Παξαπέξα, πεξηγξάθνληαη θαη αλαιχνληαη νη παξάγνληεο εθείλνη πνπ θαίλεηαη θαηά θχξην ιφγν λα επηδξνχλ ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ λνζειεπηψλ, κε βάζε ην πιηθφ πνπ πξνθχπηεη απφ ηε ζρεηηθή εγρψξηα θαη δηεζλή βηβιηνγξαθία. Σν θεθάιαην Β, εηζάγεη ην εξεπλεηηθφ κέξνο ηεο κειέηεο, ην νπνίν πεξηιακβάλεη πιεξνθνξίεο γηα ηα δχν ππφ κειέηε παηδηαηξηθά λνζνθνκεία, επεμεγεί ην ζθνπφ ηεο έξεπλαο, ελψ αλαθέξνληαη ην πιηθφ, νη κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο. Σέινο γίλεηαη ζρνιηαζκφο θαη ζπδήηεζε ησλ ζηαηηζηηθψλ επξεκάησλ, θαη εμάγνληαη βαζηθά ζπκπεξάζκαηα κε βάζε ηα απνηειέζκαηα. 8
ΚΔΦΑΛΑΗΟ A: ΓΔΝΗΚΟ ΜΔΡΟ 1. ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΗΚΑΝΟΠΟΗΖΖ 1.1. Δηζαγσγηθά ζηνηρεία Σα ηειεπηαία ρξφληα φιεο νη ζχγρξνλεο επηζηήκεο εθαξκνγήο επηρεηξεκαηηθψλ πξαθηηθψλ δηνηθεηηθήο επηζηήκεο θαη γεληθφηεξα management, δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνλ αλζξψπηλν παξάγνληα ή φπσο είλαη γλσζηφ ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, αλζξψπηλν δπλακηθφ (Human Resources). Αδηακθηζβήηεηα, απνηειεί έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο πφξνπο πνπ έρεη ζηε δηάζεζή ηεο ε δηνίθεζε κηαο επηρείξεζεο, ελφο νξγαληζκνχ ή ελφο θνξέα, ζε νπνηνδήπνηε θιάδν, αλεμάξηεηα απφ ην αληηθείκελν εξγαζηψλ ηνπο. Σν αλζξψπηλν δπλακηθφ είλαη έλαο απφ ηνπο πην θαζνξηζηηθνχο παξάγνληεο ζηελ επίηεπμε ζηξαηεγηθνχ αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο, θαζψο απαληάηαη ζρεδφλ ζε φια ηα επίπεδα επηρεηξεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο απφ ηε γξακκή παξαγσγήο, ηελ παξνρή ππεξεζηψλ, ηε ζπληήξεζε θαη ιεηηνπξγία, ηελ ηήξεζε δηαδηθαζηψλ, ηελ πξνβνιή ηεο εηαηξηθήο εηθφλαο ζηελ θνηλσλία (ΔΚΔ Δηαηξηθή Κνηλσληθή Δπζχλε), κέρξη ηε κεζαία θαη αλψηαηε δηνίθεζε. Άκεζα ζπλπθαζκέλεο έλλνηεο κε ην αλζξψπηλν δπλακηθφ απνηεινχλ ε επίηεπμε πςειήο παξαγσγηθφηεηαο θαη απνδνηηθφηεηαο, νη δηαδηθαζίεο ειέγρνπ θαη βειηηζηνπνίεζεο ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο θαη ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ησλ παξαγφκελσλ πξντφλησλ θαη παξερφκελσλ ππεξεζηψλ, ζε θάζε ηεξαξρηθή δηνηθεηηθή βαζκίδα. Γεδνκέλσλ ησλ αλσηέξσ αλαγθψλ φπσο έρνπλ αλαθχςεη ζηε ζχγρξνλε επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα, έρεη δηακνξθσζεί σο επηζηήκε πιένλ ηφζν ζηελ παγθφζκηα βηβιηνγξαθία, ζηελ αθαδεκατθή / παλεπηζηεκηαθή θνηλφηεηα, φζν, θπξίσο, ζηνλ επηρεηξεκαηηθφ θφζκν, ε Γηνίθεζε Αλζξώπηλνπ Γπλακηθνύ (Human Resources Management) γηα ηελ αλάπηπμε θαη ηελ βέιηηζηε ρξεζηκνπνίεζε ηνπ θαζνξηζηηθνχ απηνχ πφξνπ, ζε πεδία φπσο πξνζέιθπζε / επηινγή, εθπαίδεπζε / αλάπηπμε θαη αμηνιφγεζε πξνζσπηθνχ, ζπζηήκαηα δηαρείξηζεο παξνρψλ / ακνηβψλ θ.α., ζηνρεχνληαο ζηελ ελίζρπζε ηεο παξαθίλεζεο, ηεο δνκήο ηζρπξψλ εξγαζηαθψλ 9
νκάδσλ θαη ηελ αλάπηπμε ηθαλνηήησλ / δεμηνηήησλ. Κεληξηθφ ππξήλα ηεο επηζηήκεο ηνπ Αλζξψπηλνπ Γπλακηθνχ, αιιά θαη ηεο επηζηήκεο ηεο Οξγαλσζηαθήο Φπρνινγίαο ζπληζηά ε έλλνηα ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο (job satisfaction) (Μπνπξαληάο, 2001). Ζ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ηνπ πξνζσπηθνχ είλαη έλα ζέκα πάληα επίθαηξν θαη ζεκαληηθφ ηφζν γηα ηηο επηρεηξήζεηο θαη ηνπο νξγαληζκνχο φζν θπζηθά θαη γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο εξγαδφκελνπο απηψλ. Απνθηά ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ζε θξίζηκεο πεξηφδνπο, φπσο απηή ηελ νπνία δηαλχεη ε ρψξα καο ηειεπηαία, φπνπ ε νηθνλνκηθή θξίζε έρεη βαξχηαηεο νηθνλνκηθέο αιιά θαη νξγαλσζηαθέο ζπλέπεηεο ζηηο επηρεηξήζεηο, θαζψο ζην φλνκα ησλ πεξηθνπψλ θαη ηεο κείσζεο ηνπ θφζηνπο παξνπζηάδνληαη κεκνλσκέλα ή θαη πνιιέο θνξέο εθηεηακέλα θαηλφκελα απνιχζεσλ πξνζσπηθνχ ή κεηψζεηο κηζζψλ κε επαθφινπζε επηβάξπλζε ηνπ ελαπνκείλαληνο αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ κε επηπιένλ θφξην εξγαζίαο θαη ςπρνινγηθή θζνξά ησλ εξγαδνκέλσλ εμαηηίαο απηψλ ησλ κεηαβνιψλ, κε φηη επίδξαζε κπνξεί απηνί νη παξάγνληεο ελ ηέιεη λα έρνπλ ζηελ παξαγσγηθφηεηα θαη απνδνηηθφηεηα ησλ ππαιιήισλ. ηα πιαίζηα ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα δε, ν νπνίνο πιήηηεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν θαη εμαξηάηαη άκεζα απφ ηα δεκνζηνλνκηθά κέηξα πνπ ιακβάλνληαη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ε θαηάζηαζε θαίλεηαη λα είλαη ιίγν πην βεβαξπκκέλε. ηνλ θιάδν ηεο πγείαο, πην ζπγθεθξηκέλα, παξαηεξείηαη αχμεζε ησλ απαηηήζεσλ θαη ησλ αλαγθψλ ησλ αζζελψλ (ηφζν φζνλ αθνξά ζηελ πνζφηεηα φζν θαη ζηελ πνηφηεηα ησλ ππεξεζηψλ πγείαο). Χζηφζν, ζηα λνζνθνκεία, απφ ηε κία πιεπξά, νη ειιείςεηο ζε λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ είλαη κεγάιεο, απφ ηελ άιιε, νη κηζζνινγηθέο απνιαβέο ησλ ππαιιήισλ ζε ζρέζε κε ηα ηππηθά ή νπζηαζηηθά ηνπο πξνζφληα, δελ είλαη επαξθείο ή αθφκε κπνξεί θαη λα κελ αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθή πξνζθνξά ηνπο ζηελ ππεξεζία. Ζ λνζειεπηηθή, έηζη φπσο έρεη εμειηρζεί ζήκεξα, απνηειεί πεξηζζφηεξν κία νιηζηηθή επηζηήκε, ε νπνία δελ επηθεληξψλεηαη κφλν ζηελ παξνρή λνζειεπηηθήο / ηαηξηθήο θξνληίδαο, αιιά ελέρεη θαη ηελ θνηλσληθή δηάζηαζε, κέζσ ηεο θνηλσληθήο θαη ζπκβνπιεπηηθήο ππνζηήξημεο ησλ αζζελψλ θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο, σο απαξαίηεηε ζπλζήθε γηα κία νινθιεξσκέλε πνηνηηθή παξνρή πγεηνλνκηθήο θξνληίδαο. Έηζη, ε ζπκβνιή ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ θαζίζηαηαη νπζηαζηηθή ζηε γεληθφηεξε ιεηηνπξγία αιιά θαη ηελ απνδνηηθφηεηα ησλ 10
