HABITAT III - Η ΝΕΑ ΑΣΤΙΚΗ AGENDA (2016-2036) Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΚΙΤΟ ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τον αιώνα που διανύουμε, είναι δεδομένο ότι η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε αστικά κέντρα. Εκτιμάται μάλιστα ότι το 54,5 % του πληθυσμού ζει ήδη σε αστικές περιοχές. Η Διάσκεψη του HABITAT III στο Κίτο (Quito), πρωτεύουσα του Ισημερινού (Equador), είναι η πρώτη Διάσκεψη HABITAT που διοργανώθηκε σε μια ιστορική καμπή κατά την οποία η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού είναι αστική. Το γεγονός αυτό κατέστησε τη Διάσκεψη του HABITAT III ακόμη πιο επιτακτική, τόσο στην κλίμακα της παγκόσμιας διακυβέρνησης όσο και στην εθνική. Η Διάσκεψη του HABITAT III είχε ως αποστολή (στόχο) την υιοθέτηση μιας Νέας Αστικής Ατζέντας (ΝΑΑ), ένα κείμενο που θα θέσει παγκόσμιες προδιαγραφές με γνώμονα την επίτευξη βιώσιμης αστικής ανάπτυξης, επανεξετάζοντας τον τρόπο που κτίζουμε, διαχειριζόμαστε τις πόλεις και ζούμε σε αυτές, μέσω του σχεδιασμού συνεργασιών με όλους τους αρμόδιους εταίρους, τους εμπλεκομένους, τους αστικούς φορείς σε όλα τα επίπεδα της Διοίκησης, καθώς και τον ιδιωτικό τομέα. Η ΝΑΑ υιοθετήθηκε στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη Στέγαση και τη Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη (HABITAT III) η οποία έλαβε χώρα στο Κίτο του Ισημερινού από 17-20 Οκτωβρίου του 2016. Η πρώτη Διάσκεψη HABITAT Ι είχε διοργανωθεί στο Βανκούβερ το 1976 και ακολούθησε 20 χρόνια αργότερα το HABITAT ΙΙ το 1996 στην Κωνσταντινούπολη. Η ανά εικοσαετία διοργάνωση επιτρέπει την μακροπρόθεσμη εφαρμογή των κατευθύνσεων της Αστικής Agenda και την εκτίμηση των επιπτώσεών τους σε ένα ρεαλιστικό χρονικό πλαίσιο. 1
ΙΙ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ ΤΟΥ ΚΙΤΟ Η ΝΕΑ ΑΣΤΙΚΗ AGENDA 2016-2036 Η Διακήρυξη του Κίτο για βιώσιμες πόλεις και ανθρώπινους οικισμούς για όλους Η Νέα Αστική Agenda (ΝΑΑ) ξεκινά με τη Διακήρυξη του Κίτο για βιώσιμες πόλεις και ανθρώπινους οικισμούς για όλους. Δέκα (10) σημεία σκιαγραφούν τις επερχόμενες προκλήσεις και ευκαιρίες, δεδομένου ότι ο παγκόσμιος αστικός πληθυσμός αναμένεται σχεδόν να διπλασιαστεί μέχρι το 2050. Η αυξανόμενη συγκέντρωση του πληθυσμού στις πόλεις, θέτει προκλήσεις για βιώσιμη ανάπτυξη, λαμβάνοντας υπόψη τις ανισότητες, τους κοινωνικούς και οικονομικούς αποκλεισμούς καθώς και την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η αστικοποίηση προσφέρει ωστόσο ευκαιρίες για οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη και περιβαλλοντική προστασία. Τόσον οι προκλήσεις όσο και οι ευκαιρίες μπορούν να αντιμετωπιστούν μέσω προγραμματισμού, σχεδιασμού, χρηματοδότησης, ανάπτυξης, διοίκησης και διαχείρισης με γνώμονα τις κατευθύνσεις της ΝΑΑ. Κοινό όραμα, αρχές και δεσμεύσεις Πέντε (5) σημεία συγκροτούν το κοινό όραμα, τις