Aκρίτες της Ευρώπης. Ευρωπαϊκή Aκριτική Παράδοση: από τον Μεγαλέξαντρο στον Διγενή Ακρίτα

Aκρίτες της Ευρώπης Ευρωπαϊκή Aκριτική Παράδοση: από τον Μεγαλέξαντρο στον Διγενή Ακρίτα Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Aκαδημίας Aθηνών

Ευρωπαϊκή Aκριτική Παράδοση: από τον Μεγα λ έ ξ αντρο στ ον Διγενή Ακρίτα Ε π ιστη μ ον ικ ές Συναντή σ ε ι ς : Αθήνα, 24-25 Νοεμβρίου 2002 & 16 Απριλίου 2004 Ι ω άνν ινα, 7 Μαΐου 2004 Κά ρ π α θ ος, 10 Ιουλίου 2004 Θ ε σσ α λ ον ίκη, 4 Σεπτεμβρίου 2004 Βενετία, 25 Ιουνίου 2004 Κέ ντρ ον Ερεύνης της Ελλην ικής Λαογρ α φ ί α ς της Aκαδημίας Aθην ώ ν 1 A

P Η παρούσα έκδοση με γενικό τίτλο «Ακρίτες της Ευρώπης» υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του διακρατικού προγράμματος ACRINET με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω του ευρύτερου προγράμματος CULTURE 2000. Η έκδοση περιλαμβάνει συνολικά 6 τόμους, οι οποίοι περιέχουν τα πρακτικά εννέα επιστημονικών συναντήσεων και συνεδρίων που πραγματοποιήθηκαν στις συμμετέχουσες χώρες και εκπροσωπούν το μεγαλύτερο τμήμα του ερευνητικού έργου που παρήγαγε η επιστημονική ομάδα του ACRINET: A Τόμος Ι: Ευρωπαϊκή Ακριτική Παράδοση: από τον Μεγαλέξαντρο στον Διγενή Ακρίτα (Αθήνα 2002 & 2004, Ιωάννινα 2004, Κάρπαθος 2004, Θεσσαλονίκη 2004, Βενετία 2004) A Τόμος ΙΙ: Les Mythes et les lègendes que partagent les peuples de l'europe (Παρίσι 2003) A Τόμος ΙΙΙ: Ressons èpics en les literatures i el folklore hispànic (Βαρκελώνη 2003) A Τόμος IV: La Commedia dell'arte nella sua dimensione europea (Βενετία 2003) A Τόμος V: Κραλί Μάρκο - ο ήρωας υπερασπιστής των συνόρων (Σόφια 2004) A Τόμος VI: Heroes of the Frontiers in European Literature, History and Ethnography: the contribution of ACRINET Ο παρών τόμος περιέχει τα πρακτικά των επιστημονικών συναντήσεων, συνεδρίων και διαλέξεων που οργανώθηκαν στην Ελλάδα από το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών σε συνεργασία με το Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών - PRISMA στην Αθήνα (24-25 Νοεμβρίου 2002, 16 Απριλίου 2004), τα Ιωάννινα (7 Μαΐου 2004), την Κάρπαθο (10 Ιουλίου 2004) και τη Θεσσαλονίκη (4 Σεπτεμβρίου 2004). Επίσης περιλαμβάνονται κατ' εξαίρεση και τρεις ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στην Βενετία στο πλαίσιο του προγράμματος και αφορούν ελληνικό θέμα. A Γενική επιμέλεια έκδοσης: Ελένη Αρβελέρ A Επιμέλεια κειμένων του παρόντος τόμου: Παναγιώτης Υφαντής, Jeanne Roques- Tesson A Διόρθωση δοκιμίων: Λουίζα Καραπιδάκη A Συντονισμός έκδοσης: Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών - PRISMA Εκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, αρ. 23, 2004 ISBN 960-87327-9-4 Copyright: ACRINET Σχεδιασμός, καλλιτεχνική επιμέλεια και εκτύπωση εντύπου: ABILITY Integrated Communication, e-mail: ability@otenet.gr A 2

ΠEΡIEXOMENA σελ. 7... ΠΡΟΟΙΜΙΟ: TO ΕYΡΩΠAΪKO ΔIKTYO ΓIA THN ΑΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ «ACRINET» Φούλη Παπαγεωργίου 11... ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ελένη Αρβελέρ 13... ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Αι κ ατερίνη Πολυμέρου-Κα μ ηλ ά κ η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΥ Ρ Ω Π Η, ΑΘΗΝΑ 24-25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2002, Α Μ Φ Ι Θ Ε ΑΤΡΟ «ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΡΑ ΚΟ Π ΟΥΛΟΣ» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ Α Θ Η Ν Ω Ν 17... ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ Ελένη Αρβελέρ 29... ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Νικόλαος Κονομής 47... STRADIOTI : I DIFENSORI DEI CONFINI Chryssa Maltezou 58... Ο ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛ ΛΗΝΙΚΗ ΔΡΑΜ ΑΤ ΟΥ Ρ Γ Ι Α Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη 73... Η ΙΣΠΑΝΙΑ ΩΣ ΚΡΙΚΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ Pedro Bádenas de la Peña 80... BÉLISAIRE: GÉNÉRAL BYZANTIN, HÉROS EUROPÉEN Anne-Sophie Barrovecchio 96... O ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΡΑΛΙ ΜΑΡΚΟ ΩΣ ΠΡΟΣΤΑΤΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ Kyril Topalov 101... LE CYCLE ACRITIQUE DANS LE MONDE SLAVE Hélène Kaplan 3 A

P 103... KRALI MARKO: LE HÉROS, LA LIMITE ENTRE SON UNIVERS ET L' HOSTILITÉ Valéry Stéfanov 110... ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΠΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΟΝΙΑΣ Eusebi Ayensa 126... ΑΚΡΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΑΛΒΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Αΐντα Καραντζά 134... ΠΑΛΙΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ, ΠΑΛΙΟΙ ΗΡΩΕΣ. ΝΕΑ ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ Μιράντα Τερζοπούλου 152... ΤΑ «ΑΚΡΙΤΙΚΑ» ΩΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΜΥΗΣΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΓΑΜΠΡΟΥ-ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ Ελένη Ψυχογιού 186... ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ «ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ» Ελένη Αρβελέρ ΕΓΚΑΙΝΙΑ EΚΘΕΣΗΣ: «ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ», ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ 16-25 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2004 196... ΑΚΡΙΤΙΚΗ ΠΟΛΥΦΩΝΙΑ Ελένη Αρβελέρ 205... EKΘΕΣΗ: «ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» Λουΐζα Καραπιδάκη A 4

