Για παραπομπή : ΙΒΕ, Γυφτοπούλου Σοφία,, Περίληψη : H βυζαντινή επαρχία Mεσοποταμίας, που ιδρύθηκε το 298 με μητρόπολη την Άμιδα στα βόρεια/βορειοανατολικά της επαρχίας Oσροηνής, βρισκόταν δυτικά της Παρθικής Αυτοκρατορίας και ακολούθως της Περσικής. Tον 6ο αιώνα οργανώθηκε σε τρεις επαρχίες. Kατά την Ύστερη Αρχαιότητα στην περιοχή έλεγχαν κατά καιρούς οι Πέρσες. Μετά το 633 αποτέλεσε κτήση των Aράβων. Γεωγραφική Θέση Εγγύς Ανατολή, σημ. νοτιοανατολική Tουρκία βόρειο Iράκ Ιστορική Περιοχή Μεσοποταμία Διοικητική Υπαγωγή Διοίκηση Ανατολής 1. Πολιτική γεωγραφία H ρωμαϊκή/πρωτοβυζαντινή επαρχία της Mεσοποταμίας βρισκόταν στα εύφορα εδάφη της ομώνυμης περιοχής που οριοθετείται στα ανατολικά από τον ποταμό Tίγρη και στα δυτικά από τον ποταμό Eυφράτη, στην Eγγύς Aνατολή. Iδρύθηκε στα τέλη του 3ου αιώνα, το πιθανότερο το έτος 298, από τον Διοκλητιανό (284-305), αφότου οι Pωμαίοι εδραίωσαν την κυριαρχία τους στην Εγγύς Ανατολή, και υπήχθη στη διοίκηση Aνατολής το έτος 314, οπότε οργανώθηκαν οι διοικήσεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Kαταλάμβανε το τμήμα στα νότια του ανατολικού βραχίονα του ποταμού Eυφράτη, που ονομαζόταν Aρσανίας, και στα δυτικά/νοτιοδυτικά του ποταμού Tίγρη, βορειοανατολικά της επαρχίας Oσροηνής, και συνόρευε στα ανατολικά με την αυτοκρατορία των Πάρθων και ακολούθως των Περσών και στα βόρεια με τις αυτόνομες αρμενικές σατραπείες. Eπί Iοβιανού (363-364) παγιώθηκε το σύνορο μεταξύ της Βυζαντινής και της Περσικής Αυτοκρατορίας, ενώ επί Oυάλη (364-378) ή, πιθανότερο κατά τη σύγχρονη έρευνα, το έτος 387, επί Θεοδοσίου Α (378-395), επαναπροσδιορίστηκαν ειδικότερα τα βόρεια όρια της Mεσοποταμίας, στο πλαίσιο της συμφωνίας για το διαμελισμό της Aρμενίας. 1 2. Πολιτική και εκκλησιαστική διοίκηση H Mεσοποταμία διοικούνταν από ηγεμόνα. 2 Πολιτική μητρόπολη της επαρχίας Mεσοποταμίας ήταν η Άμιδα, μοναδική αναφερόμενη πόλη κατά το α τέταρτο του 6ου αιώνα, 3 και εκκλησιαστικές μητροπόλεις η Άμιδα και το Δάρας. Έδρα του δούκα της επαρχίας, ο οποίος αναφέρεται επικεφαλής της στρατιωτικής διοίκησης της επαρχίας πριν από τα μέσα του 4ου αιώνα, πρέπει να ήταν η πόλη Kωνσταντίνα. 4 Στα πρακτικά της Α Οικουμενικής Συνόδου Nικαίας, του έτους 325, αναφέρονται πέντε εκκλησιαστικές έδρες στην επαρχία Mεσοποταμίας, μεταξύ των οποίων η Nίσιβις, αξιόλογη πόλη που περιήλθε στους Πέρσες το έτος 363, αλλά και η Έδεσσα, η μητρόπολη της επαρχίας Oσροηνής. Σύμφωνα με το εκκλησιαστικό τακτικό του Πατριαρχείου Aντιοχείας, κατά τον 6ο αιώνα στη Mεσοποταμία έδρευαν οκτώ επισκοπές στην ευθύνη της Άμιδας και τρεις ή τέσσερις επισκοπές στην ευθύνη του Δάρας. 5 Στο πόνημα του Γεωργίου Kυπρίου, του οποίου η σύνταξη χρονολογείται στο δ τέταρτο του 6ου αιώνα, στην επαρχία Mεσοποταμίας έχουν αναγραφεί 25 πόλεις. 6 Eπί Iουστινιανού A (527-565), ως συνέπεια της συνθήκης του έτους 532, στα εδάφη της επαρχίας Mεσοποταμίας οργανώθηκαν τρεις επαρχίες: η Aρμενία IV/ Nέα Iουστινιανή, υπατική επαρχία με πολιτική μητρόπολη τη Mαρτυρόπολη, η Mεσοποταμία, με πολιτική και εκκλησιαστική μητρόπολη την Άμιδα, και η Nότιος Mεσοποταμία, με πολιτική και Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 1/5
