Στρατός Σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήρθε πολλές φορές αντιμέτωπη με λαούς που ήθελαν να καταλάβουν τα εδάφη της. Αν και ο αυτοκράτορας και οι ανώτατοι αξιωματούχοι στηρίζονταν κυρίως στη διπλωματία για την αντιμετώπιση των εχθρικών διαθέσεων των γειτόνων, η οργάνωση του στρατού και του ναυτικού προέβαλε ως επιτακτική ανάγκη. Ο στρατός ξηράς Μετά τις μεταρρυθμίσεις επί Τετραρχίας, η οργάνωση του στρατού στηρίχθηκε στα δύο σώματα που είχαν δημιουργηθεί από τον Διοκλητιανό, τους λιμιτανέους (limitanei) και τους κομιτατήσιους (comitatenses). Οι λιμιτανέοι ήταν γεωργοί εγκατεστημένοι στα σύνορα, στους οποίους το κράτος παραχωρούσε καλλιεργήσιμη γη με την υποχρέωση να προσφέρουν στρατιωτικές υπηρεσίες. Οι κομιτατήσιοι ήταν ο τακτικός στρατός, υπό την αρχηγία του αυτοκράτορα, που μπορούσε να μεταφερθεί όπου υπήρχε ανάγκη. Άλλα σώματα στρατού ήταν οι σύμμαχοι, οι βουκελλάριοι και οι ομόσπονδοι, που αποτελούνταν από ξένους μισθοφόρους. Επί βασιλείας Ηρακλείου άλλαξε η οργάνωση και η διοίκηση του στρατού. Τα θέματα που είχαν ως σκοπό την ετοιμότητα και την ενίσχυση της άμυνας ήταν στρατιωτικές μονάδες που στάθμευαν στις επαρχίες και από την ονομασία τους ονοματίστηκαν και οι ίδιες οι επαρχίες: για παράδειγμα, η περιοχή όπου υπηρετούσαν οι δυνάμεις από την Αρμενία ονομάστηκε θέμα Αρμενιάκων, η περιοχή των Θρακών Θρακώον θέμα κοκ. Το κάθε θέμα διαιρούνταν σε δύο ως τέσσερις τούρμες, ανάλογα με την έκτασή του, με επικεφαλής τον τουρμάρχη. Η τούρμα χωριζόταν σε δρούγγους με επικεφαλής έναν δρουγγάριο, και οι δρούγγοι σε βάνδα. Κάθε βάνδο αριθμούσε 300-400 άνδρες υπό τις διαταγές ενός κόμη. Επικεφαλής της στρατιωτικής, αλλά και της πολιτικής, διοίκησης κάθε θέματος ήταν ο στρατηγός, που διοριζόταν συνήθως για διάστημα από τρία έως τέσσερα έτη. Τα στρατεύματα των θεμάτων αποτελούνταν από επαγγελματίες στρατιώτες, που ήταν εγκατεστημένοι στην έδρα του στρατηγού και σε στρατηγικής σημασίας πόλεις-κάστρα. Υπήρχαν ωστόσο και στρατιώτες-γεωργοί, που ήταν εγκατεστημένοι σε κτήματα που το κράτος τους είχε παραχωρήσει με την υποχρέωση να παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε καιρό πολέμου. Σε παραμεθόριες περιοχές οι κλεισούρες, τα συνοριακά ορεινά περάσματα, είχαν αρχηγό τον κλεισουράρχη. Με τα στρατεύματα των κλεισουρών ήταν συνδεδεμένοι οι ακρίτες, που συγκροτούσαν στρατιωτικά σώματα επίσης ταγμένα για τη φύλαξη των συνόρων. 1 από 7