αρχές και τις δεσμεύσεις της ΝΑΑ. Οι πόλεις και οι οικισμοί πρέπει να είναι για τον καθένα, να διασφαλίζονται δηλαδή πόλεις για όλους. Τούτο, αναφερόμενο και ως «δικαίωμα στην πόλη», μεταφράζεται σε ίσα δικαιώματα, δικαίωμα για ικανοποιητική στέγαση και βασικές ελευθερίες καθώς και λειτουργικά κοινωνικά και πολιτικά συστήματα με συμμετοχική πρόσβαση. Η ΝΑΑ οραματίζεται την ισότητα των φύλων, την προσβάσιμη αστική κινητικότητα για όλους, την αποτελεσματική διαχείριση των καταστροφών και την βιώσιμη κατανάλωση. Ο μακροπρόθεσμος συμμετοχικός αστικός προγραμματισμός και σχεδιασμός, τα βιώσιμα σχήματα χρηματοδότησης καθώς και η συνεργασία όλων των επιπέδων της διοίκησης με συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών και των ενδιαφερομένων φορέων είναι μερικά από τα στοιχεία των δεσμεύσεων για τη νέα προσέγγιση της αστικότητας. Πρόσκληση για δράση Η πρόσκληση για δράση περιλαμβάνει επτά (7) σημεία, αναγνωρίζοντας και επιβεβαιώνοντας ότι η ΝΑΑ έχει παγκόσμια εμβέλεια. Το συλλογικό όραμα και η πολιτική δέσμευση για βιώσιμη αστική ανάπτυξη λαμβάνουν υπόψη τις διαφορετικές εθνικές πραγματικότητες, δυνατότητες και επίπεδα ανάπτυξης και σέβονται τις μοναδικές και αναδυόμενες προκλήσεις που χαρακτηρίζουν κάθε πλαίσιο. Ιδιαίτερη προσοχή δίδεται σε πολλές περιπτώσεις που αφορούν ενδεικτικά και όχι 2
περιοριστικά στις αναπτυσσόμενες και λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, τις «παραγκουπόλεις» (slums) και τους άτυπους (βλ. αυθαίρετους) οικισμούς καθώς και τους οικισμούς μεταναστών και προσφύγων. Η ΝΑΑ είναι μία ιστορική ευκαιρία για να αξιοποιηθεί ο κυρίαρχος ρόλος των πόλεων, των οικισμών και των κατοίκων τους ως οδηγών για τη βιώσιμη ανάπτυξη σε ένα συνεχώς διευρυνόμενο αστικό περιβάλλον. ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΚΙΤΟ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΑΣΤΙΚΗ AGENDA Τα Ηνωμένα Έθνη αποφάσισαν να εφαρμόσουν και να χρησιμοποιούν τη ΝΑΑ ως το βασικό μέσο (εργαλείο) για τις εθνικές, περιφερειακές και τοπικές κυβερνήσεις και όλους τους σχετικούς ενδιαφερόμενους φορείς στην κατεύθυνση για επιτυχή βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Οι μετασχηματιστικές δεσμεύσεις για βιώσιμη αστική ανάπτυξη Οι μετασχηματιστικές δεσμεύσεις για βιώσιμη αστική ανάπτυξη εδράζονται σε κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις οι οποίες θεωρούνται ενιαίες και αδιαίρετες. α) Βιώσιμη αστική ανάπτυξη για κοινωνική ενσωμάτωση και τον τερματισμό της φτώχειας Δεκαοκτώ (18) σημεία περιγράφουν τις δεσμεύσεις που αναλήφθηκαν για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης και τον τερματισμό της φτώχειας. Η ιδιοκτησία της γης, η αξία του δημόσιου χώρου και η βιώσιμη αξιοποίηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς είναι μεταξύ των παραμέτρων που αναλύονται στην ενότητα αυτή. Β) Βιώσιμη αστική ευημερία