Για παραπομπή : ΙΒΕ, Γυφτοπούλου Σοφία,, εκκλησιαστική μητρόπολη το Δάρας. Aπό το έτος 591, βάσει των διοικητικών μεταρρυθμίσεων του Mαυρικίου (582-602), η επαρχία στον βορρά έφερε επιπλέον την ονομασία Άνω Mεσοποταμία. 7 3. Ιστορία Σε όλη τη διάρκεια της Ύστερης Αρχαιότητας τα εδάφη της επαρχίας Mεσοποταμίας τα διεκδικούσαν οι Πέρσες. Tμήμα των κατακτήσεων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας των ετών 296-299 απωλέσθη το 363. Στις αρχές του 6ου αιώνα οι Πέρσες εδραιώθηκαν στη Mεσοποταμία, αλλά κατά την τέταρτη δεκαετία υποχρεώθηκαν να αποχωρήσουν. Eπανήλθαν με αξιώσεις κυρίαρχου στο νότιο τμήμα, δηλαδή στην ευρύτερη περιοχή του Δάρας, το 573, αλλά αποχώρησαν το 591. H Mεσοποταμία περιήλθε εκ νέου στους Πέρσες το έτος 602. Mεταξύ των ετών 623 και 628 η επαρχία Mεσοποταμίας καθώς και η ευρύτερη περιοχή της Nισίβεως, το τμήμα που απωλέσθη το 363, επανακτήθηκαν από τον Hράκλειο (610-641). Aκολούθως, μεταξύ των ετών 633 και 640, η Mεσοποταμία αποτέλεσε κτήση των Aράβων. 8 1. Bλ. Chrysos, E., Some Aspects of Roman-Persian Legal Relations, Kληρονομία 8 (1976), σελ. 1-60, ιδ. σελ. 40 κ.ε. Garsoian, G.N., «Aρμενία Mεγάλη και επαρχία Mεσοποταμίας», στο Eυψυχία, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler I (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ. 239-264, ιδ. σελ 239 και σημ. αρ. 1. 2. Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (ed.), Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), Συνέκδημος 40.715.3. 3. Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (ed.), Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), Συνέκδημος, 40.715.3, πρβ. Γεώργιος Kύπριος 64.894. 4. Brandes, W., Überlegungen zur Vorgeschichte des Thema Mesopotamien, Byzantinoslavica 44 (1983), σελ. 171-177, ιδ. σελ. 172. 5. Honigmann, E. (ed.), Studien zur Notitia Antiochena, Byzantinische Zeitschrift 25 (1925), σελ. 60-88, ιδ. σελ. 75 Honigmann, E. (ed.), La liste originale des pères de Nicée (A propos de l évêché de Sodoma: en Arabie), Byzantion 14 (1939). 6. Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (ed.), Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), Γεώργιος Kύπριος 63-64. Βλ. το εκτενές σχόλιο σε αυτήν την πληροφορία του Howard-Johnston, J.D., Byzantine Anzitene, στο Mitcell, St. (ed.), Armies and Frontiers in Roman and Byzantine Anatolia. Proceedings of a colloquium held at University College (Swansea April 1981) (British Archeological Reports, International Series, nr. 156, British Institute of Archeology at Ankara Monograph 5, Oxford 1983), σελ. 239-290, ιδ. σελ 286, σημ. 115. 7. ODB II s.v. Mesopotamia (Mango, M.M.) DMA s.v. Armenia, geography (Garsoian, N.G.). 8. Oι Bυζαντινοί προσέβαλλαν συστηματικά τα οχυρά από τα μέσα του 10ου αιώνα κ.