Από τον 9ο αιώνα οι κύριες δυνάμεις της αυτοκρατορίας αποτελούνταν από τα τάγματα, δηλαδή τις στρατιωτικές μονάδες που στάθμευαν στην Κωνσταντινούπολη ή σε άλλες μεγάλες πόλεις και αποτελούνταν από επίλεκτες μονάδες. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν: α) οι σχολές που ήταν σώμα από έφιππους και πεζούς στρατιώτες, β) οι εξκουβίτορες που χρησιμοποιούνταν συχνά σε εμπιστευτικές αποστολές, γ) το σώμα του αριθμού ή της βίγλας κύρια αποστολή του οποίου ήταν η φρούρηση του παλατιού και δ) οι ικανάτοι που ήταν και το νεώτερο σώμα της φρουράς. Διοικητές των σωμάτων αυτών ήταν οι δομέστικοι και οι δρουγγάριοι. Η προσωπική φρουρά του αυτοκράτορα ονομαζόταν εταιρία και είχε ξένους μισθοφόρους. Τα καθήκοντα των στρατιωτικών σωμάτων ήταν καθορισμένα με ακρίβεια και η διοίκησή τους στηριζόταν στην τάξη και την πειθαρχία, ενώ ποινές προβλέπονταν για παραπτώματα όπως ανυπακοή, λιποταξία, εγκατάλειψη όπλων κ.ά. Το στρατό, ιδίως σε περιπτώσεις εκστρατειών, ακολουθούσε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που εξασφάλιζε τη διοικητική μέριμνα και την επιμελητεία. Πεταλωτήδες, σιδεράδες, μάγειροι και νοσοκόμοι συγκροτούσαν την αποσκευή, το τούλδον, όπου εντάσσονταν και τα ζώα που μετέφεραν τον εξοπλισμό (εργαλεία, σκηνές, τρόφιμα, όπλα κ.ά.). Στο βοηθητικό προσωπικό ανήκαν οι ρήτορες και οι κήρυκες (καντάτορες) που εμψύχωναν τους πολεμιστές, οι αγγελιοφόροι (μανδάτορες) που εξασφάλιζαν την επικοινωνία μεταξύ των σωμάτων, οι καλλιτέχνες που διασκέδαζαν τους πολεμιστές, οι κληρικοί που τελούσαν τις ακολουθίες στα στρατόπεδα και τα πεδία της μάχης. Επίσης, οι στρατιώτες είχαν δικαίωμα να παίρνουν μαζί τους δούλους ή υπηρέτες για να τους βοηθούν σε διάφορες πρακτικές ανάγκες. Η θητεία στον στρατό διαρκούσε πολλά χρόνια. Ορισμένοι, για να αποφύγουν τη στράτευση, έφταναν στο σημείο να γίνονται μοναχοί ή να ακρωτηριάζουν μέλη του σώματός τους, ενώ οι πλούσιοι εξαγόραζαν τη στρατιωτική τους θητεία καταβάλλοντας χρηματικά ποσά που το κράτος διέθετε για τη μίσθωση και συντήρηση των εθελοντών. Για τους λιγότερο ευνοημένους, η υπηρεσία στο στρατό αποτελούσε διέξοδο, ιδιαίτερα σε δύσκολες οικονομικά περιόδους. Η αμοιβή ενός στρατιωτικού εκτός από τον τακτικό μισθό, τη ρόγα, που ήταν ανάλογος με το αξίωμα και με το σώμα όπου υπηρετούσε, περιλάμβανε μερίδιο από τα λάφυρα, φορολογικές απαλλαγές και σιτηρέσιο (ψωμί, κρασί, λάδι και κρέας). Επίσης, οι στρατιωτικοί μπορούσαν πάντα να ελπίζουν σε έκτακτες παροχές από τον αυτοκράτορα, όταν ανέβαινε στον θρόνο ή παντρευόταν ή όταν εορτάζονταν επέτειοι σημαντικών γεγονότων. Ο Κεκαυμένος, στο έργο του Λόγος νουθετητικός προς βασιλέα συστήνει να μην μειώνεται ποτέ ο μισθός των στρατιωτών, για να μην υπάρξει κίνδυνος να αυτομολήσουν στον εχθρό. Μετά την ήττα στο Ματζικέρτ (1071) ο στρατός των θεμάτων διαλύθηκε σταδιακά και αντικαταστάθηκε από τον θεσμό της πρόνοιας, δηλαδή την παραχώρηση αγροκτημάτων και φορολογικών εσόδων σε ευγενείς και αξιωματούχους, τους προνοιάριους, με την υποχρέωση να προσφέρουν στρατιωτικές υπηρεσίες σε περίοδο πολέμου. Η αποτυχία αυτού του μέτρου 2 από 7