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ: «ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ», ΑΙΘΟΥΣΑ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 7 ΜΑΪΟΥ 2004 2 1 3.............. Η ΗΠΕΙΡΟΣ, ΑΚΡΑΙΟΣ ΑΜ Υ Ν Τ Ι ΚΟΣ ΧΩΡΟΣ TOY BY Z A NT I OY Ελένη Αρβελέρ 223... PORTRAITS DES HÉROS DE L'ÉPOPÉE BYZANTINE EN CAPPADOCE Nicole Thierry 228... ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ Erich Trapp ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ: «ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΚΑΡΠΑΘΟΣ», ΑΙΘΟΥΣΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΥ ΗΛΕΚΤΡΑ, ΚΑΡΠΑΘΟΣ 10 ΙΟΥΛΙΟΥ 2004 236... ΝΑΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΤΙΚΑ ΚΑΡΠΑΘΟΥ Ελένη Αρβελέρ 240... ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΚΑΡΠΑΘΟΥ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη 250... ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΡΠΑΘΟ Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης 263... ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΡΠΑΘΟ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΙΛΗ: ΚΟΙΝΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Eusebi Ayensa ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ: «ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ», ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2004 272... ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ελένη Αρβελέρ 5 A

P ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ: «Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΚΡΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ» ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΒΕΝΕΤΙΑ 25 ΙΟΥΝΙΟΥ 2004 280... ALEXANDRE LE GRAND DANS LA LITTÉRATURE MÉDIÉVALE CATALANE Eusebi Ayensa 289... Η «ΗΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ» («ΑΛΕΞΑΝΔΡÍΑ») ΣΤΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΗ Kyril Topalov Veska Berova Topalova 293... IL TEMA DI ALESSANDRO NELLA POESIA CASTIGLIANA MEDIEVA L E Pedro Bádenas de la Peña 3 0 0...............ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ A 6

TO ΕYΡΩΠAΪKO ΔIKTYO ΓIA THN ΑΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ «ACRINET» Tη διεξο δ ική και διεπιστη μ ον ική μελ έ τη της ακριτικής παράδοσης, αλλά και του συ μ β ο λ ισμού του φαινομένου του ακρίτη, της «άκρης», του «ορίου», της «ετερότητας», της «ταυ τ ό τητας», της «διαφορετικ ό τητας» τόσο σε παλαιότερες επο χ ές όσο και στη σύγχ ρ ονη ευρωπαϊκή κοινωνία, αν έλ α β ε το Ευρωπαϊκό Δίκ τυο για την Ακριτική Παράδοση ACRINET, με πρ ω τ ο- βουλία του οποίου πρ α γ μ ατ ο πο ι ε ί ται η παρούσα έκδοση. Η δραστη ρ ι ό τητα του Δικτύου συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το ACRINET επιδιώκει να προβάλει τις αξίες της ειρην ικής συ νύ π α ρ ξ η ς δ ι α φ ο ρ ε τ ικών εθν ο τήτων και πο λ ι τ ισμών στ ον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώ ρ ο, μέσα από την επικ α ι ρ ό τητα των αναφορών των ακριτικών ασμάτων και κ ε ι μ έ ν ω ν. Προς αυ τή την κατεύθυνση κιν ε ί ται η έρευνα της διαχ ρ ον ικ ό τητας, των μετα σχ η μ ατ ισμών και των επιβιωμάτων της ευρωπαϊκής ακριτικ ή ς παράδοσης. Ερευνητ ές των οργαν ισμών που συ μ μ ε τ έ χουν στο Δίκ τυο εφαρμ ό ζουν ιστ ο ρ ική, φιλολογική και εθν ο γρ α φ ική μεθοδολογία. Εντ ο π ί ζο υ ν, μ ελετούν, αναλύουν και αρχειοθετούν κείμενα και γρ απ τά τεκμήρια τη ς α κ ρ ι τ ικής παράδοσης. Παράλληλα παρατηρούν και κατα γράφουν στ ο ι χ ε ί α της ακριτικής παράδοσης που επιβιώνουν ως σήμερα σε λαϊκές, αυ θ ό ρ μ ητ ες και ομαδικ ές εκδηλώσεις. Το ACRIΝET ασχο λ ε ί ται με μια έκφραση της ευρωπαϊκής πο λ ι τ ιστ ικ ή ς κ λη ρ ονομιάς, η οποία προβάλλει ως αξίες τη συ ν ε ρ γασία, τον αλλη λ ο σ ε- βασμό και την αμοιβαία κατανόηση μεταξύ διαφορετικών θρησκειών, γ λ ω σσών, πο λ ι τ ισμών. Εν μέσω κρίσιμων διεθνών εξελίξεων, η ακριτικ ή παράδοση δίνει μαθή μ ατα ειρην ικής συμβίωσης και συ νύπαρξης, όπως απο τυ π ώ θη κ αν στην πρ ο φ ο ρ ική και γρ απ τή μορφή της. Αν α λ ύ οντας με αυτό τον τρόπο το παρελθόν, το ACRINET προσπαθεί να ανιχνεύσει και να εδραιώσει τα κοινά στοιχεία μιας ευρωπαϊκής ταυ τ ό τητας, απ α ρ α ί τητη ς στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Τον σκοπό αυτό εκπλή ρ ω σ αν οι συ ν ε ρ γα ζόμενοι οργαν ισμοί με ένα εντατ ικό και πο ικίλο πρ ό γρ α μ μ α δ ρ α στη ρ ι ο τήτων, που έδωσαν στο ευρύ κοινό τη δυνατ ό τητα να γνωρίσει την ακριτική παράδοση μέσα από απτά και ορατά αποτελέσματα. Η παρούσα έκδοση των πρ α κ τ ικών των επιστη μ ον ικών συ ν αντήσεων και συνεδρίων που πρ α γ μ ατ ο πο ι ήθη κ αν από το Ευρωπαϊκό Δίκ τυο για την Α κ ρ ι τ ική Παράδοση είναι ένα από τα σημαντ ικότερα επιτεύγματά του. 7 A