χωρίς αποκλεισμούς και ευκαιρίες για όλους. Είκοσι (20) σημεία περιγράφουν τις δεσμεύσεις για βιώσιμη αστική ευημερία χωρίς αποκλεισμούς και με ευκαιρίες για όλους. Οι ριζικές επιπτώσεις της στέγασης στον οικονομικό μετασχηματισμό, η πρόσβαση στη γνώση, η απόκτηση δεξιοτήτων και η μόρφωση, η προώθηση των επενδύσεων, της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας, αποτελούν μέρος των αντικειμένων που πραγματεύεται η εν λόγω ενότητα. γ) Περιβαλλοντικά βιώσιμη και ανθεκτική (resilient) αστική ανάπτυξη. Δεκαοκτώ (18) σημεία περιγράφουν τις δεσμεύσεις για την περιβαλλοντικά βιώσιμη και ανθεκτική αστική ανάπτυξη. Η κλιματική αλλαγή, η μη βιώσιμη κατανάλωση, η αναβάθμιση των slums, η επάρκεια ενέργειας καθώς και η κοινωνική και οικολογική χρήση της γης είναι μερικά από τα θέματα της ενότητας αυτής. Αποτελεσματική Εφαρμογή Για την αποτελεσματική εφαρμογή της ΝΑΑ απαιτείται ένα κατάλληλο πλαίσιο πολιτικής σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Ολοκληρωμένες διαδικασίες και δράσεις όπως ο συμμετοχικός σχεδιασμός, οι τράπεζες περιφερειακής ανάπτυξης, ο συντονισμός αστικών 3
και αγροτικών στρατηγικών και οι διεθνείς συνεργασίες, υποστηρίζουν και θα βοηθήσουν την εφαρμογή της ΝΑΑ με τον συντονισμό των Ηνωμένων Εθνών. α) Δημιουργώντας τη δομή της αστικής διακυβέρνησης: Θέσπιση ενός πλαισίου στήριξης. Οκτώ (8) σημεία περιγράφουν τη θέσπιση ενός πλαισίου στήριξης για μια καλή αστική διακυβέρνηση σε όλα τα επίπεδα. Ολοκληρωμένες, εφαρμόσιμες και συμμετοχικές πολιτικές, εξασφαλίζουν αποτελεσματική εφαρμογή του νέου Αστικού πλαισίου. Έμφαση δίδεται στις Δημοτικές και τις Τοπικές αρχές με υποστήριξη των δυνατοτήτων τους, των διαχειριστικών / διοικητικών δομών τους και αξιόπιστων χρηματοδοτικών μηχανισμών. Η ενθάρρυνση της συνεργασίας όλων των επιπέδων της διοίκησης θεωρείται επιβεβλημένη. β) Σχεδιασμός και διαχείριση της αστικής χωρικής ανάπτυξης Τριάντα τρία (33) σημεία περιγράφουν το σχεδιασμό και τη διαχείριση της αστικής χωρικής ανάπτυξης. Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός έχει ως στόχο την εξισορρόπηση των βραχυπρόθεσμων αναγκών με τα μακροπρόθεσμα επιθυμητά αποτελέσματα. Μεταξύ των θεμάτων που αντιμετωπίζονται είναι η ασφάλεια των τροφίμων, η αλληλεξάρτηση των πόλεων και των πέριξ περιοχών, η μίξη των κοινωνικών και των οικονομικών χρήσεων της γης και η ποιότητα των δημόσιων χώρων. Η οδική ασφάλεια, η οικονομική, προσβάσιμη και βιώσιμη αστική κινητικότητα, η διαχείριση των υδάτων και οι κλιματικοί κίνδυνοι είναι επίσης βασικά σημεία αναφοράς. Ομοίως και το πολιτισμικό απόθεμα το οποίο θα πρέπει να ενσωματώνεται ως βασικό στοιχείο στην αστική στρατηγική και το σχεδιασμό. γ) Μέσα εφαρμογής Τριάντα πέντε (35) σημεία περιγράφουν τα μέσα εφαρμογής της ΝΑΑ. Η περιπλοκότητα της Agenda απαιτεί τη δραστηριοποίηση πολλών φορέων και ικανού αριθμού επί μέρους