στρατολογίας, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο στρατός βασίστηκε όλο και περισσότερο σε μισθοφόρους, οδήγησε στη συρρίκνωσή του και στη βαθμιαία ελάττωση του αξιόμαχού του. Το ναυτικό Η εξάπλωση των Αράβων τον 7ο αιώνα και η αντίστοιχη απειλή της κυριαρχίας των Βυζαντινών στη θάλασσα οδήγησε στην αναδιοργάνωση του πολεμικού ναυτικού, στην κεφαλή του οποίου τέθηκε ο στρατηγός των καραβησιάνων. Το ναυτικό οργανώθηκε ως οργανικό τμήμα της διοίκησης των θεμάτων. Έτσι, δημιουργήθηκε ο στόλος των επαρχιών, τα θεματικά πλώιμα, με επικεφαλής στρατηγούς ή δρουγγάριους. Το βασιλικόν πλώιμον ήταν ανεξάρτητος στόλος για την άμυνα της πρωτεύουσας με επικεφαλής τον δρουγγάριο του πλώιμου, τον γενικό ναύαρχο. Το κύριο πολεμικό πλοίο κατά τους βυζαντινούς χρόνους ήταν ο δρόμων που ανάλογα με το μέγεθός του είχε δύο ή τρία πανιά και δύο σειρές κουπιά. Μπορούσε να μεταφέρει μέχρι 300 άνδρες, πολεμιστές και κωπηλάτες. Στη βάση του μεγάλου καταρτιού οι δρόμωνες έφεραν πύργους, τα ξυλόκαστρα, απ όπου στρατιώτες εκσφενδόνιζαν ακόντια και βέλη προς τα εχθρικά πλοία. Οι δρόμωνες ήταν εφοδιασμένοι με δοχεία που έφεραν το υγρό πυρ, που δεν έσβηνε στο νερό και η επιτυχία του ήταν εγγυημένη όταν επικρατούσε νηνεμία. Άλλοι τύποι πολεμικών πλοίων ήταν το χελάνδιον, μεγαλύτερο και βαρύτερο από το δρόμωνα, που χρησιμοποιόταν σε αποβατικές επιχειρήσεις, και ο πάμφυλος που ήταν γρήγορο πλοίο, άριστα εξοπλισμένο, το οποίο διέθετε επίλεκτα πληρώματα και ικανούς πολεμιστές. Πριν από κάθε αναχώρηση του στόλου, τα πλοία και τους άνδρες επιθεωρούσαν οι διοικητές τους, ενώ οι κληρικοί έψαλλαν ιδιαίτερη ακολουθία για την κατευόδωση και πρόσφεραν για προσκύνηση λειψανοθήκες με τίμιο ξύλο και λείψανα αγίων. Ο συνηθέστερος τρόπος ναυμαχίας ονομαζόταν πελαγολιμήν: ο πολεμικός στόλος ήταν σε παράταξη ημικυκλίου, στο κέντρο του οποίου έπλεε ο δρόμωνας του ναυάρχου, για να μεταβιβάζονται πιο εύκολα οι διαταγές, και στις άκρες βρίσκονταν οι πιο δυνατοί δρόμωνες. Άλλος τρόπος διάταξης ήταν η κατά μήκος επίθεση, με τις πρώρες στραμμένες προς τον εχθρό. Σε αντίθεση με την αρχαία ναυτική τακτική, οι ναυμαχίες δεν στηρίζονταν πλέον στον εμβολισμό των εχθρικών πλοίων, αλλά στο πλεύρισμα και στην πρόσδεση στα εχθρικά πλοία τότε οι στρατιώτες ορμούσαν και η μάχη δινόταν σώμα με σώμα. Σταδιακά, η ναυτική δύναμη του Βυζαντίου άρχισε να παρακμάζει και στα τέλη του 13ου αιώνα το ναυτικό διαλύθηκε, αφού αποτελούσε οικονομικό βάρος δυσβάστακτο για το κράτος. Έτσι, οι Βενετοί και οι Γενουάτες που μέχρι τότε κατά καιρούς συμμαχούσαν με τον βυζαντινό στόλο, κυριάρχησαν στο χώρο της Μεσογείου. Γλωσσάρι (5) 3 από 7