λνζνθνκείσλ θαη σο εθ ηνχηνπ, ε δηαηήξεζε θαη ε δηαζθάιηζε ελφο πςεινχ επηπέδνπ εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο γηα ην πξνζσπηθφ απηφ, θξίλεηαη πάξα πνιχ ζεκαληηθή. 1.2. Δλλνηνινγηθνί πξνζδηνξηζκνί εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο Ζ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε, εληάζζεηαη ζην επξχηεξν πιαίζην ησλ ζεσξηψλ ηεο Οξγαλσζηαθήο θαη Βηνκεραληθήο Φπρνινγίαο (Organizational and Industrial Psychology). Ζ Οξγαλσζηαθή Φπρνινγία απνηειεί θιάδν ηεο εθαξκνζκέλεο ςπρνινγίαο (Applied Psychology), ε νπνία έρεη σο ζηφρν λα θαηαλνήζεη φζν θαιχηεξα γίλεηαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ εξγαδνκέλσλ κέζα ζε έλαλ νξγαληζκφ κέζα απφ ηε κειέηε ηνπ ίδηνπ ηνπ αηφκνπ, ησλ ζηάζεψλ ηνπ θαη ησλ θνηλσληθψλ ηνπ αιιειεπηδξάζεσλ. Ζ γλψζε απηή ζπκβάιιεη ζηελ απνηειεζκαηηθφηεξε ιεηηνπξγία ησλ νξγαληζκψλ. Ζ απνηειεζκαηηθφηεηα ελφο νξγαληζκνχ, ζπλδέεηαη κε ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηάο ηνπ, ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ησλ παξερφκελσλ ππεξεζηψλ θαη θπζηθή ηελ αχμεζε ηνπ θέξδνπο ηνπ. Ζ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ απηψλ, έρεη πεξαηηέξσ νθέιε γηα ην αλζξψπηλν δπλακηθφ ηεο επηρείξεζεο θαζψο πξνζθέξεη εξγαζηαθή αζθάιεηα, επθαηξίεο - πξννπηηθέο απαζρφιεζεο (employment opportunities), θαη εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε, παξάγνληεο πνπ ελ ηέιεη ζπκβάιινπλ ζηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ πειάηε. Σα (ζεηηθά ή αξλεηηθά) επίπεδα εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο δε, είλαη δπλαηφλ λα επεξεάζνπλ αλάινγα θαη ηζνδχλακα ηε ιεηηνπξγία θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα κίαο επηρείξεζεο. Έηζη, ην δήηεκα ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο ζρεηίδεηαη ηφζν κε ηελ ςπρηθή πγεία ησλ αηφκσλ (ζε φηη αθνξά ζην αλζξψπηλν δπλακηθφ) φζν θαη κε ηελ πνηφηεηα ησλ ππεξεζηψλ θαη ην ελδηαθέξνλ ησλ νξγαληζκψλ θαη ησλ επηρεηξήζεσλ λα επηηπγράλνπλ ζε απνδνηηθφηεηα θαη απνηειεζκαηηθφηεηα. Ζ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε καδί κε ηελ εξγαζηαθή δέζκεπζε (job commitment), απνηεινχλ ηνλ ππξήλα ηεο νξγαλσζηαθήο ςπρνινγίαο. Ζ εξγαζηαθή δέζκεπζε αθνξά ζηα ζπλαηζζήκαηα ηαχηηζεο θαη αθνζίσζεο ηνπ αηφκνπ ζηνλ νξγαληζκφ πνπ εξγάδεηαη. χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ησλ Porter θαη Steers (αλαθέξεηαη ζηνλ Μπνπξαληά, 2001), «ε νξγαλσζηαθή δέζκεπζε ζπλίζηαηαη: α) ζηελ απνδνρή θαη πηζηεύσ ηνπ αηόκνπ ζηηο αμίεο θαη ζηόρνπο ηεο νξγάλσζεο πνπ ζπκκεηέρεη, β) ζηελ επηζπκία λα θαηαβάιιεη κεγάιε πξνζπάζεηα γηα 11
ην ζπκθέξνλ ηεο νξγάλσζεο θαη γ) ζηελ ηζρπξή επηζπκία ηνπ αηόκνπ λα παξακείλεη κέινο ηεο νξγάλσζεο». Ζ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ζε γεληθέο γξακκέο αληαλαθιά ηηο ζηάζεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ελφο αηφκνπ απέλαληη ζηελ εξγαζία ηνπ ή ηελ εξγαζηαθή ηνπ θαηάζηαζε. Παξαθάησ παξαηίζεληαη θάπνηνη ελλνηνινγηθνί πξνζδηνξηζκνί ηεο έλλνηαο απηήο. Ο Allport (1954), αλαθέξεη φηη, ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε απνηειεί ηε ζπλνιηθή ζηάζε ηνπ αηφκνπ απέλαληη ηελ εξγαζία ηνπ. Οη ζηάζεηο ηνπ αηφκνπ δηακνξθψλνληαη σο απνηέιεζκα ησλ βηνχκελσλ θαη απνθηψκελσλ εκπεηξηψλ ηνπ, νη νπνίεο ηείλνπλ λα επεξεάδνπλ δπλακηθά ή / θαη θαηεπζπληηθά ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ αληίδξαζε ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζε πξφζσπα θαη θαηαζηάζεηο. Λίγν αξγφηεξα ν Locke (1976), νξίδεη ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε σο «κία επράξηζηε ή ζεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε πνπ απνξξέεη από ηελ εθηίκεζε ηνπ αηόκνπ γηα ηελ εξγαζία ηνπ ή ηελ εξγαζηαθή ηνπ εκπεηξία». Πξφθεηηαη, δειαδή, γηα κηα αληίιεςε ηνπ αηφκνπ φηη ε εξγαζία ηνπ ηνλ ηθαλνπνηεί ή ηνπ θαιχπηεη ζεκαληηθέο εξγαζηαθέο αμίεο. Με ηνλ ίδην ηξφπν, ζχκθσλα κε ηνλ Locke, ε φπνηα καηαίσζε ησλ αμηψλ απηψλ, νδεγεί ζε εξγαζηαθή δπζαξέζθεηα. Δπνκέλσο, ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ ηθαλνπνίεζε δηαδξακαηίδεη ην ζχζηεκα αμηψλ ηνπ αηφκνπ. Χζηφζν, ε έλλνηα ηεο αληίιεςεο, ζε απηφ ην ζεκείν, είλαη ιίγν ζρεηηθή θαζψο άηνκα κε δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο αιιά θαη ηδηνζπγθξαζία, ηείλνπλ λα έρνπλ αθελφο δηαθνξεηηθή αληίιεςε ησλ ίδησλ πξαγκάησλ (θαη σο εθ ηνχηνπ, δηαθνξεηηθά επίπεδα θαη βαζκφ ηθαλνπνίεζεο) θαη αθεηέξνπ κπνξεί λα θξίλνπλ θάπνηεο αμίεο κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Οη Wright θαη Davis (2003), αλαθέξνπλ φηη, ε ηθαλνπνίεζε αθνξά ζηελ αμηνιφγεζε ηνπ αηφκνπ σο πξνο ην ηη είλαη απηφ πνπ επηδεηεί απφ ηελ εξγαζία ηνπ θαη ηη είλαη απηφ πνπ ηειηθά ιακβάλεη. Με απηή ηε ινγηθή, φζν πην πνιιέο είλαη νη αλάγθεο ηνπ αηφκνπ πνπ θαιχπηνληαη, ηφζν κεγαιχηεξα ζα είλαη θαη ηα επίπεδα ηθαλνπνίεζεο πνπ ηνπ πξνζθέξεη ε εξγαζία. εκαληηθή είλαη φκσο θαη ε αλαθνξά ηνπ Μπνπξαληά γηα ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε (2001, ζει. 241) ν νπνίνο γξάθεη φηη: «Η εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε είλαη ην ζπγθηλεζηαθό ζηνηρείν ηεο ζηάζεο ηνπ αηόκνπ σο πξνο ηελ εξγαζία ηνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε πεξηιακβάλεη ην πόζν ηθαλνπνηεκέλν αηζζάλεηαη ην άηνκν από α) ηε θύζε ηεο εξγαζίαο 12