P Δ ι ο ρ γαν ώ θη κ αν συ ν ο λ ικά 10 επιστη μ ον ικ ές συ ν αντήσεις και δύο συ ν έ δ ρ ι α, όλα με διακρατ ική συμμετοχή. Πρωτότυ πες επιστη μ ον ικ ές εργα σ ί ες σε δ ι άφορα θέ μ ατα της ευρωπαϊκής ακριτικής παράδοσης παρουσιάστη κ αν και συ ζ ητήθη κ αν σε εννέα από αυ τ ές τις διοργανώσεις, με συμμετοχή επιστημόνων από τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Τα πρακτικά των συν αντή σ ε ω ν αυτών παρουσιάζονται σε έξι τόμους, πέ ντε από τους οπο ί ο υ ς αντ ιστ ο ι χούν στις διοργανώσεις ανά συ μ μ ε τ έ χουσα χώρα (Ελλάδα, Ιτα λ ί α, Ι σ π ανία, Γαλλία. Βουλγαρία) και ένας περιέχει τα γε ν ικά συ μπε ρ ά σ μ ατα της έρευνας και τις πε ρ ι λήψεις όλων των αν α κ ο ινώσεων, ως «τεύχος αν α- φοράς». Π α ρ ά λ ληλα με τις επιστη μ ον ικ ές συ ν αντήσεις, οργαν ώ θηκε επίσης σημαντ ικ ός αριθμός πο λ ι τ ιστ ικώ ν εκδηλώσεων, στις οπο ί ες παρουσιάστη κ αν χοροί και τραγούδια εμπνευσμένα από τη λαϊκή ακριτική παράδοση, λαϊκ ά δρώμενα και απο σ π ά σ μ ατα από τη λόγια παράδοση με επίκ ε ντρο τους α κ ρ ί τ ες - ή ρ ω ες. Με βάση την επιστη μ ον ική έρευνα και τη συλλογή πρ ω τ ό τυ που και δ η- μοσιευμένου υλικού που τεκμηριώνει την κοινή ακριτική παράδοση τη ς Ευρώπης, δημιουργήθηκε επίσης μία περιοδεύουσα έκθεση με θέμα «Οι Α κ ρ ί τ ες της Ευρώπης» η οποία παρουσιάστηκε στην Ελλάδα, στην Γα λ λ ί α και στην Ι σ π ανία, ενώ ειδικότερου θέ μ ατος εκθέσεις που καλύπτουν εθν ι- κ ές παραδόσεις και ήρωες, παρουσιάστη κ αν στην Ιταλία και στην Βουλγαρία. Η ελ λην ική έκθεση, η οποία απο τ ελ ε ί ται από 64 πανό και σημαντ ικ ό αριθμό αντ ικειμένων, μετά την περιοδεία της σε 4 πόλεις, κατ έληξε στην Παλαιόχωρα της Κρήτης, όπου ιδρύθηκε Μουσείο της Ευρωπαϊκής Ακριτικής Παράδοσης υπό την αιγίδα του Υπο υ ρ γείου Πολιτισμού και της Ακαδ η μ ί α ς Αθηνών. Οι συ ν ε ρ γα ζόμενοι φορείς που συ ν έ β α λ αν με την ακούραστη δουλειά τους, την επιστη μ ον ική εξειδίκευση τους και τον ενθουσιασμό τους στη επιτυχημένη υλοποίηση των δράσεων του Ευρωπαϊκού Δικ τύου για την Ακριτ ική Παράδοση πρ ο έ ρ χονται από πέ ντε ευρωπαϊκές χώ ρ ες, και είν α ι : Υπεύθυνος Φορέας Προγράμματος - PRISMA - Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών Υπεύθυνος Επιστημονικού Συντονισμού - Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Εταίροι Προγράμματος - Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού - Πανεπιστήμιο της Ευρώπης - Πανεπιστήμιο Ι της Σορβόννης, Πάνθεον A 8

- Αν ώ τατο Συμβούλιο Επιστη μ ον ικών Ερευνών Ισπανίας, Ινστιτούτο Φιλολογίας, Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών - Ε λ λην ικό Ινστιτούτο Βυζαντ ινών και Μετα β υ ζαντ ινών Σπουδών της Βενετίας - Π αν ε π ιστ ήμιο Αγίου Κλή μ ε ντος της Αχρίδας στη Σόφια, Τμήμα Σλαβικής Φιλολογίας, Εθνολογίας και Βυζαντινής Λογοτεχνίας Επιθυμούμε να εκφράσουμε τις ευχα ρ ιστ ί ες μας στη Γε ν ική Διεύθυνση «Εκπαίδευση και Πολιτισ μ ός» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία συ γ- χ ρ η μ ατ ο δ ό τησε τις δράσεις του ACRINET στα πλαίσια του ευρύτερου πρ ο- γρ ά μ μ ατος CULTURE 2000 και συνέβαλε έτσι απο φ α σ ιστ ικά στην υλοπο ί- ηση του σημαντ ικού έργου που παρουσιάζεται στην παρούσα έκδοση. Φούλη Παπαγεωργίου Υπεύθυνη Διακρατικής Διαχείρισης και Συντονισμού του Προγράμματος ACRINET Γενική Διευθύντρια Κέντρου Αναπτυξιακών Μελετών - PRISMA 9 A

A 1 0

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όρια και σύνορα κρατών και πολιτειών χωρίζουν τους λαούς στρατιωτικ ά - πο λ ι τ ικά. Όμως αυ τά τα ίδια άκρα ως παραμεθόρια ζώνη γίν οντα ι στην καθημερινή ζωή και περάσματα πολιτισμικών παραδόσεων, που μοιρ ά ζονται οι πληθυσμοί από τη μία και από την άλλη μεριά της διαχω ρ ι- στικής γραμμής. Ανάμεσά τους κοινοί οι χοροί, κοινά τα τραγούδια και οι ρυθμοί της μουσικής, κοινοί οι θρύλοι, κοιν ές οι παραδόσεις και οι παρ ο ι μ ί ες, καμία φορά κοινά και συ γγε ν ικά ως και τα γλωσσ ικά ιδιώματα και στοιχεία και βέβαια μικτοί πο λ λ ές φορές οι γάμοι, ακόμα και αν δεν ε ίναι κοινή η θρησκεία, όπως π.χ. μας διδάσκει ο κατ' εξο χ ήν ακριτικ ός ήρωας της ρωμιοσύνης, ο Διγενής Ακρίτης. Έργα ειρην ικά, μακροχρόν ι ες αντα λ λ α γές αγαθών και ιδεών, δημιουργούν αυ τ όν τον sui - generis ακριτικό συγχρωτισμό, που είναι φορέας μια πολιτισμικής όσμωσης, μιας μοιρασιάς που κάνει πλουσιότερους όσους την αποδέχονται. Το φαινόμενο αυτό το ον ο μ ά ζουν οι κοιν ω ν ι ο λ ό γ ο ι - ανθ ρ ω πο λ ό γ ο ι acculturation. Η σχέση αυτή αναγγέλλει την προοδευτική γνώση νέων μορφών δημιουργίας, κοινής ανάμεσα σε λαούς που πο λ λ ές φορές διχάζει η κλαγγή των όπλων, αλλά που ποτέ δεν παύουν να δανείζονται την πολιτιστική εμπειρία, δημιουργώντας έτσι μια αλληλεγγύη στον τρόπο ζωής, μια κ α θη μ ε ρ ιν ό τητα κατανόησης και αλληλοσεβασμού. Το φαινόμενο αυ τ ό χαρακτηρίζει όλους ανεξαιρέτως τους μεθοριακούς πληθυσμούς, σε Ανατ ο λή και Δύση, και σε όλες τις ιστ ο ρ ικ ές επο χ ές. Ωστ ό σο ο Μεσαίωνας, που διακρίνεται για τη μεγάλη κινητικότητα των λαών και τις εθνολογικές ζυμώσεις (απο τ ελούν και την ρίζα της εθν ο λ ο γ ικής σύστασης της σημερινής Ευρώπης), προσφέρει στην έρευνα τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα: οι παραδόσεις για τον Cid, για τον Roland, για τον Βασιλιά Αρθ ο ύ ρ ο με τους Ιππό τ ες της Στρ ο γγ υ λής Τρ απέζης, η Ιστορία του Τρ ιστάνου και της Ιζόλδης, η διάδοση ανά την Ευρώπη των θρύλων γύρω από τον βυζαντ ινό στρ ατηγό Βελ ισσάριο ή ακόμη των αν δ ρ α γα θη μ άτων του Νορμανδού ήρωα Ogier και του Ρωσσοβαράγγου Oleg, για να μη μιλήσουμε για τις ε π ικ ές μορφές τόσο στις παραδόσεις των βαλκαν ικών λαών όσο και των Τούρκων, δηλαδή για τους ακριτικούς ήρωες των λαών αυτών που θυμίζουν τα κατ ο ρθ ώ μ ατα (ως έμπνευση και εκτέλεση) των βυζαντ ινών ακριτών. Όλες αυ τ ές οι ηρωικ ές μορφές γε νν ήθη κ αν σε κάποια παραμεθ ό ρ ι α ζώνη, για να εξαπλωθούν σε ευρύτερες πε ρ ι ο χ ές ανά την Ευρώπη. Δεί- 1 1 A