μισθοφόρος: ο μισθοδοτούμενος πολεμιστής, συνήθως σε στρατό ξένης χώρας. λιποταξία: η εγκατάλειψη των τάξεων του στρατού ή του πεδίου της μάχης από στρατιωτικό. αυτομόληση: η ηθελημένη αλλαγή στρατοπέδου, η προσχώρηση σε εχθρική παράταξη. πρώρα: η πλώρη. εμβολισμός: η επίθεση εναντίον εχθρικού σκάφους και η διάτρησή του με έμβολο. Πληροφοριακά Κείμενα (6) Διοκλητιανός (244 - περ. 312): : Ρωμαίος αυτοκράτορας (284-305). Καταγόταν από τη Δαλματία. Ξεκίνησε την καριέρα του στο στρατό, όπου διακρίθηκε για τις ικανότητές του και έφτασε μέχρι το αξίωμα του υπάτου. Αναγορεύτηκε αυτοκράτορας από το στράτευμα, μετά το θάνατο του Νουμεριανού. Συμβασίλευσε με τον Μαξιμιανό, ο οποίος ανέλαβε τη διοίκηση της Δύσης. Στη δεύτερη περίοδο της βασιλείας του, ο Διοκλητιανός καθιέρωσε το σύστημα της Τετραρχίας, Δηλαδή όρισε ακόμη δύο συνάρχοντες που είχαν τον τίτλο του Καίσαρα. Καίσαρας στην Ανατολή, υπό τον Διοκλητιανό ήταν ο Γαλέριος, ενώ στη Δύση, υπό τον Μαξιμιανό, ο Κωνστάντιος ο Χλωρός. Ο Διοκλητιανός έκανε πολλές μεταβολές στη διοίκηση: το πολίτευμα μετατράπηκε σε απόλυτη μοναρχία, βάρβαροι κατέλαβαν σημαντικές θέσεις στον στρατό και την πολιτεία, ενώ το πρόσωπο του αυτοκράτορα ήταν ιερό και οι υπήκοοι έπρεπε να του αποδίδουν λατρεία. Οπαδός των Εθνικών, εξαπέλυσε δριμείς διωγμούς κατά των χριστιανών. Το 305 παραιτήθηκε και αποσύρθηκε στο ανάκτορό του στη Δαλματία όπου και πέθανε λίγα χρόνια αργότερα. Ηράκλειος: Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 610 έως το 641. Ήταν γιος του εξάρχου της Καρχηδόνας. Ανακηρύσσεται αυτοκράτορας το 610, όταν εισβάλλει στην Κωνσταντινούπολη με ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις από την Καρχηδόνα και, με την υποστήριξη των Πρασίνων και του πατριάρχη Σεργίου Α, καταλαμβάνει το θρόνο. Η αυτοκρατορία όταν αναλαμβάνει την εξουσία ο Ηράκλειος, βρίσκεται σε ιδιαίτερα δυσμενή κατάσταση, καθώς δέχεται πιέσεις από τους Σλάβους και τους Άβαρους στα βόρεια Βαλκάνια και τους Πέρσες στα Ανατολικά. Οι Πέρσες μάλιστα, καταλαμβάνουν την Ιερουσαλήμ το 614 και την Αίγυπτο το 619. Παράλληλα, πρέπει να αντιμετωπίσει και εσωτερικούς αντιπάλους οι οποίοι εποφθαλμιούν τον θρόνο του. Σε γενικές γραμμές, ο Ηράκλειος βρισκόταν μονίμως σε αμυντικούς και επιθετικούς πολέμους, καταφέρνοντας να κατατροπώσει τους Πέρσες και τους Άβαρους. Ωστόσο, σύντομα τον περσικό κίνδυνο αντικαθιστά το Ισλάμ. Οι μωαμεθανοί καταλαμβάνουν περιοχές στην Παλαιστίνη τις οποίες ο αυτοκράτορας αδυνατεί να ανακτήσει. Ο Ηράκλειος υπήρξε εξαιρετικός στρατιωτικός και πολεμιστής, αναδιοργανώνει το στρατό και ανακτά πολλά από τα χαμένα εδάφη της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, δεν φαίνεται να είναι το ίδιο ικανός κυβερνήτης, ενώ αδυνατεί να λύσει τις θρησκευτικές διαμάχες που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Ακρίτες: Ο όρος Ακρίτας μπορεί να σημαίνει είτε τους κατοίκους απομακρυσμένων επαρχιών της 4 από 7