μέσων εφαρμογής, σε συνδυασμό με τη δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη των ικανοτήτων και δυνατοτήτων, η συνεργασία, η κινητοποίηση οικονομικών πόρων, μαζί με τα κατάλληλα πολιτικά και θεσμικά πλαίσια, βρίσκονται στον πυρήνα των μέσων εφαρμογής. Η ΝΑΑ υποστηρίζει την περαιτέρω προώθηση όλων των θεμάτων με βάση την κληρονομιά του Habitat III και την εμπειρία από τις διαδικασίες της προετοιμασίας του. Παρακολούθηση και επανεξέταση Δέκα πέντε (15) σημεία περιγράφουν τις απαραίτητες δράσεις για την παρακολούθηση και αξιολόγηση / επανεξέταση της ΝΑΑ και της εφαρμογής της. Αφορούν κυρίως στην παρακολούθηση της προόδου, την εκτίμηση των επιπτώσεων, την εξασφάλιση αποτελεσματικής και έγκαιρης εφαρμογής, τη λογοδοσία, την ανάληψη ευθυνών και τη διαφάνεια. Το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για τους ανθρώπινους οικισμούς (UN Habitat) αναγνωρίζεται ως ένα εστιακό σημείο για την βιώσιμη 4
αστικοποίηση. Η ποιοτική και η ποσοτική ανάλυση, οι τακτικές αξιολογήσεις καθώς επίσης συναντήσεις και συνέδρια θα συνδράμουν την παρακολούθηση και επανεξέταση της ΝΑΑ. Η παρακολούθηση και αξιολόγηση της ΝΑΑ και της Agenda του 2030 για τη βιώσιμη ανάπτυξη πρέπει να συνδυάζονται και να αντιμετωπίζονται ενιαία προκειμένου να εξασφαλισθεί συνοχή στην εφαρμογή τους. ΙΙΙ. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΑΣΤΙΚΗ AGENDA Εστίαση στον Αστικό Σχεδιασμό Στην Αρχή / principle αρ. 100 αναφέρονται τα εξής: «Θα υποστηρίξουμε τη δημιουργία καλά σχεδιασμένων δικτύων οδών και δημόσιων χώρων με ελεύθερη πρόσβαση για όλους τους κατοίκους, ποιοτικούς, ασφαλείς, προσιτούς, με πράσινο, χωρίς βία και παραβατικότητα συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής παρενόχλησης και της βίας με βάση το φύλο, λαμβάνοντας υπόψη την ανθρώπινη κλίμακα, που επιτρέπουν την καλύτερη δυνατή εμπορική χρήση των ισογείων ενισχύοντας την τοπική αγορά και το εμπόριο (επίσημο και μη), όπως επίσης και τις μη κερδοσκοπικές κοινοτικές πρωτοβουλίες, που προσελκύουν τον κόσμο στο δημόσιο χώρο προωθώντας το περπάτημα και την ποδηλασία με αποτέλεσμα την καλύτερη υγεία των πολιτών». (Σημ.: ελεύθερη μετάφραση της ελλ. αντιπροσωπείας) Η Αρχή αρ. 100 είναι μία σαφής δήλωση υποστήριξη της σύγχρονης και πολυεπίπεδης αντίληψης για την αντιμετώπιση του δημόσιου χώρου και την σπουδαιότητά του στην κατεύθυνση της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης η οποία θα έχει ως αποτέλεσμα την καλή ποιότητα ζωής. Η εμβέλεια της ανωτέρω αντίληψης εκτείνεται πέραν των αστικών ελεύθερων χώρων και πάρκων, πέραν των ορίων της αρχιτεκτονικής, οδηγώντας στην αντιληπτική εικόνα μιας συνεχούς δημόσιας αστικής επιφάνειας (surface). Η δημόσια υγεία και ασφάλεια, η κινητικότητα και η αστική οικονομία είναι όλα τμήματα του πεδίου εφαρμογής των ιεραρχήσεων της Αρχής αρ. 100 για το δημόσιο χώρο στο πλαίσιο της