P χνουν ακριβώς τα παραδείγματα αυτά, ως απλή μόνο υπόμνηση, την πνευμ ατ ική συ γγένεια ανάμεσα σε λαούς συχνά, συ ν ήθως θα λέγαμε, εχθ ρ ικ ά διακείμενους: η πο λ ι τ ιστ ική αυ τή αλληλεπίδραση αν απ τύ σσ ε ται σε πε ί- σμα κάθε αντιπαλότητας. Η μελέτη του φαινομένου αυτού, που αποσκοπεί να φέρει σε πέρας το Π ρ ό γραμμα ACRINET, είναι ασφαλώς ένα από τα πιο απο τ ελ ε σ μ ατ ικ ά μ α θή μ ατα ειρην ικής διαβίωσης ανάμεσα σε καταπονημένους από τον πόλεμο λαούς. Ίσως πρέπει να πούμε καλύτερα ότι το ACRINET φιλοδοξεί να γίνει το δίδαγμα πο λ ι τ ιστ ικών μορφών της ακριτικής παράδοσης πο υ σήμερα αναγνωρίζουν και μοιράζονται οι λαοί της Ενωμένης Ευρώπης ως κοινό τους κατόρθωμα. Ελένη Αρβελέρ Πρόεδρος του Πανεπιστημίου της Ευρώπης A 1 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Tο κοινό ευρωπαϊκό πο λ ι τ ισ μ ικό υπόβαθρο συ ν ήθως το αν α ζ ητ ο ύ μ ε στην αρχα ι ό τητα και τις επιδράσεις της στους πο λ ι τ ισμούς των διαφόρων λαών. Σπάνια το εθνογραφικό και ιστορικό υλικό χρησιμοποιήθηκε ως συ ν δ ε τ ικ ός κρίκος για λαούς διαφορετικής εθν ικ ό τητας και θρησ κ ε ύ μ ατος. Μάλλον θε ω ρ ήθηκε ως στοιχείο της διαφορετικ ό τητας. Έτσι πρ ο σ π ά θε ι ες να ανιχνευθούν στοιχεία που υποδηλώνουν την ύπαρξη ε ν ός κοινού πο λ ι τ ισ μ ικού υποβάθρου πάνω στο οποίο αν απ τύ σσουν τη δ ι α φ ο ρ ε τ ικ ό τητά τους οι ευρωπαϊκοί λαοί θεωρούμε ότι είναι ιδιαίτερα σ η μ αντ ικ ές τις μέρες μας. Αξίες παν ανθ ρ ώ π ιν ες, πάθη και συ μ φ ο ρ ές, αντ ι λήψ εις για τη ζωή και το θάν ατο, όπως απο τυ π ώ ν ονται στα υπε ρ ε- θνικά παραμύθια, στις λαϊκές παραδόσεις και στις ποιητικές παραλογές, απ o θη σ αυ ρ ισμένη παροιμιακή σοφία και αντ ι λήψεις για τον φυσικό και υ πε ρ φ υ σ ικό κόσμο κ.ά. θα μπο ρ ο ύ σ αν να αν α ζ ητηθούν ως το κοινό πο λ ι- τ ισ μ ικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα οικ ο δ ο μ ή σουν τις μελ λ οντ ικ ές συνεργασίες τους οι λαοί της Ευρώπης και του κόσμου. Οι πο λ ι τ ιστ ικ ές αξίες βοηθούν στην ισότιμη και συ μ φ ι λ ι ω τ ική συ ζ ήτηση και συμβίωση λαών με διαφορετικ ές κατα β ο λ ές, κάτι που έχει γίν ε ι, όπως διδάσκει η ιστορία στο παρελθ όν στο πλαίσιο μεγάλων υπε ρ εθν ι- κών Κρατών, όπως η βυζαντ ινή αυ τ ο κ ρ ατορία, στην οποία τα όρια ήταν αχανή, απρ ο σ δ ι ό ρ ιστα, σχ ε δ όν νοερά, από την αν ατ ο λ ική Μ. Ασία μέχρι τ ον Πόντο, την Καππαδοκία και την περιοχή του Ευφράτη και στη Βαλκανική μέχρι τον Δούναβη. Τα μεσαιωνικά "άκρα", συχνά πεδία στρ ατ ι ω τ ικών συγκρούσεων και δ ι ε κ δ ικήσεων, είναι ταυ τ ό χ ρ ονα τόποι συ ν άντησης διαφορετικών πο λ ι τ ι- σμών, χώροι επικ ο ινωνίας, πο λ ι τ ιστ ικών ανταλλαγών και αλλη λ ε π ί δ ρ α- σης. Εκεί, άνθ ρ ω ποι από διαφορετικούς, συχνά αντ ιπάλους, λαούς όχι μόνο γειτνιάζουν αλλά πολλές φορές συμβιώνουν, καθώς περνούν από τη μια εξουσία στην άλλη. Οι στρ ατ ι ώ τ ες που μάχονται και μετα κ ιν ο ύ ν τα ι διαρκώς στις μεθορίους αποτελούν παράλληλα και φορείς αλληλεπιδράσεων, καθώς μεταφέρουν εκατ έ ρ ω θεν των συνόρων αντ ικείμενα τέχνης, στοιχεία της παράδοσης και του πολιτισμού των γειτονικών λαών. Συχνά, επίσης, συ μ μ αχ ί ες και συμφιλίωση σε κάποιο πο λ ε μ ικό μέτωπο επι- 1 3 A