Αυτοκρατορίας είτε κυρίως στρατιωτικές μονάδες εγκατεστημένες στα σύνορα, επιφορτισμένες με την προστασία τους. Θεωρείται ότι οι ακρίτες αντικατέστησαν τους milites limitaneos των αυτοκρατορικών χρόνων της Ρώμης, τους οποίους οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες είχαν εγκαταστήσει μονίμως για να προφυλάξουν τη χώρα από αιφνιδιασμούς και επιδρομές των βαρβάρων. Στους ακρίτες δωρίζονταν κτήματα για να τα καλλιεργούν και απαλλάσσονταν από τους φόρους, με μόνη υποχρέωση να διατηρούν στρατό και να φυλάσσουν τα σύνορα από επιδρομές. Κεκαυμένος (1020/24-1070): Συγγραφέας του 11ου αιώνα στον οποίο αποδίδονται δύο έργα που γράφτηκαν το 1071: τo Στρατηγικόν που είχε με συμβουλευτικό χαρακτήρα και το Ανωνύμου Λόγος Νουθετικός προς Βασιλέα,. Κάποιοι ερευνητές ταυτίζουν τον Κεκαυμένο όχι ορθά σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη με τον αρμενικής καταγωγής στρατηγό Κατακαλών Κεκαυμένο. Ήττα στο Ματζικέρτ: Η μάχη του Ματζικέρτ στην Αρμενία έλαβε χώρα στις 26 Αυγούστου 1071 μεταξύ του βυζαντινού στρατού υπό τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ' Διογένη, και των Σελτζούκων Τούρκων του σουλτάνου Αλπ Αρσλάν. Ο αυτοκράτορας Ρωμανός ηττήθηκε, αιχμαλωτίστηκε και απελευθερώθηκε μετά την καταβολή λύτρων, ενώ η βυζαντινή αυτοκρατορία υποχρεώθηκε στην καταβολή ετήσιου φόρου και την παραχώρηση μερικών φρουρίων στους Σελτζούκους. Αυτή η πανωλεθρία των βυζαντινών στρατευμάτων και, κυρίως, η εσωτερική πολιτική παράλυση που ακολούθησε, επέτρεψε τη μόνιμη εγκατάσταση των Σελτζούκων στη Μικρά Ασία.Την ήττα του Ματζικέρτ ακολούθησε σειρά γεγονότων που υπονόμευσαν τη δύναμη της ήδη εξασθενημένης κατά τον 11ο αι. αυτοκρατορίας. Στον Ρωμανό Δ' επιβλήθηκε οικτρή τιμωρία, χάνοντας και το θρόνο του και τη ζωή του, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε ένα γεωγραφικό κενό στον βυζαντινό χάρτη, το οποίο γέμισαν σταδιακά οι Σελτζούκοι, εγκαθιδρύοντας την πρωτεύουσά τους στη Νίκαια (İznik) το 1077. Μετά τη μάχη, η αυτοκρατορία περιήλθε, για ακόμα μια φορά στη δίνη του εμφυλίου πολέμου, που έληξε όταν ο Αλέξιος Α' Κομνηνός ανέβηκε στο θρόνο. Οι Βυζαντινοί με την ήττα στο Ματζικέρτ έχασαν και τις οδούς που οδηγούσαν στις ανατολικές τους επαρχίες και ειδικά στην Αρμενία, με αποτέλεσμα να χάσουν και τον έλεγχο των κατοίκων τις περιοχής. Αυτοί οι ορεσίβιοι κάτοικοι επάνδρωναν σε μεγάλο βαθμό το