απηήο θαζαπηήο, β) ηελ νηθνλνκηθή ακνηβή ηνπ, γ) ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο, δ) ηηο πξννπηηθέο πξναγσγώλ θαη επαγγεικαηηθήο εμέιημεο, ε) ηηο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ, ζη) ηνλ πξντζηάκελν ηνπ θαη δ) ηηο δηαδηθαζίεο θαη πνιηηηθέο ηεο νξγάλσζεο θιπ. Αζθαιώο ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ηνπ αηόκνπ εμαξηάηαη θαη από ην ίδην, αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηνπ θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθόηεηάο ηνπ.» Ο πην πάλσ νξηζκφο δηαθέξεη ιίγν απφ ηνπο πξνεγνχκελνπο θαζψο θαίλεηαη λα κελ εκκέλεη ηφζν ηελ θαζνιηθή δηάζηαζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο ηθαλνπνίεζεο (φηη δειαδή απηή απνηειεί ηε ζπλνιηθή ζηάζε ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζηελ εξγαζία), αιιά λα ππνζηεξίδεη κία δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία δηάθνξεο δηαζηάζεηο (ακνηβή, επθαηξίεο εμέιημεο, εξγαζηαθέο ζρέζεηο θ.α.) είλαη δπλαηφλ λα επεξεάζνπλ θαη λα δηακνξθψζνπλ ηα επίπεδα ηθαλνπνίεζεο ηνπ αηφκνπ. Έηζη, έλαο εξγαδφκελνο κπνξεί λα αηζζάλεηαη ηθαλνπνηεκέλνο σο πξνο θάπνηνπο ηνκείο θαη δπζαξεζηεκέλνο σο πξνο άιινπο (Spector, 2000). Ζ απάληεζε ζην εξψηεκα ηνπ πνηα πξνζέγγηζε ηειηθά απφ ηηο δχν είλαη πην ζσζηή, βξίζθεηαη θάπνπ ζηε κέζε, θαζψο ζήκεξα θαίλεηαη λα ππνζηεξίδεηαη ε άπνςε φηη ε επαγγεικαηηθή ηθαλνπνίεζε αληηθαηνπηξίδεη ηε ζπλνιηθή ζηάζε ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζηελ εξγαζία, ε νπνία, φκσο, απνηειείηαη απφ επηκέξνπο ζηνηρεία θαη δηαζηάζεηο. Έηζη, ην άζξνηζκα ησλ κεκνλσκέλσλ απηψλ ζηνηρείσλ αξθεί γηα λα δηακνξθσζεί κία ζπλνιηθή εηθφλα θαη εθηίκεζε γηα ηα επίπεδα ηεο γεληθήο ηθαλνπνίεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ απφ ηελ εξγαζία ηνπ. Γεληθφηεξα, πξφθεηηαη γηα κία έλλνηα κε αξθεηά κεγάιε δπλακηθή, δεδνκέλνπ φηη είλαη άκεζα ζπλπθαζκέλε κε ηα αλζξψπηλα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ αηφκνπ (ζηάζε, αληίιεςε, ζθέςε θ.α.). Σν γεγνλφο απηφ, ηεο επηηξέπεη λα επεξεάδεη θαη λα επεξεάδεηαη ηαπηφρξνλα, ιεηηνπξγψληαο ελίνηε σο αηηία ή σο απνηέιεζκα αληίζηνηρα. 1.2.1. Η επγαζιακή ικανοποίηζη ωρ ανεξάπηηηη μεηαβληηή Όηαλ ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε γίλεηαη αληηιεπηή θαη εμεηάδεηαη σο ζηάζε, ε νπνία ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε άιισλ ζπκπεξηθνξψλ ή ζηάζεσλ, ηφηε απηή λνείηαη σο αλεμάξηεηε κεηαβιεηή, σο κεκνλσκέλνο παξάγνληαο δειαδή, πνπ έρεη επηπηψζεηο ζηελ ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη άξα ιεηηνπξγεί σο αίηην. 13
ηελ πεξίπησζε απηή, ην ελδηαθέξνλ εζηηάδεηαη ζε ηξεηο ζεκαληηθέο παξακέηξνπο. Απηέο είλαη: α) ε απφδνζε θαη ε παξαγσγηθφηεηα, β) ν αξηζκφο ησλ απνπζηψλ θαη γ) ε θηλεηηθφηεηα ηνπ πξνζσπηθνχ (turnover). Πνηθίιεο έξεπλεο έρνπλ επηρεηξήζεη λα θαηαδείμνπλ ηε ζπλάθεηα ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο κε θάζε κία απφ ηηο παξαπάλσ ζπκπεξηθνξέο. χκθσλα ηε ζρεηηθή δηεζλή βηβιηνγξαθία, νη πεξηζζφηεξεο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο ηείλνπλ πξνο κία αξλεηηθή ζπζρέηηζε ηεο ηθαλνπνίεζεο κε ηνλ αξηζκφ απνπζηψλ ησλ ππαιιήισλ θαη ηελ θηλεηηθφηεηα ηνπο. Γηα παξάδεηγκα, ε έξεπλα πνπ δηεμήγαγαλ νη Mudor θαη Tooksoon (2011) γηα ηε ζρέζε αλάκεζα ζηηο πξαθηηθέο ηεο Γηνίθεζεο Αλζξψπηλνπ Γπλακηθνχ (HRM Practices), ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε (Job satisfaction) θαη ηελ θηλεηηθφηεηα (Turnover), επηβεβαίσζε ηελ παξαπάλσ ππφζεζε, θαζψο θάλεθε φηη ηα ρακειά επίπεδα ηθαλνπνίεζεο νδεγνχλ ηνπο ππαιιήινπο ζε παξαίηεζε θαη αλαδήηεζε άιιεο εξγαζίαο θαη ην αληίζεην (Lynn, Jones & Roberts, 2004). Ζ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ζρεηίδεηαη επίζεο θαη κε ηνλ αξηζκφ ησλ απνπζηψλ. ηα αγγιηθά, ην θαηλφκελν απηφ πεξηγξάθεηαη κε ηε ιέμε absenteeism, κε ηελ νπνία δειψλεηαη ε θαη εμαθνινχζεζε αδηθαηνιφγεηε απνπζία ηνπ εξγαδφκελνπ απφ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ. Παξαηεξείηαη ινηπφλ, φηη ζεκεηψλεηαη αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ απνπζηψλ, φηαλ ηα πνζνζηά ηθαλνπνίεζεο ηνπ πξνζσπηθνχ απφ ηελ εξγαζία ηνπο είλαη ρακειά, εθφζνλ θπζηθά ππάξρεη δηνηθεηηθά θάπνηνπ είδνπο «πεηζαξρηθή» ειαζηηθφηεηα ζρεηηθά κε ηε δηθαηνιφγεζε ηέηνησλ απνπζηψλ. Αλαιφγσο, θαη φηαλ νη εξγαδφκελνη έρνπλ κεγάιε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία ηνπο, ν αξηζκφο ησλ απνπζηψλ κεηψλεηαη, πεξηνξίδνληαη ηα θαηλφκελα θηλεηηθφηεηαο, ελψ απμάλεηαη θαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ ππαιιήισλ (Hackman & Oldham 1980). Χζηφζν, ζε φηη αθνξά ζηελ παξάκεηξν «απφδνζε θαη παξαγσγηθφηεηα», ν ινγηθφο θαλφλαο πνπ πξνηάζζεη ηε ζεηηθή ζπζρέηηζε ηεο κε ηελ ηθαλνπνίεζε, θαίλεηαη - ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο - λα θαηαξξίπηεηαη, θαζψο εξεπλεηηθά δελ έρεη πιήξσο ππνζηεξηρζεί θάηη ηέηνην. Απηφ πξαθηηθά ζεκαίλεη φηη, ν ηθαλνπνηεκέλνο εξγάηεο δελ είλαη απαξαίηεηα θαη παξαγσγηθφο. Σν θαηλφκελν απηφ, ζπρλά, είηε εξκελεχεηαη σο απνηέιεζκα άιισλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ πνπ κπνξεί λα επηδξνχλ ζηελ παξαγσγηθφηεηα θαη απνδνηηθφηεηα ελφο αηφκνπ, είηε απνδίδεηαη ζηε δπζθνιία αληηθεηκεληθήο κέηξεζεο ηεο παξαγσγηθφηεηαο. Δπίζεο, επηθξαηνχλ απφςεηο νη νπνίεο ππνζηεξίδνπλ φηη ε παξαγσγηθφηεηα είλαη κάιινλ ην αίηην παξά ην αηηηαηφ 14
(απνηέιεζκα), ζηε ζπγθεθξηκέλε ζρέζε (Lawler & Porter, 1967). χκθσλα κε ηνπο ηειεπηαίνπο, ε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ησλ ππαιιήισλ επεξεάδεη αληίζηνηρα ζεηηθά ηηο ακνηβέο ηνπο, νη νπνίεο νδεγνχλ ζε αχμεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο ηνπο απφ ηελ εξγαζία. Φπζηθά, απηφ επηηπγράλεη κε ηε ζεηξά ηνπ πεξαηηέξσ παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα θαη έηζη δεκηνπξγείηαη ε ζρέζε «παξαγσγηθφηεηα ηθαλνπνίεζε παξαγσγηθφηεηα». 1.2.2. Η επαγγελμαηική ικανοποίηζη ωρ εξαπηημένη μεηαβληηή ε αληηπαξάζεζε κε ηελ παξαπάλσ ινγηθή, ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη θαη σο εμαξηεκέλε κεηαβιεηή, σο απνηέιεζκα δειαδή, εμσηεξηθψλ (ή/θαη εζσηεξηθψλ) παξαγφλησλ πνπ επηδξνχλ ζην άηνκν. Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζηνηρείσλ απηψλ, ζπλήζσο απαηηείηαη κέηξεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο κε εηδηθά δηακνξθσκέλα εξγαιεία (θνκκάηη ζην νπνίν ζα γίλεη αλαθνξά ζηελ παξάγξαθν δχν ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ). Χζηφζν, ππάξρνπλ δηάθνξα κνληέια δηαρσξηζκνχ ησλ παξαγφλησλ πνπ ζπληεινχλ ζηε δηακφξθσζε ηεο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο. Έλα απφ ηα πην γλσζηά, είλαη απηφ πνπ πξφηεηλε ν Warr (1987), ν νπνίνο δηαθξίλεη ηελ εζσγελή θαη ηελ εμσγελή ηθαλνπνίεζε. Ζ εζσγελήο ηθαλνπνίεζε αλαθέξεηαη ζην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο, ζηηο δηαζηάζεηο δειαδή ηεο εξγαζίαο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ ηξφπν δηεμαγσγήο ηεο, φπσο ε ειεπζεξία επηινγψλ σο πξνο ηνλ ηξφπν επηηέιεζεο ελφο έξγνπ, ν βαζκφο ππεπζπλφηεηαο, ε πνηθηιία δξαζηεξηνηήησλ, ε ρξήζε δεμηνηήησλ θ.