ΝΑΑ. Περιφερειακή και Τοπική Διοίκηση Στη ΝΑΑ η Περιφερειακή και η Τοπική διοίκηση αναγνωρίζονται ως βασικοί εταίροι μαζί με την Κεντρική Κυβέρνηση. Υποστηρίζοντας τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη σε περιφερειακό και τοπικό πλαίσιο και αναθέτοντας συγκεκριμένες ευθύνες / αρμοδιότητες σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης, η βιώσιμη αστική ανάπτυξη μπορεί να ενεργοποιηθεί και να προωθηθεί αποφασιστικά. Ιδιαίτερη προσοχή δίδεται επίσης στη διακυβέρνηση και τον αστικό σχεδιασμό διασυνοριακών περιοχών και περιοχών με πολυκεντρική αστικοποίηση, περιλαμβανομένων των «αστικών διαδρόμων» και των μητροπολιτικών περιοχών. Η 5
αποκέντρωση μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των ανωτέρω νέων τάσεων μέσω του κατάλληλου χωρικού σχεδιασμού της αυξανόμενης αστικοποίησης. Ο Ρόλος των συμμετοχικών διαδικασιών Η «από κάτω προς τα πάνω πρακτική» (Bottom-Up Practices) Η συμμετοχή του κοινού στα θέματα που συνδέονται με την αστικοποίηση είναι ένα ζήτημα ολοένα και μεγαλύτερης σημασίας. Απαιτείται ειδική μέριμνα για την ενθάρρυνση, υποστήριξη και διαχείριση των συμμετοχικών διαδικασιών. Αυτό περιλαμβάνει γνωστοποίηση της πληροφορίας και των δεδομένων από τις κοινότητες και όλους τους ενδιαφερομένους. Η υλοποίηση της ΝΑΑ θα εξαρτηθεί από την συμμετοχή των συνήθων εμπλεκομένων στις διαδικασίες της αστικής ανάπτυξης αλλά επίσης και από την συμμετοχή πρώην μη θεσμικών παραγόντων όπως τοπικοί φορείς, περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες καθώς και ανεξάρτητων φορέων όπως εταιρείες ιδιωτικών συμφερόντων και ακαδημαϊκοί. Οι αποκαλούμενες «από κάτω προς τα πάνω» διαδικασίες, πρακτικές και μέθοδοι σχεδιασμού για την αστική ανάπτυξη αναδεικνύονται ως αποδεκτές εναλλακτικές λύσεις ή πρόσφορος «καταλύτης» για αλλαγές προς τη θετική κατεύθυνση. Η επιτυχία των «από κάτω προς τα πάνω» πρακτικών βασίζεται στην συμμετοχική και ανοιχτή σε όλους αστική ανάπτυξη. Καινοτομία, Πληροφορία και Τεχνολογία Το Habitat III διοργανώθηκε σε μία εποχή καινοτομιών οι οποίες προκλήθηκαν από τεχνολογικές αλλαγές, ως μετεξέλιξη της βιομηχανικής εποχής, μέσω της εκμηχάνησης. Βελτιώσεις της ανθρώπινης ύπαρξης είναι πλέον εφικτές από κάθε πλευρά, μέσω των νέων τεχνολογιών. Η βιώσιμη αστική ανάπτυξη μπορεί να υποστηριχθεί από το διαδίκτυο, τους νέους προτεινόμενους τρόπους κινητικότητας, μέχρι και τους ενεργειακούς πόρους και τη διανομή ενέργειας. Πολλές από αυτές της δυνατότητες εμπεριέχονται στο νέο όρο «έξυπνες πόλεις» (smart cities). Μεταξύ πολλών άλλων παραμέτρων, η αποκέντρωση των χρηματοδοτήσεων, οι δυνατότητες κοινόχρηστης κινητικότητας με βάση νέες τεχνολογίες, η ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των δεδομένων και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, υπόσχονται να βοηθήσουν στην κατεύθυνση επίτευξης των στόχων της ΝΑΑ. 6