P β ά λ λ ονται ως αντ ιστά θ μ ισμ α σε κάποιο άλλο «ανοιχτό» μέτωπο. Έτσι η ανάγκη για παύση των εχθροπραξιών οδηγεί σε λύσεις όπως οι επιγαμίες μ ε ταξύ μελών από ηγε τ ικ ές οικ ο γέ ν ε ι ες αντ ιπάλων κρατών, που οδηγ ο ύ ν σε ειρήνευση και συμβιβασμό ως προς τις εδαφικές διεκδικήσεις, με συνακ ό λ ο υ θη αν άπ τυξη φιλικών σχέσεων και επικ ο ινωνίας. Τα σύνορα μετατρέπονται τότε σε «γέφυρες» για τους λαούς, για την τέχνη, τη λογοτεχνία και τη μουσική, που απαλύνουν τις αντιθέσεις και αφομοιώνουν τις βασικ ές αξίες κάθε πο λ ι τ ισμού, που δεν είναι άλλες από τις διαχ ρ ον ικ ές πανανθρώπινες αξίες. Η ευρωπαϊκή ακριτική παράδοση μεταφέρει λαϊκούς μύθους γύρω από τη ζωή ένδοξων πο λ ε μ ιστών - φυλάκων των συνόρων των διαφόρων κρατών της μεσαιωνικής Ευρώπης, οι ακριτικές περιοχές των οποίων μαστίζονται από πολέμους και αλλάζουν συχνά χέρια. Η γέ ννηση της ακριτικής ποίησης, οι επιβιώσεις και η εξέλιξή της, καθώς και η επίδρασή της στη νεότερη δημιουργία, αναδεικνύουν αξίες ηθικ ές παν ανθ ρ ώ π ιν ες και αντ ι λήψεις για τον φυσικό και υπε ρ φ υ σ ικό κόσμο ως το κοινό πο λ ι τ ισ μ ικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα κτίσουν τις μελλοντικές συνεργασίες τους οι λαοί της Ευρώπης και του κόσμου. Με το σκεπτικό αυτό σχεδιάστηκε και δομήθηκε και η Έκθεση με γενικό τίτλο «Οι Ακρίτες της Ευρώπης», η οποία απε ικ ονίζει σε αδρές γρ α μ- μ ές τις κατα β ο λ ές και το ιστ ο ρ ικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γε νν ι ο ύ ντα ι, εξελίσσονται και διαδίδονται οι ακριτικοί μύθοι στη Βυζαντινή αυτοκρατορία με τις εισ β ο λ ές των βαρβάρων, τις επιθέσεις Περσών και Αράβω ν στα αν ατ ο λ ικά σύνορα, τις συνεχείς συγκρούσεις αλλά και τις πο λ ι τ ιστ ι- κές ανταλλαγές και την επικοινωνία λαών, καταστάσεις και γεγονότα που τροφοδοτούν την τέχνη - λογοτεχνία. Αν ι χ ν ε ύ ε ται ακόμη η έννοια των όρων άκρα - Ακρίτες, όταν τα όρια ρευστά, σχ ε δ όν "νοητά", πε ρ ι λ α μ β ά- νουν εδαφικές ζώνες στις οποίες εξελίσσεται η ζωή των "ακριτών" πολεμιστών, ηρώων. Ο ηρωισμός, το κύριο χαρακτηριστικό υμνείται στα δημώδη άσματα - έπη, στα οποία οι αρχαίοι μύθοι, σύμβολα και ιστορικά γεγονότα - συ νυ φ α ίν ονται και παίρνουν μορφή ηρωϊκής - ερωτικής ιστ ο ρ ί α ς. Από τον 12ο αι. κατα γρ ά φ ονται μακροσκελείς επικ ές συ νθέσεις, όπο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζονται ως κεντρ ικοί ήρωες ο Διγενής, ο Τρ ιστάνος, ο Siegfried, ο Cid, ο Αρθούρος κ.ά. Η εν λόγω έκθεση παρακολουθεί μέσα από παραλληλισμούς και κοινά στοιχεία με κεντρικό άξονα τον Διγενή ιστορίες ηρώων, αναφορές σε μοτίβα που κατάγονται από την αρχαιότητα, σ' ένα σκην ικό που απο τ ελεί «αν απ α ρ ά σταση» του πε ρ ι β ά λ λ οντος μέσα στο οπο ί ο δρουν οι ήρωες σύμφωνα με περιγραφές επών. Γε ν ικότερα από την έρευνα στο πλαίσιο του πρ ο γρ ά μ μ ατος, τουλάχ ι- στ ον για τον ελ λην ικό χώρο, μορφές όπως ο Ηρακλής, ο Περσέας, ο Αλέ- A 1 4

ξ ανδρος, ο Διγενής εξελ ί σσονται και αναβιώνουν στη νεώτερη ακριτικ ή παράδοση με τον Μικροκωνσταντίνο, τον Κωνσταντή, τον Ρήγα, την Κόρη που πάει με τους κλέφτες, θέματα και αξίες που εξακολουθούν να εμπνέουν τη σύγχ ρ ονη δημιουργία (όπερα, θέ ατρο, μυθιστ ο ρ ή μ ατα, διασκευές, τηλεόραση, κιν η μ ατ ο γράφος). Το Κέ ντρ ον Ερεύνης της Ελλην ικ ή ς Λ α ο γραφίας της Ακαδημίας Αθηνών με τα αφηγ η μ ατ ικά τραγούδια, κατηγοριοποιημένα ως «ακριτικά» (6.500 παραλλαγές), αλλά και τραγούδια που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με αυτά (παραλογές, επύλλια, ιστορικά, κ λ έ φ τ ικα, μοιρολόγια κ.λπ.) διαθέτει έναν ασφαλή κρίκο που συνδέει το Έ πος του Διγενή Ακρίτα και τη βυζαντ ινή στρ ατ ι ω τ ική παράδοση με την σύγχρονη δημοτική ποίηση. Σ' έναν κόσμο με τα τεχνικά μέσα που διαθέτει ο σημεριν ός, στ ον οπο ί ο τα όρια - άκρα - σύνορα είναι ανύ π α ρ κ τα, στην πρ α γ μ ατ ικ ό τητα όμως εξακολουθούν να είναι ζώ ν ες πρ α γ μ ατ ικών τριβών και αιματηρών αγώνων, στ ον οποίο "οι άκρες" αξιών, συμβόλων, διεκδικήσεων ξεπερνούν και τα συ μ β ατ ικά "όρια και γίν ονται παν ανθ ρ ώ π ιν ες, το να "οριοθε τή σουμε τα στοιχεία που ενώνουν τους πο λ ι τ ισμούς μας και να αφήσουμε εκτός των ορίων όσα δημιουργούν τα πρ ο β λή μ ατα είναι εξαιρετικά σημαντ ικό έργο. Ένα πρ ό γραμμα θε ω ρ ε ί ται επιτυχημένο, όταν έχει πρ α γ μ ατ ο πο ι ή σ ε ι τους κύριους στ ό χους που έθεσε εξ αρχής, όταν έχει υλοποιήσει τις υποχρεώσεις που αν έλαβε και έχει δημιουργήσει πρ ο ο π τ ικ ές περαιτέρω έρευνας του θέ μ ατος προς νέες κατευθύνσεις. Για παράδειγμα το Κέ ντρο, παρά το γε γ ον ός ότι είχε εντοπίσει την ερευνητ ική ανάγκη για επέ κ ταση τη ς έρευνας σε πε ρ ι ο χ ές και λαούς της Αν ατ ο λής σε συ ν ε ρ γασία με τους αντ ί- στ ο ι χους φορείς (Περσία, Αραβία, Καύ κ α σο, Τουρκία, Ινδίες κ.λπ.), λαούς που υπήρξαν οι συνδημιουργοί και συ γ κ λη ρ ονόμοι της παράδοσης του ηρωϊκού ακριτικού έπους, δεν κατ έ στη δυνατ όν να επε κ τα θεί στο πλαίσιο του συγκεκριμένου πρ ο γρ ά μ μ ατος και προς την κατεύθυνση αυ τή. Παραμένει λοιπόν ένα θέμα ανοιχτό για μελ λ οντ ικ ές ερευνητ ικ ές αν α ζ ητή σ ε ι ς. Αποτελεί αναμφισβήτητο επίτευγμα του Προγράμματος η όσο το δυνατ όν πο λ υ ε π ιστ η μ ον ική πρ ο σ έ γγ ιση του αντ ικειμένου και η ανάδειξή του ως πο λ υ σ ή μ αντου πο λ ι τ ισ μ ικού και ιστ ο ρ ικού φαινομένου μέσα από μια πολυπολιτισμική και διαθρησκευτική προσέγγιση. Το Βυζάντιο, η Ανατολή και η Δύση, «από τις άκρες των ακρώ» κι ανάμεσά τους τα πραγματικά και νοητά «άκρα», γέ φ υ ρ ες επικ ο ινωνίας σ' ένα κόσμο που οραματ ί ζ ε τα ι τη ειρηνική επικοινωνία των λαών. Το υλικό που προέκυψε από την ερευνητική συνεργασία κατά τη διάρκεια του Προγράμματος θα πάρει σάρκα και οστά στο Κέντρο - Μουσείο της Ακριτικής Κλη ρ ονομιάς με όλα τα μέσα που διαθέτει η σύγχ ρ ονη τεχνολογία και επικ ο ινωνία. Το Μουσείο αυτό ελπ ί ζουμε να είναι ο τελ ε υ- 1 5 A