α. Ζ εμσγελήο ηθαλνπνίεζε απφ ηελ άιιε πιεπξά, αθνξά ζην πιαίζην ηεο εξγαζίαο θαη πεξηιακβάλεη δηαζηάζεηο φπσο σξάξηα, ακνηβέο, ζπλζήθεο εξγαζίαο, αζθάιεηα θ.ιπ. 1.3. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο εξγαζηαθήο ηθαλνπνίεζεο ηα πιαίζηα πεξαηηέξσ αλαδήηεζεο θαη εμεχξεζεο ησλ παξαγφλησλ εθείλσλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηα επίπεδα ηεο ηθαλνπνίεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, έλα κεγάιν κέξνο ησλ εξεπλψλ πνπ έρνπλ δηεμαρζεί θαη ζπλερίδνπλ λα δηεμάγνληαη, αθνζηψζεθε ζε απηφ ην ζηφρν. Ζ θαηαλφεζε ηνπ ηξφπνπ αλάπηπμήο ηεο έρεη αθελφο κεγάιε ζεσξεηηθή ζεκαζία γηα ηνπο νξγαλσζηαθνχο ςπρνιφγνπο, αθεηέξνπ, 15
πξαθηηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηνπο νξγαληζκνχο, πνπ επηρεηξνχλ λα επεξεάζνπλ ην βαζκφ ηθαλνπνίεζεο ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπο θαη, ελ ηέιεη, λα βειηηψζνπλ ηε ζπλνιηθή ηνπο ιεηηνπξγία. Καηά βάζε, ε εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ζπλδέεηαη κε ηα θίλεηξα ησλ αηφκσλ γηα εξγαζία, κε ηηο ζηάζεηο θαη ηηο αμίεο ηνπο (φπσο απηά αλαθέξζεθαλ θαη παξαπάλσ). Σα θίλεηξα, είλαη άκεζα ζπλπθαζκέλα κε ηελ έλλνηα ηεο παξαθίλεζεο ή ππνθίλεζεο (motivation), ε νπνία απνηειεί κία «εζσηεξηθή δηαδηθαζία ώζεζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ αλζξώπνπ πξνο ηνπο ζηόρνπο ησλ νπνίσλ ε πινπνίεζε έρεη σο ζπλέπεηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθώλ ηνπ» (Μπνπξαληάο, 2001). Οη θπξηφηεξεο ζεσξίεο γηα ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε, εληάζζνληαη ζην γεληθφηεξν πιαίζην ησλ ζεσξηψλ ησλ θηλήηξσλ. Με ηνλ φξν θίλεηξα, νξίδνπκε ηα αίηηα πνπ πξνθαινχλ, ή ηνπο ιφγνπο πνπ εμεγνχλ ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά θαη δξάζε. Έηζη, θίλεηξα, κπνξεί λα είλαη ηφζν νη εζσηεξηθέο αηηίεο ηεο ζπκπεξηθνξάο (έλζηηθηα, νξκέο, ζθνπνί, επηζπκίεο, πξνζέζεηο, ζπλαηζζήκαηα), φζν θαη νη εμσηεξηθέο αηηίεο (ακνηβέο, ζέιγεηξα ή θφβεηξα ή απσζεηηθνί εξεζηζκνί) (Κσζηαξίδνπ Δπθιείδε, 1999). Οη ζεσξίεο θηλήηξσλ, επηθεληξσκέλεο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν, κπνξνχλ λα δηαθξηζνχλ ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο (Jex, 2002): 1. Θεσξίεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηηο αλάγθεο (need based theories): Δμεγνχλ ηελ παξαθίλεζε κε θξηηήξην ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ηθαλνπνηνχληαη νη αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ ζην ρψξν εξγαζίαο. 2. Θεσξίεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηελ εξγαζία (job based theories): Οη ζεσξίεο απηέο ζέηνπλ ηηο πεγέο ησλ θηλήηξσλ ζην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο, κειεηψληαο ηη είλαη απηφ πνπ πξαγκαηηθά παξαθηλεί έλαλ εξγαδφκελν. 3. Θεσξίεο γλσζηηθήο δηεξγαζίαο ή γλσζηηθέο ζεσξίεο (cognitive process theories): Δπηθεληξψλνληαη ζηηο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο ησλ αηφκσλ θαη ζηηο απνθάζεηο πνπ ιακβάλνπλ. 4. Θεσξίεο ζπκπεξηθνξηθήο πξνζέγγηζεο (behavioral approach theories): Πξφθεηηαη γηα ζεσξίεο πνπ εζηηάδνπλ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ, έηζη φπσο απηή πξνθχπηεη κέζα απφ ηηο δηαδηθαζίεο ηεο κάζεζεο θαη ηεο κίκεζεο πξνηχπσλ. 16
Παξαθάησ αλαιχεηαη μερσξηζηά θάζε κία θαηεγνξία ζεσξηψλ. 1.3.1. Θεωπίερ πποζαναηολιζμένερ ζηιρ ανάγκερ (Need based theories) 1.3.1.1. Θεσξία ηεξάξρεζεο αλαγθώλ (Maslow) Ζ ζεσξία ηνπ Maslow (1954) ζεσξείηαη απφ ηηο πιένλ γλσζηέο θαη δηαδεδνκέλεο ζην ρψξν ηεο αλζξσπηζηηθήο ςπρνινγίαο, θαζψο απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηελ αλάπηπμε θαη ηελ θαζηέξσζε ησλ ζχγρξνλσλ ζεσξηψλ πξνζσπηθφηεηαο, έηζη φπσο απηέο ρξεζηκνπνηνχληαη θαη εθαξκφδνληαη πιένλ απφ ηνπο ςπρνιφγνπο φισλ ησλ θιάδσλ (ςπραλαιπηηθή ζεσξία Freud, πξνζσπνθεληξηθή ζεσξία ηνπ Rogers θ.α.) ε πξψηε θάζε, δε δηαηππψζεθε ζπγθεθξηκέλα γηα ηα θίλεηξα πνπ αθνξνχλ ζηελ εξγαζία ή ηελ παξαθίλεζε ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, εμειίρζεθε φκσο ζην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ ζε ζεσξία ε νπνία θαίλεηαη λα έρεη ηδηαίηεξε επηξξνή ζηα εξγαζηαθά ζέκαηα. θνπφο ηνπ Maslow, θαηά βάζε, ήηαλ λα δεκηνπξγήζεη κία ζεσξία, θαηά κία έλλνηα, θαζνιηθή, ε νπνία ζα εμεγεί ηε δχλακε πνπ σζεί ην άηνκν ζε θάζε κία ζπκπεξηθνξά. Ζ εηθφλα 1. παξνπζηάδεη ηα πέληε επίπεδα αλαγθψλ πνπ ζπληζηνχλ ηε ζεσξία ηνπ Maslow. Σα πέληε απηά επίπεδα αλαγθψλ είλαη ηαμηλνκεκέλα ηεξαξρηθά, έηζη ψζηε, ε ηθαλνπνίεζε κίαο θαηψηεξεο αλάγθεο λα απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηε κεηάβαζε ζε έλα αλψηεξν επίπεδν αλαγθψλ (satisfaction progress hypothesis). ηε βάζε ηεο ηεξαξρίαο, βξίζθνληαη νη θπζηνινγηθέο αλάγθεο (physiological needs). Σν επίπεδν απηφ πεξηιακβάλεη ηηο αλάγθεο γηα ηξνθή, λεξφ, χπλν, νμπγφλν θ.α. αλάγθεο θπζηνινγηθά θαη βηνινγηθά απαξαίηεηεο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο δσήο θαη ηελ επηβίσζε ηνπ αηφκνπ. Ζ κε ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ απηψλ, θηλεηνπνηεί ην άηνκν απιά ζην λα πξνζπαζήζεη λα ηηο δηαηεξήζεη. Ζ ηθαλνπνίεζή ηνπο φκσο, νδεγεί ην άηνκν ζην επφκελν αλψηεξν επίπεδν, πνπ είλαη νη αλάγθεο αζθάιεηαο (safety needs). Οη αλάγθεο απηέο, αλαθέξνληαη ζηελ πξνζηαζία απφ ηνλ θίλδπλν, ηελ απεηιή ή ηε ζηέξεζε θαη ζην θαηαθχγην πνπ βξίζθεη ην άηνκν κέζα ζε έλα κε απεηιεηηθφ, αζθαιέο πεξηβάιινλ. πλδένληαη επίζεο, κε ηελ αλάγθε γηα εμαζθάιηζε εξγαζίαο, θαηνηθίαο θ.α. Ζ εθπιήξσζε ησλ αλαγθψλ αζθάιεηαο, νδεγεί ζηηο θνηλσληθέο αλάγθεο (love needs). Πξφθεηηαη γηα ηελ αλάγθε ηνπ αηφκνπ λα δεκηνπξγεί θαη λα 17