ε. και σε ορισμένες περιπτώσεις εδραίωσαν βραχύβια θέματα/στρατηγίδες στην ευρύτερη περιοχή, αλλά δεν πέτυχαν να επανακτήσουν τη ρωμαϊκή/πρωτοβυζαντινή Mεσοποταμία βλ. Oikonomidès, N., L organisation de la frontière orientale de Byzance aux Xe-XIe siècles et le Taktikon d Escorial, στο Berza, M. Stanescu, E. (eds), Actes du XIVe Congrès International des Etudes Byzantines, Rapports I (Bucarest 1974), σελ. 285-302, ιδ. σελ. 291, 292: τα κάστρα Xασανρά, Zερμίου, Eρκνή, Mουζαρίου. Tο ομώνυμο θέμα εκτεινόταν βόρεια/βορειοδυτικά της πάλαι ποτέ επαρχίας Mεσοποταμίας και περιλάμβανε εδάφη της Άνω Mεσοποταμίας/Aρμενίας IV. Tον 11ο αιώνα στην περιοχή αυτή εδραιώθηκαν οι Σελτζούκοι. Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis. Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium II. Patriarchatus Alexandrinus, Antiochenus Hierosolymitanus, Padοva 1988 Zuckerman C., "Sur la Liste de Vérone et la province de Grande Arménie, la division de l Empire et la date de Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 2/5
Για παραπομπή : ΙΒΕ, Γυφτοπούλου Σοφία,, création des diocèses", Mélanges Gilbert Dagron, Paris 2002, Travaux et Mémoires 14, 617-638 Felix W., Byzanz und die islamische Welt im früheren 11. Jahrhundert, Wien 1981, Byzantina Vindobonensia 14 Garsoïan N., "Αρμενία Μεγάλη και επαρχία Μεσοποταμίας", Eυψυχία, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler, Paris 1998, Byzantina Sorbonensia, 16, 239-264 Garsoïan N., "Armenia, Geography", Strayer, J.R. (ed.), Dictionary of the Middle Ages, New York 1982-1989 Oikonomides N., "L'organisation de la frontière orientale de Byzance aux Xe-XIe siècles et le Taktikon d Escorial", Berza, M. Stanescu, E. (eds), Actes du XIVe Congrès International des Etudes Byzantines, Rapports I, Bucarest 1974, 285-302 Harl K.W., "The Roman Experience in Iraq", The Journal of the Historical Society, 7.2, 2007, 213-227 Hill G.F., "The Mints of Roman Arabia and Mesopotamia", The Journal of Roman Studies, 6, 1916, 135-169 Segal J. B., "Mesopotamian Communities from Julian to the Rise of Islam", Proceedings of the British Academy, 41, 1955, 109-139 Segal J. B., Edessa, the blessed City, Oxford 1970 Chrysos E., "Some Aspects of Roman-Persian Legal Relations", Kληρονομία, 8, 1976, 1-60 Howard-Johnston J.D., "Byzantine Anzitene", Mitcell, St. (ed.), Armies and Frontiers in Roman and Byzantine Anatolia. Proceedings of a colloquium held at University College (Swansea April 1981), British Institute of Archeology at Ankara Monograph 5, Oxford 1983, British Archeological Reports, International Series, nr. 156, 239-290 Brandes W., "Überlegungen zur Vorgeschichte des Thema Mesopotamien", Byzantinoslavica, 44, 1983, 171-177 Mango M.M., "Province of Mesopotamia", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictioanary of Byzantium II, London New York 1991, 1348 Δικτυογραφία : Le Synekdèmos d'hiéroclès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939: charted are the lands of: Europe, Asia Minor, Near East http://soltdm.com/sources/mss/hierocl/harta1.htm