P ταίος "ακρίτης" που θα χρειαστεί να υπε ρ α σ π ιστεί τα αυ τ ον ό ητα άκρα. Στην Κρήτη, το φυσικό άκρο της Ευρώπης, στην ακριτική Παλαιόχωρα με το μεσαιωνικό κάστρο, τις βυζαντινές εκκλησιές, τους ριζίτες που τραγουδούν ακόμη για τον Διγενή, το Κο υ στ ο γέρ ακο των οπλαρχηγών και των Θ ε ο τ ο κ ό πουλων, δίπλα στο Φραγκοκάστ ελλο των θρύλων, το Μουσείο «των Ακριτών της Ευρώπης» θα ξεκινήσει το δικό του έργο. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους βοήθησαν στην υλοποίηση των στ ό χων του Προγρ ά μ μ ατος, τον ακαδημαϊκό κ. Νικόλαο Κονομή για τον πολύτιμο χρόνο που αφιέρωσε για το Πρόγραμμα, τα μεγάλα πνευματικά Ι δ ρ ύ μ ατα και βεβαίως τα συγκεκριμένα πρ ό σωπα που μας εμπ ιστ ε ύ τηκ αν την ερευνητ ική πλοήγηση στ ον απέ ρ αντο χώρο των μυθικών και πρ α γ μ ατ ικών "άκρων", την Κα θηγ ήτρια κ. Ελένη Αρβελέρ, Πρόεδρο του Π αν ε π ιστημίου της Ευρώπης, την Διευθύντρια του Ελλην ικού Ινστ ι τ ο ύ- του της Βενετίας, Κα θηγ ήτρια κ. Χρύσα Μαλτ έ ζου, τον Κα θηγ ητή κ. Πέδρο Μπάντενας, μορφωτικό ακόλουθο της Ισπαν ικής Πρεσβείας στην Αθήνα, τον Κα θηγ ητή και τ. Πρέσβη κ. Κύριλλο Τοπάλοφ και τους εκλεκτούς συ ν ε ρ γάτ ες τους, τον Κα θηγ ητή κ Λάμπρο Λιάβα, Διευθυντή του Μουσείου Λαϊκών Οργάνων, τις συνεργάτριές μου στο Κέντρο Λαογραφίας, Ερευνήτριες κ. Ελένη Ψυχογιού και Μιράντα Τερζοπούλου, για το χρόνο που διέθε σ αν για το θέμα των Ακριτικών τραγουδιών, και ιδιαίτερα την επιστ. συ ν ε ρ γάτρια, αρχαιολόγο κ. Λο υ ί ζα Κα ρ απιδάκη, επιμελήτρ ι α της έκθεσης. Ευχα ρ ιστ ί ες απε υ θ ύ ν ονται στην Διευθύντρια της Ετα ι ρ ε ί α ς PRISMA - Κέ ντρο Αν απ τυξιακών Μελετών κ. Φούλη Παπ α γεωργίου και τους συ ν ε ρ γάτ ες της για την αμέριστη υπο στήριξη κατά τη διάρκεια του πρ ο γρ ά μ μ ατος. Τέλος θα ήθελα να ευχα ρ ιστή σω τον έφορο βυζαντ ιν ώ ν α ρ χα ι ο τήτων Κρήτης κ. Μιχά λη Αν δ ρ ι ανάκη για την υιοθέ τηση του Μουσείου στην περιοχή του και τον ευγενικό και φιλοπρόοδο Δήμαρχο Πελεκάνου κ. Δερμιτζάκη για τη θερμή και προστατευτική φιλοξενία του Μουσείου στην πρωτεύουσα του Δήμου του Παλαιόχωρα. Αικ ατ ε ρ ίνη Πολυμέρου-Κα μ η λ ά κ η Δ ι ε υ θ ύ ντρια του Κέ ντρου Λαογραφίας A 1 6