ζπλάπηεη νπζηαζηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ θαη ηελ επηζπκία ηνπ λα αηζζάλεηαη κέξνο ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ. Σα ηξία απηά επίπεδα, απνηεινχλ ηηο αλάγθεο έιιεηςεο, θαζψο ρσξίο απηέο ηα άηνκα δε κπνξνχλ λα είλαη πγηή θπζηνινγηθά θαη ςπρνινγηθά. ε αλψηεξν επίπεδν αλαγθψλ, βξίζθνληαη νη αλάγθεο ζεβαζκνύ θαη εθηίκεζεο (esteem needs). Οη αλάγθεο απηέο ζρεηίδνληαη κε ηελ επηζπκία ηνπ αηφκνπ λα αηζζάλεηαη ηθαλφ, θαη λα αλαγλσξίδεηαη απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ. Δπηδηψθεη ηνλ απηνζεβαζκφ θαη ηελ εθηίκεζε ηφζν ηνπ εαπηνχ ηνπ φζν θαη ησλ άιισλ γχξσ ηνπ. Σέινο, ζην αλψηαην επίπεδν ηεο ηεξαξρίαο ηνπνζεηνχληαη νη αλάγθεο απηνπξαγκάησζεο (self actualization needs). χκθσλα κε ην Maslow, ε απηνπξαγκάησζε είλαη ε ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ αηφκνπ γηα ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηθαλφηεηέο ηνπ. Πξφθεηηαη γηα ην ζηάδην, φπνπ επηηπγράλεηαη ε αλψηεξε δπλαηή απηναλάπηπμε, δεκηνπξγηθφηεηα θαη απηνέθθξαζε ηνπ αηφκνπ (Κάληαο, 1998). Σνλίδεη κάιηζηα, φηη ιίγνη είλαη νη άλζξσπνη πνπ θαηαθέξλνπλ λα θηάζνπλ ζε απηφ ην επίπεδν αλαγθψλ, θαη έηζη ζε έλα κεγάιν πνζνζηφ δελ επηηπγράλεηαη απφιπηε ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ. Απηνπξαγκάησζε Αίζζεκα πιεξφηεηαο, νινθιήξσζε Αλάγθεο ζεβαζκνύ θαη εθηίκεζεο Δπηζπκία ηνπ αλζξψπνπ γηα εθηίκεζε, απνδνρή, αλαγλψξηζε θαη απφθηεζε θήκεο Κνηλσληθέο Αλάγθεο Αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ γηα ζηνξγή θαη αγάπε, λα ληψζεη φηη αλήθεη θάπνπ Αλάγθεο Αζθάιεηαο Αλάγθεο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ επηζπκία ηνπ αλζξψπνπ λα απνθέπγεη ηνπο θπζηθνχο θηλδχλνπο θαη ην θφβν Φπζηνινγηθέο Αλάγθεο Βαζηθέο βηνινγηθέο αλάγθεο νη νπνίεο παξνπζηάδνληαη απφ ηε ζηηγκή πνπ γελληέηαη ν άλζξσπνο θαη ζπλδένληαη κε ηε ζσκαηηθή πγεία (πρ. ηξνθή, ζηέγε) Δηθόλα 1. Ππξακίδα ηνπ Maslow 18
ε εξγαζηαθά πιαίζηα, o Maslow ππνζηεξίδεη φηη ε ηεξάξρεζε ησλ αλαγθψλ ησλ εξγαδνκέλσλ δελ είλαη απφιπηε, αιιά εμαξηάηαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο φπσο πρ ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ, ε νξγάλσζε, ε νκάδα κέζα ζηελ νπνία εξγάδεηαη θ.α. Απφ ηελ άιιε, νη δηεπζπληέο θαη managers ησλ επηρεηξήζεσλ, πξέπεη λα είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίδνπλ ηηο αλάγθεο ησλ ππαιιήισλ, θαη λα ηνπο δίλνπλ ηα θαηάιιεια θίλεηξα ψζηε λα ηηο εθπιεξψζνπλ. Σηο πεξηζζφηεξεο, βέβαηα, θνξέο, «νη αληηιήςεηο ησλ πξντζηακέλσλ γηα ηηο αλάγθεο θαη ηνπο παξάγνληεο παξαθίλεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη δηαθνξεηηθέο από ηελ πξαγκαηηθόηεηα, κε απνηέιεζκα ηε κε ηθαλνπνίεζή ηνπο θαη ηε ιηγόηεξν απνηειεζκαηηθή ιεηηνπξγία». (Μπνπξαληάο, 2001). ην ζχλνιφ ηεο, ε ζεσξία ηεξάξρεζεο αλαγθψλ ηνπ Maslow, είλαη αξθεηά ειθπζηηθή θαη ηείλεη λα πξνζεγγίδεη θαηά πνιχ ηελ αλζξψπηλε θχζε. Χζηφζν, ε ζεσξία θαίλεηαη λα κελ έρεη πιήξε εθαξκνγή ζηνλ ηνκέα ηεο εξγαζηαθήο ςπρνινγίαο θαη ζπκπεξηθνξάο (Locke & Henne, 1986). Έξεπλεο ζην πεδίν απηφ θαηαδεηθλχνπλ φηη δελ ππνζηεξίδνληαη φια ηα επίπεδα αλαγθψλ ηεο ζεσξίαο, ή ε βαζηθή αληίιεςε φηη απαηηείηαη ηθαλνπνίεζε ησλ ρακειφηεξσλ επηπέδσλ ηεο ηεξαξρίαο γηα ηε κεηάβαζε ζε αλψηεξν επίπεδν (Hall & Nougaim, 1968). Παξφια απηά, είλαη αλακθηζβήηεηε ε ζεσξεηηθή θαη ηζηνξηθή αμία ηεο ζεσξίαο ηνπ Maslow θαη ε πξνζθνξά ηεο ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, θαζψο ιεηηνχξγεζε σο βάζε γηα ηηο κεηέπεηηα ζεσξίεο αλζξσπηζηηθήο θαη νξγαλσζηαθήο ςπρνινγίαο. 1.3.1.2. Θεσξία ERG (Alderfer) Ζ ζεσξία ηνπ Alderfer (1969), ραξαθηεξίδεηαη θαη σο απφγνλνο ηεο ζεσξίαο ηεξάξρεζεο αλαγθψλ ηνπ Maslow. Σα αξρηθά ERG ηεο ζεσξίαο, αλαθέξνληαη ζηνπο ηξείο ηχπνπο αλαγθψλ (Existence Relatedness Growth). Σν κνληέιν απηφ, απνηειεί θαηά έλα ηξφπν, ζχλνςε ησλ πέληε αλαγθψλ πνπ είρε πξνηείλεη λσξίηεξα ν Maslow, γη απηφ θαη παξαηεξνχληαη αξθεηέο νκνηφηεηεο αλάκεζα ζηηο δχν ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο. Οη αλάγθεο ύπαξμεο (existence) ελζσκαηψλνπλ ηηο θπζηνινγηθέο αλάγθεο θαη ηηο αλάγθεο αζθάιεηαο. Οη αλάγθεο ζρέζεο (relatedness), αθνξνχλ ζην θνηλσληθφ επίπεδν αλαγθψλ, ελψ ηέινο νη αλάγθεο αλάπηπμεο (growth) ζπληζηψληαη απφ ηηο αλάγθεο απηνεθηίκεζεο θαη ζεβαζκνχ θαη ηηο αλάγθεο απηνπξαγκάησζεο. 19
Ζ ζεσξία ERG, απνθιίλεη ζε δηάθνξα ζεκεία απφ ηε ζεσξία ηεξάξρεζεο αλαγθψλ ηνπ Maslow. Ο Alderfer, ππνζηεξίδεη φηη δελ είλαη απαξαίηεην λα ηαμηλνκνχληαη ηεξαξρηθά νη αλάγθεο θαη θαη απηφ ηνλ ηξφπν, ε παξαθίλεζε γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ελφο επηπέδνπ αλαγθψλ, δελ πξνυπνζέηεη ηελ ηθαλνπνίεζε πξνγελέζηεξεο θαηεγνξίαο. Μπνξεί κάιηζηα λα πξνθχςεη θαη νπηζζνδξφκεζε απφ αλάγθεο αλψηεξνπ επηπέδνπ ζε αλάγθεο θαηψηεξνπ επηπέδνπ, εθφζνλ απηέο δελ επηηεπρζνχλ. ε φηη αθνξά ζηνπο εξγαδφκελνπο, ε ζεσξία απηή ππνζηεξίδεη φηη νη ηειεπηαίνη είλαη δπλαηφλ λα επηζπκνχλ λα εθπιεξψζνπλ πνιιέο αλάγθεο ηαπηφρξνλα. Δπηπιένλ, ε έιιεηςε πξννπηηθψλ εμέιημεο θαη πξναγσγήο ησλ ππαιιήισλ, κπνξεί λα ηνπο «επαλαθέξεη» ζην επίπεδν ησλ αλαγθψλ ζρέζεο. Ζ ηθαλφηεηα ησλ managers λα αλαγλσξίζνπλ κία ηέηνηα θαηάζηαζε, κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ ηθαλνπνίεζε θαη ελ ηέιεη ζηε κεηάβαζή ηνπο πάιη ζην ζηάδην ησλ αλαγθψλ αλάπηπμεο. 1.3.1.3. Θεσξία θηλήηξσλ επίηεπμεο (McClelland, Atkinson) Ζ Θεσξία γηα ηα θίλεηξα επίηεπμεο ζηεξίδεηαη ζηε ζεσξία επίηεπμεο ηνπ Murray (1938), ν νπνίνο επίζεο ππνζηήξηδε φηη ππάξρνπλ δηάθνξεο θαηεγνξίεο αλαγθψλ, νη νπνίεο δελ είλαη ζπλεηδεηέο. Ζ αλάδπζε ησλ αλαγθψλ απηψλ είλαη δπλαηή κφλν κέζσ δηαδηθαζηψλ θαη θαηαζηάζεσλ πνπ ηηο δηεγείξνπλ. Σν ζθνπφ απηφ επηηειεί, ζχκθσλα κε ηνλ Murray, ην πξνβνιηθφ ηεζη ΣΑΣ (Thematic Apperception Test) (Κσζηαξίδνπ Δπθιείδε, 1999). ηε βάζε απηή, νη McClelland θαη Atkinson (1953) αλέπηπμαλ ηε ζεσξία ησλ θηλήηξσλ επίηεπμεο (Achievent Motivation ή Need for Achievement Theory). χκθσλα κε ηε ζεσξία απηή, νη αλάγθεο ησλ αηφκσλ ιεηηνπξγνχλ σο θίλεηξα, θαη θαηαηάζζνληαη ζε ηξείο θαηεγνξίεο: 1. Αλάγθε γηα θνηλσληθέο ζρέζεηο (affiliation): Ζ αλάγθε απηή αληηζηνηρεί ζηελ θαηεγνξία ησλ θνηλσληθψλ αλαγθψλ ηνπ Maslow θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ ην αίζζεκα ηνπ αλήθεηλ, ηελ απφιαπζε ηεο νκαδηθήο εξγαζίαο, ην ελδηαθέξνλ γηα ζχλαςε δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ θαη ηελ αλάγθε γηα κείσζε ηεο αβεβαηφηεηαο. Σα άηνκν επηδηψθεη ηελ αγάπε θαη ηε ζηνξγή θαη ηελ απνδνρή ηνπ απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ. 20