στρατό του Βυζαντίου και τον έκαναν πιο αξιόμαχο. Ακόμα, ο δρόμος για τον εκτουρκισμό των πληθυσμών της περιοχής είχε ανοίξει δυσχεραίνοντας ακόμα πιο πολύ την ανακατάληψη αυτών των περιοχών από τους μετέπειτα αυτοκράτορες. Χάθηκαν πολλές γαίες τις οποίες έδιναν για επιβράβευση στα στρατεύματα οι αυτοκράτορες, με αποτέλεσμα να αναγκαστούν να τους παρέχουν άλλα ανταλλάγματα, μετατρέποντας το στρατό από εθνικό σε μισθοφορικό. Υγρόν πυρ: Το βασικό όπλο, στο οποίο σύμφωνα με τις πηγές οφειλόταν η υπεροχή του βυζαντινού πολεμικού ναυτικού, ήταν αναμφίβολα το υγρό πυρ, «πυρ θαλάσσιον», «Μηδικόν πυρ» ή «σκευαστόν πυρ», όπως αλλιώς ονομαζόταν, που αποτελούσε την πιο τελειοποιημένη έκδοση των μέχρι τότε γνωστών εμπρηστικών υλών για πολεμικούς σκοπούς. Από την Αρχαιότητα ήδη είχαν χρησιμοποιηθεί υγρές εύφλεκτες ύλες που εκτοξεύονταν κατά του εχθρού με τη μορφή είτε φλεγόμενων βελών είτε εύφλεκτων υλών μέσα σε δοχεία. Το στοιχείο που έκανε το υγρό πυρ να ξεχωρίζει ήταν το γεγονός ότι δεν έσβηνε όταν ερχόταν σε επαφή με το νερό. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θεοφάνη, ο Ελληνοσύρος αρχιτέκτονας Καλλίνικος εφηύρε το υγρό πυρ και εξόπλισε μ αυτό τα πλοία που υπερασπίστηκαν με επιτυχία την Κωνσταντινούπολη εναντίον των Αράβων το 717-718. Ωστόσο, η συμβολή του Καλλίνικου θα ήταν ίσως η βελτιστοποίηση του 5 από 7
τρόπου με τον οποίο το υγρό πυρ εκτοξευόταν. Η σύνθεση του υγρού πυρός συνιστά μυστήριο μέχρι και σήμερα, αφού τα συστατικά και ο τρόπος παρασκευής του ήταν κρατικό μυστικό. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος επέσειε αφορισμούς και απειλές εναντίον όσων θα πρόδιδαν τη μυστική φόρμουλα, την οποία θεωρητικά ο Θεός μέσω ενός αγγέλου είχε αποκαλύψει στον Μεγάλο Κωνσταντίνο. Στην ιστορία αυτή, όμως, ενυπάρχει ιστορικός πυρήνας: τα συστατικά για την παρασκευή του υγρού πυρός ήταν ήδη γνωστά από την Αρχαιότητα. Το υγρό πυρ κατά πάσαν πιθανότητα ήταν ένα μείγμα από νάφθα, δηλαδή ένα εύφλεκτο ορυκτό έλαιο, όπως το αργό πετρέλαιο, και από θειάφι ασβέστης, ρητίνη και άλλα καύσιμα υλικά ενίσχυαν τη δυνατότητα ανάφλεξης. Φυσικές πηγές νάφθας βρίσκονταν στην περιοχή μεταξύ Κασπίας και Μαύρης θάλασσας, αλλά βεβαίως και στην Αραβία. Οι Άραβες, παράλληλα με τους Βυζαντινούς, είχαν επίσης ανακαλύψει και με επιτυχία χρησιμοποιήσει, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, εμπρηστικά μείγματα, των οποίων τα κυριότερα συστατικά ήταν η νάφθα και η υγρή πίσσα, που δεν έσβηναν με νερό, παρά μόνο με άμμο. Η συνεχής επαφή μεταξύ των δύο λαών ιδιαίτερα κατά την πρώτη χιλιετία, οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους και η κατασκοπεία, οι συνεχείς μάχες, ο μεγάλος αριθμός αιχμαλώτων και η