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ Ελένη Αρβελέρ Tο πρ ό β λημα αφορά στ ον χώρο της επε ξ ε ρ γασίας της ακριτικής παράδοσης στην Αν ατ ο λ ική Ευρώπη και Μικρασία. Βέβαια, υπάρχουν πο λ λ ο ί τρ ό ποι πρ ο σ έ γγ ισης για την μελ έ τη του πολύπλοκου αυτού θέ μ ατος. Κα ι μ όνη η απαρίθμηση των γε ι τ όνων της αυ τ ο κ ρ ατορίας στα διαφορετικά σύνορα της επικ ρ άτειάς της, γε ι τ όνων που υπέ στη σ αν ή πρ ο κ ά λ ε σ αν τις αντ ι- δράσεις του Βυζαντίου κατά τον χιλιόχρονο ιστ ο ρ ικό του βίο, φτάνει για να δηλώσει το αδύνατο του εγχ ε ι ρ ή μ ατος, αν θέλει κανείς να αν α φ ε ρθεί στην πο λ ι τ ική, στη διπ λ ω μ ατία, στις σχέσεις και στις επαφές του Βυζαντίου με τους συχνά εναλλασσόμενους εξωτερικούς εχθρούς ή φίλους. Ε ίναι επίσης αυ τ ον ό ητο ότι η αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ική πο λ ι τ ική απέ ν αντι και σε σχέση με τους γε ί τ ον ες του Βυζαντίου εξαρτάται από την φύση και την στάση του καθε ν ός, και βέβαια διαφοροπο ι ε ί ται αν ά λ ο γα με τα συ μ φ έ ρ οντα και τις πρ ο τ ε ρ α ι ό τητ ες κάθε φορά της αυ τ ο κ ρ ατορίας. Το αενάως ζητ ο ύ μ ε- νο πάντως ήταν η διαφύλαξη των εδαφών (όλων των υπαρχόντων της αυ τ ο- κ ρ ατορίας) και η επαν ά κ τηση των απο λ ε σ θέ ντων. Να σημειώσουμε παρενθε τ ικά ότι η αρχή αυ τή δίνει χροιά άμυνας σε ό λη την εξωτερική πο λ ι τ ική του Βυζαντίου, δεδομένου ότι η ρωμαϊκή καταγωγή και υπό σταση του κράτους εξασφάλιζαν ως θε μ ελιακή απαρχή του ιστ ο ρ ικού του βίου την παρουσία σε τρεις ηπείρους, τον έλ ε γχο της Μεσογείου και την αδιαφιλον ίκ ητη επικ ρ άτειά του στα νερά του Ευξείνου Πόντου. Να πούμε καλύτερα ότι η ρωμαϊκή κλη ρ ονομιά, που το Βυζάντιο διε κ δ ικεί και υπε ρ α σ π ί ζ ε ται αδιάλειπ τα, ισοδυναμεί με την τότε έννοια τη ς π α γ κ ο σ μ ι ό τητας, που ήθελε «κάθε γη βατή και κάθε θάλασσα πλωτή να ανήκει στη Ρώμη», κατά τη ρήση του Διόδωρου του Σικ ελ ι ώ τη. Παρά την ιδεολογική αυ τή παγκοσμιότητα, που θέλει την αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί α μ όνο κυρίαρχο της οικουμένης, το Βυζάντιο δεν έπαψε να συνορεύει με τον υ πό λ ο ιπο αν ε ξ ά ρ τητο από αυτό κόσμο, πο λ ι τ ικά και στρ ατ ι ω τ ικά. Τα σύνορα αυ τά γνωρίζουν κατά καιρούς αυ ξομειώσεις και σημαντ ικ ές αλλαγές στις διάφ ο ρ ες πε ρ ι ο χ ές. Οι αλλαγές αυ τ ές σημαδεύουν ωστ ό σο μια πρ ο ο δ ε υ τ ική και συνεχή σχ ε δ όν συ ρ ρ ίκνωση της παγκόσμιας αυ τ ο κ ρ ατορίας προς όφελος των ε ξ ω τ ε ρ ικών πο λ υ πο ίκιλων κατά καιρούς εχθρών της, αυτών που ο ένας μετά τ ον άλλον εγκαθί στανται στα εδάφη της και μετατρ έ πονται σε γε ί τ ον ες με αυ τ όνομα κράτη, χωρίς να πάψουν να διεκδικούν πε ρ ι ο χ ές του Βυζαντίου. 1 7 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ Ε κ τ ός από τα μετα λ λ α σσόμενα και μετα κ ινούμενα αυ τά σύνορα πο λ ι τ ι- κ ο στρ ατ ι ω τ ικής υφής, η αυ τ ο κ ρ ατορία διαφοροπο ι ε ί ται από τον υπό λ ο ιπο κόσμο και πο λ ι τ ιστ ικά: τα ήθη και έθιμα, οι παραδόσεις, τα γλωσσ ικά και θ ρ η σ κ ε υ τ ικά χα ρ α κ τη ρ ιστ ικά, τα πάτρια των Βυζαντ ινών, σημειοδοτούν τα πο λ ι τ ιστ ικά της σύνορα, που συ μπίπτουν με την ακτινοβολία της αυ τ ο κ ρ α- τορίας, ακτινοβολία που απ λ ώ ν ε ται σε σφαίρα ευρύτερη αυτών της πο λ ι τ ι- κής επικ ρ άτειάς της. Ε ίναι επόμενο οι σχέσεις του Βυζαντίου με τον γε ι τ ον ικό του κόσμο να ε π η ρ ε ά ζονται όχι μόνο από τα πο λ ι τ ικ ο στρ ατ ι ω τ ικά δεδομένα (σχ έ σ ε ι ς ισχύος ή υπο τ ελείας) αλλά και από την πο λ ι τ ιστ ική εγγ ύ τητα και συ γγέ ν ε ι α και τους τρ ό πους ζωής. Αλλιώς π.χ. αντ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ται η σχέση αλλοδόξων και ομοδόξων, η σχέση ελ λην ο γενών και ελ λην ο μ α θημένων ή λατ ιν ο γενών πληθυσμών, που έχουν επαφές με την αυ τ ο κ ρ ατορία και τον κόσμο της. Ο π ω σ δ ή ποτε grosso modo θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαχω ρ ιστ ικ ή γραμμή, που ξεκινά από το βάθος της Αδριατ ικής και κατα λήγει στην Μεγά λη Σύρτη (Λιβύη), είναι το πο λ ι τ ιστ ικό σύνορο ανάμεσα στους Ευρωπαίους, αφήνει δυτικά τους λατ ιν ο γενείς λαούς και πληθυσμούς και αν ατ ο λ ικ ά τους ελ λην ο γενείς, που είναι και οι θε μ ελ ι ω τ ές της βυζαντ ινής ιδιαιτερότητας. Είναι συ μπ τ ω μ ατ ικό ότι το ίδιο αυτό αδριατ ικό σύνορο χωρίζει θρησ κ ε υ τ ικά τους καθολικούς από τους ορθ ο δ ό ξους και ως σήμερα ακόμη την λεγόμενη δυτική Ευρώπη από την αν ατ ο λ ική; Ό σον αφορά τώρα τα βόρεια και αν ατ ο λ ικά σύνορα της αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί α ς, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βορράς σήμαινε πάντα για τους Βυζαντ ινούς το με τους βαρβάρους σύνορο (η έκφραση «Σκυθικ ός Βορράς» και «Σκυθικ ή ερημία» δηλώνουν την καθόλα πο λ ι τ ιστ ική ετερότητα της περιοχής με το Β υ ζάντιο). Ενώ αντ ί θε τα στο αν ατ ο λ ικό πο λ ι τ ικ ο στρ ατ ι ω τ ικό σύνορο τοποθε τ ε ί ται αν έ κ α θεν μια αντ ί μ αχη με την Ρώμη και το Βυζάντιο αυ τ ο κ ρ ατ ο- ρία που διεκδικεί παγκόσμια αν α γ ν ώ ρ ιση (dominium mundi). Έτσι η Περσία πρ ώ τα και ο αραβικ ός κόσμος ύστ ε ρ α. Οι εξελίξεις σ' αυ τήν την περιοχή επηρεάζουν και τις συ νθή κ ες των μεσ η μ β ρ ινών συνόρων της αυ τ ο κ ρ ατορίας, συνόρων που μετά την αραβικ ή πρόοδο χω ρ ί ζουν την Μεσό γειο του Σταυρού από αυ τή της ημισ ελήνου. Χαρ α κ τη ρ ί ζονται από τις ναυ τ ικ ές επιτυ χ ί ες των μαχομένων αντ ιπάλων, Βυζαντ ινών και Αράβων, τόσο των Ομεϋαδών της Δαμασκού, όσο και των Τα ρ σ ι- τών ή Κρητών Αράβων αργότερα. Ας πούμε πιο απλά, το νότιο σύνορο είναι το θαλάσσιο όριο της αυ τ ο κ ρ α- τορίας, του Βυζαντίου που ποτέ δεν έπαψε να έχει βλέψεις στ ον έλ ε γχο του ν αυ τ ικού δικ τύου, αυτού που συνέδεε την Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λη με τον κόσμο της παλαιάς Ρώμης. Κατά λ ο ιπο κι' αυτό της ρωμαϊκής θαλασσο κ ρ ατίας, πο υ κ ατέρρευσε οριστ ικά μετά την εγκατά σταση των Αράβων στις νότιες ακτές τη ς A 1 8