2. Αλάγθε γηα επίηεπμε (Achievement): Υαξαθηεξίδεηαη απφ ην αίζζεκα ηνπ αηφκνπ γηα αλάιεςε επζχλεο κε ζθνπφ ηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ θαη ηελ επηζπκία ηνπ γηα πςειέο απνδφζεηο θαη πξνζσπηθέο επηηπρίεο. 3. Αλάγθε γηα δύλακε (Power): ρεηίδεηαη κε ην θίλεηξν γηα άζθεζε ειέγρνπ θαη επηξξνήο θαη ηελ επηζπκία αλάπηπμεο αηζζήκαηνο αλσηεξφηεηαο. Κεληξηθή ηδέα ηεο ζεσξίαο, είλαη φηη νη αλάγθεο δελ είλαη έκθπηεο, αιιά απνθηψληαη κέζσ ηεο κάζεζεο ή αλαπηχζζνληαη σο απνηέιεζκα ησλ ζεκαληηθψλ εκπεηξηψλ ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ. πκπεξαζκαηηθά, ε ζεσξία ηνπ McClelland παξαηεξείηαη φηη εζηηάδεη ζε κία αλάγθε θαη ζε έλαλ ηχπν ζπκπεξηθνξάο (πρ αλάγθε γηα επίηεπμε), ζε αληίζεζε κε ηηο παξαπάλσ δχν ζεσξίεο φπνπ ην εχξνο ησλ αλαγθψλ είλαη κεγαιχηεξν. Σν γεγνλφο απηφ, δηεπθνιχλεη αθφκε πεξηζζφηεξν θαη θαζηζηά ηδηαίηεξα ρξήζηκε ηελ πξαθηηθή εθαξκνγή ηεο ζε έλα εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. Γηα παξάδεηγκα, φπσο αλαθέξεη ν McClelland, έλαο νξγαληζκφο απαηηεί απφ ηα άηνκα λα έρνπλ πςειά θίλεηξα επίηεπμεο. Ζ πςειή αλάγθε επίηεπμεο, αληηζηνηρεί ζε πςειή αίζζεζε πξνζσπηθήο επζχλεο. Άηνκα πνπ εκθαλίδνπλ απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ, ηείλνπλ λα αλαιακβάλνπλ έξγα κέηξηαο δπζθνιίαο, θαζψο αθελφο έλα δχζθνιν έξγν ελέρεη ηνλ θίλδπλν θαη ηνλ θφβν ηεο απνηπρίαο θαη αθεηέξνπ έλα πνιχ εχθνιν έξγν, δελ απνηειεί πξφθιεζε. Έηζη, ηα άηνκα απηά γίλνληαη ηα πιένλ θαηάιιεια γηα ην ρψξν ηεο δηνίθεζεο θαη ησλ επηρεηξήζεσλ, αθνχ αλαιακβάλνπλ ηελ επζχλε γηα ηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ, ζέηνπλ μεθάζαξνπο θαη εθηθηνχο ζηφρνπο πξνο επίηεπμε θαη απαηηνχλ πάληα αλαηξνθνδφηεζε (Berry & Houston, 1993). 1.3.2. Θεωπίερ πποζαναηολιζμένερ ζηην επγαζία (job based theories) 1.3.2.1. Θεσξία ησλ δύν παξαγόλησλ (Herzberg) Ζ ζεσξία ησλ δχν παξαγφλησλ ή αιιηψο ζεσξία πγηεηλήο - παξαθίλεζεο (Hygiene motivation) αλαθέξεηαη ζηνπο παξάγνληεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, θαη είλαη επξέσο δηαδεδνκέλε ζην ρψξν ηεο δηνίθεζεο. Απηή, φπσο θαη ε ζεσξία ηνπ Alderfer, ζρεηίδεηαη ζηελά κε ηε ζεσξία ηεξάξρεζεο αλαγθψλ ηνπ Maslow. Πξσηαξρηθή κέζνδν παξαθίλεζεο απηήο ηεο πξνζέγγηζεο απνηεινχζαλ ε νηθνλνκηθή απνδεκίσζε / ακνηβή (compensation) θαη ηα νηθνλνκηθά θίλεηξα. Ο Herzberg ππνζηήξηδε φηη ηα θίλεηξα απηά ήηαλ παξάγνληεο παξακνλήο ησλ αηφκσλ ζηελ 21
εξγαζία θαη κείσζεο ηεο δπζαξέζθεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ. Βαζηθφο φκσο παξάγνληαο παξαθίλεζεο ηνπο ήηαλ ε θχζε θαη ην πεξηερφκελν ηεο ίδηαο ηεο εξγαζίαο. Ο Herzberg ζεσξνχζε φηη νη παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εξγαζηαθή ηθαλνπνίεζε ρσξίδνληαη ζε δχν θαηεγνξίεο: 1. Σνπο παξάγνληεο πγηεηλήο θαη 2. Σνπο παξάγνληεο παξαθίλεζεο / ππνθίλεζεο Οη πξψηνη, πεξηειάκβαλαλ φςεηο ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο φπσο είλαη ε ακνηβή, νη απμήζεηο, ε επνπηεία, νη ζρέζεηο κε ηνπο ζπλαδέιθνπο, ε πνιηηηθή θαη ε δηνίθεζε ηεο επηρείξεζεο, ε αζθάιεηα θαη ε ζηγνπξηά ζηε ζρέζε θαη άιινπο παξφκνηνπο παξάγνληεο πνπ δελ αλαθέξνληαη ζην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο. Ο ραξαθηεξηζκφο ηνπο νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη εμππεξεηνχλ βαζηθά ηελ παξεκπφδηζε ηεο δπζαξέζθεηαο απφ ηελ εξγαζία θαη φρη ηελ παξαθίλεζε γηα αχμεζε ηεο απφδνζήο ησλ εξγαδνκέλσλ. Γη απηφ ην ιφγν πνιιέο θνξέο ραξαθηεξίδνληαη θαη σο «παξάγνληεο δηαηήξεζεο» (maintenance) (Σχπαο & Καηζαξφο, 2006). Οη δεχηεξνη, ζπληζηψληαη απφ ζηνηρεία θαη ραξαθηεξηζηηθά φπσο ε θχζε ηεο εξγαζίαο, ε αλαγλψξηζε ηνπ έξγνπ, ε ππεπζπλφηεηα θαη ε πξνψζεζε / εμέιημε ή πξναγσγή. Οη παξάγνληεο απηνί θαίλεηαη λα ζπληεινχλ ζηε δεκηνπξγία ζεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ ηθαλνπνίεζεο θαη άξα λα σζνχλ ηα άηνκα γηα πςειφηεξε επίδνζε ζηελ εξγαζία. Χζηφζν, ην γεγνλφο φηη νη παξάγνληεο πγηεηλήο δελ «παξάγνπλ» παξαθίλεζε, δελ ηνπο θαζηζηά θαη αζήκαληνπο, θαζψο ζηελ πεξίπησζε πνπ απηνί δελ πθίζηαληαη, δελ είλαη δπλαηή θαη ε χπαξμε ησλ παξαγφλησλ παξαθίλεζεο. ε πεξίπησζε δειαδή κε ελεξγνπνίεζεο ησλ παξαγφλησλ πγηεηλήο, ε εκθαληδφκελε δπζαξέζθεηα είλαη δπλαηφλ λα εκπνδίζεη ηελ αλάπηπμε ησλ παξαγφλησλ παξαθίλεζεο. Με απηφ ηνλ ηξφπν, νη παξάγνληεο πγηεηλήο ζεσξνχληαη απαξαίηεην θαη πξσηαξρηθφ ζηνηρείν ππνθίλεζεο. 1.3.2.2. Θεσξία ραξαθηεξηζηηθώλ ηεο εξγαζίαο (Job characteristics theory) Ζ ζεσξία ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εξγαζίαο δηαηππψζεθε απφ ηνπο Hackman θαη Oldham (1980) θαη απνηειεί ζήκεξα κία απφ ηηο κεγαιχηεξεο πξνζθνξέο ζηηο ζεσξίεο θηλήηξσλ θαη ζηνλ θιάδν ηεο νξγαλσζηαθήο ςπρνινγίαο θαη ζπκπεξηθνξάο. Αλαθέξεηαη ζην ζχλνιν ησλ ζπκπεξηθνξψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εξγαζία 22