κατάσχεση πολεμικού υλικού καθιστούν ελάχιστα πιθανή την ύπαρξη «μυστικών» όπλων, όπως το υγρό πυρ. Πηγές, τόσο αραβικές όσο και βυζαντινές, αναφέρονται σε παρόμοιους τρόπους χρήσης του υγρού πυρός για πολεμικούς σκοπούς. Το υγρό πυρ φυλασσόταν μέσα σε μακρόστενα σκεύη, πήλινα ή μεταλλικά, τα οποία ονομάζονταν «σίφωνες». Τα σκεύη αυτά είτε τα περιέχυναν με το ίδιο το μίγμα, που πυροδοτούσαν αμέσως πριν από την ρίψη, ή τα τύλιγαν με υφάσματα ποτισμένα στο μίγμα, στα οποία επίσης έβαζαν φωτιά. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι «σίφωνες» διέθεταν δαδιά, που θα λειτουργούσαν όπως τα σημερινά φιτίλια. Η ρίψη των «σιφώνων» γινόταν από ειδικές εκτοξευτικές μηχανές που βρίσκονταν στις πλώρες των πλοίων: οι μηχανές αυτές ήταν μάλλον βαλλίστρες, δηλαδή μεγάλων διαστάσεων ξυλοκατασκευές που είχαν μηχανισμό όμοιο με αυτόν του τόξου και έριχναν πέτρες ή βέλη. Οι βαλλίστρες μπορούσαν να είχαν διάφορα μεγέθη, ανάλογα με τον τύπο ή το μέγεθος του πλοίου που τις χρησιμοποιούσε, και, σε μια περίπτωση τουλάχιστον, έφεραν μεταλλικές επενδύσεις τέτοιες, ώστε να δίνουν την εντύπωση ότι ήταν κεφαλές αγρίων ζώων που έβγαζαν από το στόμα τους φωτιά και καπνό. Υπήρχαν, επίσης, και «χειροσίφωνες» οι οποίοι ενδεχομένως ήταν μικρά πήλινα ή μεταλλικά αγγεία γεμάτα με υγρό πυρ, που θα ρίχνονταν εναντίον των εχθρών όπως οι σημερινές χειροβομβίδες. Η κύρια επιτυχία του υγρού πυρός κατά τις ναυμαχίες ήταν ότι επέφερε τη σύγχυση και τον πανικό στον εκάστοτε εχθρικό στόλο, που τρεπόταν σε φυγή εξαιτίας της πυρκαγιάς και της κακής επίδρασής της στο ηθικό των πληρωμάτων των ξύλινων πλοίων. Το όπλο αυτό ήταν σε χρήση από τους Βυζαντινούς κατά κύριο λόγο μέχρι το 13ο αιώνα. Τελευταίος μνημονεύει τη χρήση υγρού πυρός ο ιστορικός της Άλωσης Φραντζής: με υγρό πυρ απωθήθηκαν οι Οθωμανοί που άρχισαν να σκάβουν σήραγγες κάτω από τα τείχη της πόλης, ενώ υγρό πυρ χρησιμοποίησε ο Φραγκίσκος Φλαντανέλα, κυβερνήτης πλοίου ναυλωμένου από τον Κωνσταντίνο ΙΑ Παλαιολόγο, εναντίον μοίρας του Οθωμανικού στόλου στις 20 Απριλίου 1453, που χάθηκε στον Βόσπορο. Βιβλιογραφία (8) 1. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, 1976 2. Βυζαντινών Πολεμικά σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 6 από 7
3. Κόλλιας Τ., Απ των κάστρων τις χρυσόπορτες, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα, 1998 4. Κόλλιας Τ., Τεχνολογία και Πόλεμος στο Βυζάντιο, 2005 5. Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Παπαζήση, Αθήνα, 1954 6. McGeer, Ε, Sowing the Dragon's Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, Washington D.C., 1995 7. Επίτομο Λεξικό της ελληνικής ιστορίας, 2004 8. Βικιπαίδεια, http://el.wikipedia.org/ 7 από 7