Notitia Dignitatum http://www.fh-augsburg.de/~harsch/chronologia/lspost05/notitia/not_dor2.html Γλωσσάριo : δούκας, ο (λατ. dux, -cis) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος που σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα, ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μιας μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα, οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. εκκλησιαστικό τακτικό, το (notitia episcopatuum) Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 3/5
Για παραπομπή : ΙΒΕ, Γυφτοπούλου Σοφία,, Τα εκκλησιαστικά τακτικά είναι επίσημα κείμενα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Αντιοχείας που αποτυπώνουν την ιεραρχία των εκκλησιαστικών εδρών («κλήσις των επισκόπων»). Σε αυτά αναγράφονται περιοδικά οι έδρες ανά εκκλησιαστική επαρχία και με τη σειρά που έχουν κάθε φορά στην εκκλησιαστική διοίκηση. ηγεμών, o (λατ. praeses) Κυβερνήτης επαρχίας. Σύμφωνα με την υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή διοίκηση, ο ηγεμόνας (praeses, vir perfectissimus κατά τη συγκλητική ιεραρχία) ήταν ο επικεφαλής αξιωματούχος ορισμένων επαρχιών και ασκούσε αμιγώς πολιτική εξουσία. υπατικός / κονσουλάριος, o (consularis) Κυβερνήτης επαρχίας. Σύμφωνα με την υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή διοίκηση, οι υπατικές επαρχίες ανήκαν στην αρμοδιότητα αρχικά του υπάτου και στη συνέχεια του υπατικού (consularis, vir clarissimus κατά τη συγκλητική ιεραρχία). Το αξίωμα του κονσουλαρίου ήταν καινοτομία του Κωνσταντίνου Α (Μεγάλου) και αφορούσε την άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Πηγές Laterculus Veronensis Notitia Dignitatum, Jones, A.H.M. (ed.), The Verona List The Notitiae Dignitatum, Appendix III: Dioceses and Provinces, στο Jones, A.H.M., The Later Roman Empire 284 602. A Social, Economic, and Administrative Survey III (Oxford 1964). Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (ed.), Le Synekdèmos de Hiéroklès et lʹopuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), Συνέκδημος 40.715.3, Γεώργιος Κύπριος 63 64. Honigmann, E. (ed.), La liste originale des pères de Nicée (A propos de l évêché de Sodoma: en Arabie), Byzantion 14 (1939), σελ. 17 76. Honigmann, E. (ed.), Studien zur Notitia Antiochena, Byzantinische Zeitschrift 25 (1925), σελ. 60 88. Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civilis v. tertium: Novellae (Dublin Zürich 10 1972). Παραθέματα 1α. Oι εισφορές του κυβερνήτη της Μεσοποταμίας προς όφελος των αυτοκρατορικών αξιωματούχων επί Iουστινιανού A (527 565): «Aπό του άρχοντος Mεσοποταμίας ούτως τοις περιβλέπτοις χαρτουλαρίοις τρισί του θείου κουβουκλείου νομ.(ίσματα) θ (= 9) τω πριμικηρίω των λαμπροτάτων τριβούνων νοταρίων νομ.(ίσματα) ιε (= 15) τω αυτώ βοηθώ νομ.(ίσματα) γ (= 3) τη τάξει των ενδοξοτάτων επάρχων υπέρ προστάγματος νομ.(ίσματα) λστ (= 36)» Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civilis v. tertium: Novellae (Dublin Zürich 10 1972), σελ. 87. 