(θίλεηξα, απνπζίεο, ηθαλνπνίεζε, απνρψξεζε, επίδνζε) θαη δελ εζηηάδεη ζε κία κεκνλσκέλε δηάζηαζε. Ζ εηθφλα πνπ αθνινπζεί, απεηθνλίδεη ζπλνιηθά ηε ζεσξία απηή. Ζ ζεσξία ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εξγαζίαο ζπλίζηαηαη απφ ηξεηο θχξηεο δηαζηάζεηο: α) ηε δηάζηαζε ησλ βαζηθώλ ραξαθηεξηζηηθώλ (core job dimensions), β) ηηο ςπρνινγηθέο θαηαζηάζεηο (critical psychological states) θαη γ) ηα εξγαζηαθά απνηειέζκαηα (personal and work outcomes). Ζ πξψηε δηάζηαζε, είλαη θαη ην ζεκείν απφ ην νπνίν μεθηλάεη ην ζεσξεηηθφ απηφ κνληέιν. Σα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ινηπφλ αληηπξνζσπεχνπλ ραξαθηεξηζηηθά ηεο εξγαζίαο ελφο αηφκνπ θαη απνηεινχληαη απφ ηα παξαθάησ επηκέξνπο ζηνηρεία: πνηθηιία δεμηνηήησλ (skill variety), ηαπηόηεηα έξγνπ (task identity), ζπνπδαηόηεηα έξγνπ (task significance), απηνλνκία (autonomy) θαη επαλαηξνθνδόηεζε (feedback). Ζ πνηθηιία δεμηνηήησλ αθνξά ζην βαζκφ ζηνλ νπνίν κία εξγαζία απαηηεί απφ έλα άηνκν λα ρξεζηκνπνηεί θαη λα θαηέρεη πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο δεμηφηεηεο (πρ πνηθηιία απφ ηερληθέο, επηθνηλσληαθέο, καζεκαηηθέο ή άιιεο δεμηφηεηεο). Ζ ηαπηφηεηα έξγνπ αλαθέξεηαη ζην βαζκφ ζηνλ νπνίν κία εξγαζία απαηηεί ηε δεκηνπξγία ελφο μερσξηζηνχ θαη νινθιεξσκέλνπ έξγνπ. 23
Δηθόλα 2. Απεηθόληζε ζεσξίαο ραξαθηεξηζηηθώλ ηεο εξγαζίαο. Ζ ζπνπδαηφηεηα έξγνπ ζρεηίδεηαη κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ε εξγαζία έρεη θάπνηα ζεκαζία θαη αμία γηα ην άηνκν. Σν ραξαθηεξηζηηθφ απηφ δηαπλέεηαη απφ κία ππνθεηκεληθφηεηα (ζε αληίζεζε κε ηα δχν πξνεγνχκελα) θαζψο ην ηη είλαη ζεκαληηθφ θαη ηη αμίδεη, δηαθέξεη απφ άλζξσπν ζε άλζξσπν. Ζ απηνλνκία, αθνξά ζην βαζκφ θαηά ηνλ νπνίν νη εξγαδφκελνη έρνπλ ηνλ έιεγρν θαη ηε δηαθξηηηθή επρέξεηα θαη δπλαηφηεηα λα δηαρεηξίδνληαη θαη λα πξνγξακκαηίδνπλ ηα έξγα ηνπο θαη ηα θαζήθνληά ηνπο φπσο απηνί θξίλνπλ. Απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ, επίζεο κπνξεί λα δηαθνξνπνηείηαη αλάινγα κε ην αληηθείκελν ηεο εξγαζίαο, φπνπ θαηά κία πεξίπησζε κπνξεί έλαο ππάιιεινο λα είλαη αλεμάξηεηνο, ελψ θάπνηνο άιινο φρη. Σν ηειεπηαίν ραξαθηεξηζηηθφ, ε αλαηξνθνδφηεζε, ζρεηίδεηαη κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ε εθηέιεζε θαη νινθιήξσζε ελφο έξγνπ παξέρεη πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηελ επίδνζε ηνπ εξγαδνκέλνπ. Ζ δηάζηαζε ησλ βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ είλαη άκεζα ζπλδεδεκέλε κε ην επφκελν ζηάδην, ησλ θξίζηκσλ ςπρνινγηθψλ θαηαζηάζεσλ. Απηέο νη θαηαζηάζεηο, αθνξνχλ ζηηο εκπεηξίεο ησλ εξγαδνκέλσλ, έηζη φπσο ηηο βηψλνπλ ςπρνινγηθά θαη ςπρνζπλαηζζεκαηηθά ηα άηνκα. χκθσλα κε ην κνληέιν, φηαλ ε εξγαζία παξέρεη 24
πςειφ επίπεδν δεμηνηήησλ, ηαπηφηεηα έξγνπ θαη πςειή ζπνπδαηφηεηα έξγνπ (ηξία πξψηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά), ηφηε ην άηνκν νδεγείηαη ζηελ πξψηε απφ ηηο ςπρνινγηθέο θαηαζηάζεηο, ηε βησκέλε ζεκαζία ηεο εξγαζίαο (experienced meaningfulness of work). Ζ παξνπζία δειαδή απηψλ ησλ ηξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, βνεζά ηνλ εξγαδφκελν λα βηψζεη ηελ εξγαζία ηνπ σο θάηη πνπ έρεη λφεκα θαη αμία. Ζ θξίζηκε ςπρνινγηθή θαηάζηαζε, πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ απηνλνκία, νλνκάδεηαη βησκέλε ππεπζπλόηεηα (felt responsibility). Ζ απηνλνκία ελφο εξγαδνκέλνπ σο πξνο ηελ εθηέιεζε ελφο έξγνπ πξνθαιεί αηζζήκαηα επζχλεο γηα ην απνηέιεζκα ηνπ έξγνπ απηνχ. Ζ επαλαηξνθνδφηεζε κε ηε ζεηξά ηεο, ζπλδέεηαη κε ηελ ςπρνινγηθή θαηάζηαζε ηεο γλώζεο ησλ απνηειεζκάησλ (knowledge of results). Τπφ απηή ηελ έλλνηα, έλαο εξγαδφκελνο ν νπνίνο ιακβάλεη ζεκαληηθή θαη νπζηαζηηθή αλαηξνθνδφηεζε, ζα έρεη θαη ςπρνινγηθά γλψζε ησλ επηδφζεψλ ηνπ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηεο εξγαζίαο. Αληίζεηα, ππάιιεινη κε ειάρηζηε αλαηξνθνδφηεζε, ζα έρνπλ αζαθή θαη αλεπαξθή γλψζε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ επηδφζεψλ ηνπο. χκθσλα κε ηε ζεσξία, ην επφκελν ζηάδην ζηελ αιπζίδα απνηεινχλ ηα εξγαζηαθά θαη πξνζσπηθά απνηειέζκαηα (work and personal outcomes). Απηφ ζεκαίλεη φηη ε εκπεηξία ησλ παξαπάλσ θξίζηκσλ ςπρνινγηθψλ θαηαζηάζεσλ, νδεγεί ζε πξνζσπηθά θαη εξγαζηαθά απνηειέζκαηα έλα απφ ηα νπνία είλαη θαη ε πςεινχ επηπέδνπ εζσηεξηθή εξγαζηαθή παξαθίλεζε. Δίλαη άμην λα ζεκεησζεί επίζεο φηη νη θξίζηκεο ςπρνινγηθέο θαηαζηάζεηο ζπλδένληαη επίζεο κε ηα πςειά επίπεδα ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, κε ηελ πςειήο πνηφηεηαο επίδνζε ζην έξγν, θαη ηα ρακειά επίπεδα ησλ απνπζηψλ θαη θηλεηηθφηεηαο ησλ ππαιιήισλ. Έλα ηειεπηαίν θνκκάηη ζηε ζεσξία ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εξγαζίαο είλαη απηφ πνπ νλνκάδεηαη ηζρύο ηεο αλάγθεο γηα αλάπηπμε (growth need strength). Ζ ηζρχο απηή αληηπξνζσπεχεη ην βαζκφ ζηνλ νπνίν νη εξγαδφκελνη αληηκεησπίδνπλ ηελ εξγαζία ηνπο σο έλαλ κεραληζκφ ηθαλνπνίεζεο ησλ αλαγθψλ αλάπηπμεο, φπσο είλαη ε πξνζσπηθή επηηπρία θαη ε απην πξαγκάησζε (Alderfer, 1969). Ο ηδηαίηεξνο ξφινο πνπ δηαδξακαηίδεη ε ηζρχο ηεο αλάγθεο γηα αλάπηπμε αθνξά ζηελ εμηζνξξφπεζε ησλ ζρέζεσλ ηεο δηάζηαζεο ησλ βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ησλ θξίζηκσλ ςπρνινγηθψλ θαηαζηάζεσλ, θαη ησλ ηειεπηαίσλ κε ηε δηάζηαζε ησλ πξνζσπηθψλ θαη εξγαζηαθψλ απνηειεζκάησλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Hackman θαη Oldham, ππνζηήξημαλ φηη ε δηάζηαζε ησλ βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζα πξνθαιέζεη κία 25