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ Μ ε σο γείου από τον 7ο αι. κι' εδώ παρά τον πε ρ ή φ ανο λόγο του Νικ η φ ό ρ ο υ Φ ωκά (967-971) στ ον Λιουτπρ άνδο: Navigatio mihi est (Η ναυ σ ιπλοΐα μου αν ή- κει). Το πράγμα είχε κάποια αλήθεια μετά την επαν ά κ τηση της Κρήτης στα 961 και τις επιτυ χ ί ες αυτού του αυ τ ο κ ρ άτορα στην Κύ προ και στην αν ατ ο λ ι- κή λεκάνη της Μεσο γείου, κυριαρχία που διαρκεί ως τα τέλη του 11ου αι. Ε ι δ ική μνεία της εξωτερικής πο λ ι τ ικής του Βυζαντίου απέ ν αντι σε απ α ι- τητ ικούς γε ί τ ον ες ή αβέβαιους φίλους πρ έ πει να γίνει και για τις σχ έ σ ε ι ς της αυ τ ο κ ρ ατορίας με τους λαούς του Ευξείνου Πόντου. Η πρ ο σ π ά θεια για εγκατά σταση των στρ ατ ι ω τ ικών δυνάμεων της αυ τ ο- κ ρ ατορίας στην Ταυ ρ ική χερσόν η σο (την σημερινή Κριμαία), που υλοπο ι ε ί- ται με την ίδρυση του θέ μ ατος της Χερσώνος γύρω στα 838, καθώς και η σ πο υ δ α ι ό τητα για την άμυνα της περιοχής του ακριτικού θέ μ ατος της Χαλδίας, απ αντούν στην επιτα κ τ ική ανάγκη του Βυζαντίου να κρατήσει τον Εύξ ε ινο Πόντο υπό την από λ υ τη ναυ τ ική κυριαρχία του. Κ λ ε ιστή βυζαντ ινή θάλασσα ο Πόντος για τους αραβικούς στόλους, παρ α β ι ά στηκε όμως από τα ρωσικά draggars και τα ρωσο σ λ α β ικά μον ό ξ υ λ α, χωρίς όμως να υπο στεί αλλοίωση και κλον ισμό ο βυζαντ ιν ός έλ ε γχος στην ν αυ σ ιπλοΐα της περιοχής. Αυτό είναι που θα πε τύ χουν οι Σταυροφόροι (οι ν αυ τ ικ ές δημοκρατ ί ες της Ιταλίας) μετά την φραγκική εγκατά σταση στη Βασιλεύουσα στα 1204. Είναι αυ τ ον ό ητο ότι αυ τή η αμείωτη και συ ν ε χ ή ς πρ ο σ π ά θεια του Βυζαντίου να ελ έ γχει τους ναυ τ ικούς δρόμους του Ευξείνου Πόντου, καθώς και τις προς την εσώτερη Ασία αρτη ρ ί ες που κατ έληγαν στην Τρ απε ζο ύ ντα, απαιτούσε την ειρην ική με το Βυζάντιο συμβίωση των λαών, που κατ ο ικ ο ύ σ αν κυρίως στις αν ατ ο λ ικ ές ακτές της θάλασσας αυ τής. Στο πλαίσιο αυ τής της πο λ ι τ ικής πρ έ πει κατά τη γνώμη μου να τοπο θετή σουμε την αδιάλειπ τη μέριμνα των Βυζαντ ινών για τον εκχριστ ι αν ισ μ ό των Αβασγών και Αλανών, αλλά ακόμη και των εξιουδαϊσμένων Χαζά ρ ω ν, πρ ο σ π ά θεια που γνωρίζει το από γειό της με τις φωτειαν ές απο στ ο λ ές στη Χ α ζαρία και αργότερα μεθ ο δ ε ύ ε ται με το απο στ ο λ ικό έργο του Νικ ο λ ά ο υ Μ υ στ ικού στην ευρύτερη περιοχή. Η ένταξη πλην βεβαίως των ορθοδόξων Αρμενίων, των Γε ω ρ γ ι ανών και Ιβήρων στα διοικ ητ ικά στρ ώ μ ατα της αυ τ ο κ ρ ατορίας (κυρίως από τον 9ο αι. και εδώ) είναι ασφαλώς απο τ έλεσμα της πο λ ι τ ικής αυ τής (οι μελ έ τ ες τη ς Bernadette Hisard γύρω από τα θέ μ ατα αυ τά φωτίζουν ουσιαστ ικ ές πτυ χ ές της βυζαντ ινής διπ λ ω μ ατίας στην ευαίσθητη αυ τή περιοχή υπο γρ α μ μ ί ζοντας την αρχή, που ανέφερα παραπ άνω). Η γρ ήγορη αυ τή επισκόπηση των συ ν ισταμένων της βυζαντ ινής πο λ ι τ ι- κής στα διάφορα συνοριακά συ γ κ ρ ο τή μ ατα μας επιτρ έ πει να υπο γρ α μ μ ί- σουμε συ μπε ρ α σ μ ατ ικά τις στα θε ρ ές αρχές, που παρά τις κατά καιρούς αντ ι ξο ό τητ ες και αμηχαν ί ες δεν έπαψαν να καθοδηγούν τις σχέσεις των Βυ- 1 9 A