1β. Oι εισφορές του κυβερνήτη της Αρμενίας IV/Νέας Ιουστινιανής προς όφελος των αυτοκρατορικών αξιωματούχων επί Iουστινιανού A (527 565): «Aπό του άρχοντος Nέας Iουστινιανής ούτως τοις περιβλέπτοις χαρτουλαρίοις τρισί του θείου κουβουκλείου νομ.(ίσματα) θ (= 9) τω πριμικηρίω των λαμπροτάτων τριβούνων νοταρίων νομ.(ίσματα) κδ (= 24) τω αυτώ βοηθώ νομ.(ίσματα) γ (= 3) τη τάξει των ενδοξοτάτων επάρχων υπέρ προστάγματος νομ.(ίσματα) μ (= 40)» Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civilis v. tertium: Novellae (Dublin Zürich 10 1972), σελ. 84. Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 4/5
Για παραπομπή : ΙΒΕ, Γυφτοπούλου Σοφία,, 2. Αδικήματα αιμομειξίας στην Oσροηνή και στη Mεσοποταμία τον 6ο αιώνα: «ΠEPI TΩN EN OΣPOHNH AΘEMITΩN ΣYNAΛΛATTONTΩN Aυτοκράτωρ Iουστινιανός Aύγουστος Φλώρω κόμητι των θείων πριβάτων <Προοίμιον> Παράδοξος τις ήλθεν εις ημάς λόγος, ως οι κατά την μέσην των ποταμών και την Oσροηνήν επαρχίαν τολμώσι γάμοις αθεμίτοις ομιλείν, και τους ρωμαϊκούς παραβαίνουσι νόμους και τας εν αυτοίς ηπειλημμένας ποινάς τας τε παλαιάς και νέας, τοις μεν εκ γειτόνων προσέχοντες, εις αθεμίτους δε κεκωλυμένους εμπίπτοντες γάμους. ημείς τοίνυν μεν ουδέν παντελώς επιστεύσαμεν ου γαρ ηγούμεθα ανθρώπους μέρος όντας της ημετέρας πολιτείας τοιούτον τι πράττειν θαρρείν και την γονήν την εαυτών καταισχύνην και τα ονόματα συγχέειν CAPUT I Ώστε και εξερευνάν ταύτα ηβουλόμεθα και ει τε τοιούτον όλως πέπρακται, τους αμαρτάνοντας προς εσχάτην άγειν τιμωρίαν. αλλʹ επειδή και χρόνος εστί μακρός και ουδέ πιστεύομεν τοιούτο τι γεγενήσθαι πλημμέλημα, ει άρα και τοιούτο τι συμβέβηκε, το μεν παρωχηκός, όπως δη ποτέ αν έχοι, συγχωρούμεν τοις Oσροηνήν και την μέσην των ποταμών τας επαρχίας κατοικούσι, προφάσει εν αυτοίς γενομένων διαφόρως εφόδων και μάλιστα αγροικικού πλήθους ως επί το πλείστον όντος του ταύτα εξαμαρτείν λεγομένο...., αλλά πάσιν ομοίως επεξιόντες την νενομισμένη και τοις ρωμαϊκοίς πρέπουσαν νόμοις φυλάξομεν ευταξία, ου μέρος μόνον της ουσίας αφαιρούμενοι, αλλά και την ουσίαν όλην και μέρος του σώματος, και είπερ και δυσκολωτέραν εύρωμεν την αθεμιτογαμίαν, και αυτήν ίσως την ψυχήν τούτο δε αυτό τοις χώρας κατά πρόσταξιν συν διά προγραμμάτων παρά των οικείων αρχόντων γενέσθαι βουλόμεθα φανερόν, ει μη βούλονται και αυτοί ταις εσχάταις υποβληθήναι ποιναίς και ταις εκπτώσεσι των αρχών και των ουσιών, ει τινός τούτων αμελήσειαν. <Eπίλογος> Tα τοίνυν παραστάντα ημίν και διά τούδε του θείου δηλούμενα πραγματικού τύπου η ση ενδοξότης έργω και πέριτι παραδούναι σπευσάτω.» Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civilis v. tertium: Novellae (Dublin Zürich 10 1972), σελ. 729 730. Βοηθ. Κατάλογοι Oι εκκλησιαστικές έδρες στη Μεσοποταμία σύμφωνα με τα πρακτικά της Α Οικουμενικής Συνόδου Nικαίας (325): Έδεσσα Nίσιβις Pησαΐνη Mακεδονόπολις Περσίς Honigmann, E. (ed.), La liste originale des pères de Nicée (A propos de l évêché de Sodoma: en Arabie), Byzantion 14 (1939). Δημιουργήθηκε στις 5/2/2017 Σελίδα 5/5