θξίζηκε ςπρνινγηθή θαηάζηαζε κφλν εάλ ε παξσζεηηθή ηζρύο (φπσο αιιηψο ιέγεηαη ε ε ηζρχο ηεο αλάγθεο γηα αλάπηπμε) (Κάληαο, 1998) βξίζθεηαη ζε πςειά επίπεδα. Με ηνλ ίδην ηξφπν, νη θξίζηκεο ςπρνινγηθέο θαηαζηάζεηο ζα νδεγήζνπλ ζε αληίζηνηρα πςεινχ επηπέδνπ πξνζσπηθά θαη εξγαζηαθά απνηειέζκαηα. Γηα άηνκα ζηα νπνία ηα επίπεδα παξσζεηηθήο ηζρχνο είλαη ρακειά, ε αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ δηαζηάζεσλ ζα είλαη εμίζνπ ρακειή. 1.3.3. Γνωζηικέρ θεωπίερ παπακίνηζηρ (Cognitive process theories of motivation) Έλαο άιινο ηξφπνο λα γίλεη επθνιφηεξα αληηιεπηφ ην θαηλφκελν ηεο παξαθίλεζεο, είλαη κέζσ ηεο κειέηεο ησλ γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ πνπ ππνθηλνχλ ηα θίλεηξα ηεο ζπκπεξηθνξάο. Όπσο δηαπηζηψλεηαη θαη απφ ηηο ζεσξίεο πνπ αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία απηή, νη εξγαδφκελνη θάλνπλ ππνζέζεηο ζρεηηθά κε ην πφζν δίθαηα αληηκεησπίδνληαη, επηιέγνπλ πνπ ζα πξνζαλαηνιίζνπλ ηηο πξνζπάζεηέο ηνπο θαη είλαη ζε ζέζε λα πξνβιέςνπλ ηηο κειινληηθέο ακνηβέο ηνπο, αλάινγα κε ην επίπεδν νινθιήξσζεο ελφο ζηφρνπ πνπ έρνπλ ζέζεη. Ζ θαηαλφεζε απηψλ ησλ γλσζηηθψλ δηαδηθαζηψλ, παξέρεη ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ιεηηνπξγεί ε παξαθίλεζε ζηνπο εξγαδφκελνπο. 1.3.3.1. Θεσξία δηθαηνζύλεο (Equity Theory) Ζ ζεσξία ηεο δηθαηνζχλεο, αλαπηχρζεθε απφ ηνλ Stacy Adams (1965), εζηηάδνληαο ζηηο θνηλσληθέο αληαιιαγέο ησλ αηφκσλ, θαη ζηελ αληίιεςή ηνπο πεξί ηνπ δίθαηνπ ραξαθηήξα ησλ αληαιιαγψλ απηψλ. Τπνζηεξίδεηαη φηη ην άηνκν, φηαλ ζπλαιιάζζεηαη κε άιια κέιε κίαο νξγάλσζεο, επηζπκεί λα ηπγράλεη ίζεο ή πην δίθαηεο κεηαρείξηζεο. Γεληθά, ε ζεσξία ηεο δηθαηνζχλεο ζπλδπάδεη ζηνηρεία απφ δχν ζεσξίεο ηεο θνηλσληθήο ςπρνινγίαο, ηε ζεσξία γλσζηηθήο ζπλνρήο (Festinger, 1957) ζχκθσλα κε ηελ νπνία ην άηνκν έρεη ηελ αλάγθε λα έρεη πεπνηζήζεηο πνπ είλαη ζπλεθηηθέο κεηαμχ ηνπο θαη βξίζθνληαη ζε αξκνλία, θαη ηε ζεσξία θνηλσληθήο αληαιιαγήο (Simpson, 1972), ε νπνία νξίδεη φηη ππάξρνπλ αληηζηνηρίεο αλάκεζα ζηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ θαζψο νη θνηλσληθέο ζρέζεηο γίλνληαη αληηιεπηέο σο επελδχζεηο ηνπ αηφκνπ θαη νη νπνίεο κπνξεί λα ηνπ απνθέξνπλ είηε νθέιε είηε θφζηε. 26
ε φ, ηη αθνξά ζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, βαζηθή παξαδνρή ηεο ζεσξίαο είλαη φηη ην άηνκν πξνζθέξεη εηζεξρόκελα (inputs), ηα νπνία είλαη νπζηαζηηθά νηηδήπνηε απνθαζίζεη λα ζπλεηζθέξεη ν εξγαδφκελνο ζηνλ νξγαληζκφ ηνπ (πρ. αθαδεκατθά πξνζφληα ηνπ ππαιιήινπ, έηε πξνυπεξεζίαο, ηερληθέο δεμηφηεηεο θ.α.) Έλα άιιν ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηεο ζεσξίαο ηεο δηθαηνζχλεο ζπληζηνχλ ηα εμεξρόκελα. Χο ηέηνηα, λννχληαη νη απνιαβέο ην αηφκνπ, νηηδήπνηε δειαδή αηζζάλεηαη ν εξγαδφκελνο φηη εθιακβάλεη απφ ηελ εξγαζία ηνπ θαη ηηο εξγαζηαθέο ηνπ ζρέζεηο. Δμεξρφκελα απνηεινχλ ε ρξεκαηηθή απνδεκίσζε (ακνηβή), ν έπαηλνο απφ ηνλ πξντζηάκελν, ε εξγαζηαθή αζθάιεηα θαη φια εθείλα πνπ κπνξεί έλαο νξγαληζκφο λα πξνζθέξεη ζηνλ εξγαδφκελν ηνπ. Σφζν ηα εηζεξρφκελα φζν θαη ηα εμεξρφκελα απνηεινχλ γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη αλαπαξαζηάζεηο ηνπ αηφκνπ, επνκέλσο είλαη δπλαηφλ λα παξαηεξνχληαη δηαθνξνπνηήζεηο απφ άηνκν ζε άηνκν. Ζ ηζφηεηα θαη ε δηθαηνζχλε, ζχκθσλα κε ηνλ Adams, γίλεηαη αληηιεπηή κε βάζε ηε ζχγθξηζε ησλ δχν παξαπάλσ ζηνηρείσλ. Ζ ζχγθξηζε απηή κπνξεί λα εθθξαζηεί κε ηνλ αθφινπζν ηχπν: Ο p I p O o I o Όπνπ Ο p (output of person) είλαη ηα εμεξρφκελα απνιαβέο ηνπ αηφκνπ, I p (input of person) είλαη ηα εηζεξρφκελα ζπλεηζθνξέο, O o (output of other) είλαη ηα εμεξρφκελα απνιαβέο ησλ άιισλ αηφκσλ θαη I o (input of other) είλαη νη εηζεξρφκελα - ζπλεηζθνξέο ησλ άιισλ (Κάληαο, 1998). Δάλ έλαο εξγαδφκελνο αληηιακβάλεηαη ηελ παξαπάλσ ζρέζε σο ίζε (δειαδή ν δείθηεο εμεξρφκελσλ θαη εηζεξρφκελψλ ηνπ, θαη ν δείθηεο εμεξρφκελσλ θαη εηζεξρφκελσλ ησλ άιισλ), ηφηε επηθξαηεί δηθαηνζχλε θαη άξα ν εξγαδφκελνο αηζζάλεηαη εχινγα ηθαλνπνηεκέλνο απφ απηή ηελ θνηλσληθή αληαιιαγή. Όηαλ φκσο απηή ε αλαινγία αιιάδεη, ηφηε πξνθχπηεη αληζφηεηα θαη αδηθία. ηελ πεξίπησζε απηή ην άηνκν δελ είλαη ηθαλνπνηεκέλν απφ ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε, θαη σο εθ ηνχηνπ παξαθηλείηαη λα επαλαθέξεη ηελ ηζνξξνπία. ηελ πεξίπησζε απηή, ην άηνκν θαηαθεχγεη ζε κία ζεηξά απφ ζηξαηεγηθέο γηα λα απνθαηαζηήζεη ην αίζζεκα αδηθίαο πνπ ην θαηαβάιιεη. Ο Μπνπξαληάο (2001) αλαθέξεη ηηο εμήο: 27
«όηαλ ην άηνκν, κε βάζε έλα ζύζηεκα πιεξσκήο κε ηελ ώξα, αληηιακβάλεηαη όηη ακείβεηαη πεξηζζόηεξν από άιια άηνκα πνπ πξνζθέξνπλ όηη θαη απηό ζηελ επηρείξεζε, ηόηε πξνζπαζεί λα παξάγεη πεξηζζόηεξν ηελ ίδηα πεξίπησζε κε ηελ παξαπάλσ, πνπ όκσο ε ακνηβή ππνινγίδεηαη κε ηελ παξαγόκελε πνζόηεηα (κε ην θνκκάηη), ην άηνκν πξνζπαζεί λα παξάγεη θαιύηεξε πνηόηεηα πξντόλησλ Όηαλ ην άηνκν πηζηεύεη όηη ακείβεηαη ιηγόηεξν από όηη άιιν άηνκν πνπ πξνζθέξεη ηελ ίδηα εξγαζία κε απηό, ηόηε κεηώλεη ηελ παξαγόκελε πνζόηεηα ή παξάγεη ζε ρακειόηεξε πνηόηεηα αλάινγα κε ην ζύζηεκα ακνηβήο Όηαλ ην αίζζεκα ηεο αδηθίαο είλαη πνιύ έληνλν θαη ην άηνκν δελ κπνξεί λα ηελ κεηώζεη ηόηε εγθαηαιείπεη ηελ επηρείξεζε ή απμάλεη ηηο απνπζίεο ηνπ» 1.3.3.2. Θεσξία πξνζδνθηώλ (Expectancy theory) Ζ ζεσξία ησλ πξνζδνθηψλ ηνπ Vroom (1964) βαζίδεηαη ζηελ ηδέα φηη ε αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά είλαη απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο ηνπ αηφκνπ κε ην πεξηβάιινλ ηνπ. θνπφο ηεο ζεσξίαο δελ είλαη λα πεξηγξάςεη ην αληηθείκελν ηεο παξαθίλεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ, αιιά ηε δηαδηθαζία παξαθίλεζεο θαη ηηο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο απνθάζεηο ηνπο. Ζ βαζηθή ππφζεζε ηεο ζεσξίαο ησλ πξνζδνθηψλ είλαη φηη νη εξγαδφκελνη ζα θαηεπζχλνπλ γεληθά ηηο πξνζπάζεηέο ηνπο ζε ζπκπεξηθνξέο ή ηξφπνπο δξάζεο φηαλ: ππάξρεη κεγάιε πηζαλφηεηα λα επηηεπρζεί ε ζπκπεξηθνξά απηή, εάλ ην άηνκν πξνζπαζήζεη ππάξρεη πηζαλφηεηα φηη «κία ελέξγεηα ζα αθνινπζεζεί από θάπνην ζπγθεθξηκέλν απνηέιεζκα» (Vroom, 1964), ην απνηέιεζκα πνπ ζα πξνθχςεη απφ ηε ζπκπεξηθνξά ή ηε δξάζε, έρεη αμία γηα ην άηνκν. Δάλ θάπνηα απφ ηηο παξαπάλσ ζπλζήθεο δελ απαληάηαη, ηφηε κεηψλνληαη νη πηζαλφηεηεο ην άηνκν λα νδεγεζεί ζε απηή ηε ζπκπεξηθνξά. χκθσλα κε ηνλ Vroom, ε πξψηε ζπλζήθε, ε νπνία αθνξά ζηελ πεπνίζεζε ηνπ αηφκνπ φηη ε πξνζπάζεηά ηνπ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε κία ζπγθεθξηκέλε δξάζε, νξίδεηαη σο πξνζδνθία (expectancy) θαη ηππηθά εθθξάδεηαη σο E P (Effort to Performance). Ζ πξνζδνθία παίξλεη ηηκέο απφ 0 κέρξη +1. Σν 0 ζεκαίλεη φηη δελ ζα επηηεπρζεί ην πξνζδνθψκελν 28