ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ Ιδιοτυπίες της ποίησης του: Ποίηση έντονα προσωπική, που απορρίπτει τον παραδοσιακό λυρισμό και προκρίνει τον εσωτερικό. Η ποίηση του μοιάζει πεζολογική. Κυριαρχεί ο ρεαλισμός, η λεπτή ειρωνεία, η θεατρικότητα και η υποβολή. Γλώσσα: η ομιλούμενη στην ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας, δημοτική με τύπους λόγιους και πολίτικους ιδιωματισμούς, με πολλές αντιποιητικές λέξεις καθημερινής χρήσης Στίχοι: ιαμβικοί, ελεύθεροι ανισοσύλλαβοι ανομοιοκατάληκτοι με χασμωδίες, προσεγμένοι στη στίξη, στις περιόδους, στις παύσεις Ύφος: σαφήνεια, ακριβολογία διατύπωσης, διαύγεια σκέψης, λιτότητα εκφραστική χωρίς σχήματα λόγου και περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία. Λεπτή ειρωνεία, ρεαλισμός, δραματικότητα (χρήση διαλόγου). Η βαρύτητα πέφτει συνήθως στα ουσιαστικά, ενώ τα επίθετα, όχι και τόσο συνηθισμένα, συνδέονται κατά κανόνα με το ερωτικό στοιχείο ή την ιδιότυπη ειρωνεία του Καβάφη. Τα ποιήματα του διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: φιλοσοφικά, ιστορικά, αισθησιακά (ηδονιστικά). Τα ιστορικά αναφέρονται είτε σε αυθεντικά γεγονότα, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου ή σε επινοημένα. Στα φιλοσοφικά ποιήματα υπάρχουν αρκετά μοτίβα: το αναπότρεπτο, η βαριά ατμόσφαιρα της μοίρας, το χρέος, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ματαιότητα των μεγαλείων, η παρακμή, η φθορά. Η διάκριση είναι σχηματική επειδή ενδέχεται να καταταγούν σε περισσότερες από μία κατηγορίες. Το κλίμα της ποίησης του είναι σοβαρό, η ειρωνεία βέβαια είναι άφθονη, συνοδεύεται όμως και από τη συνειδητοποίηση της τραγικής ουσίας της ζωής, την αίσθηση της παρακμής και της ματαιότητας (=καβαφική ειρωνεία) Στην τεχνική του δεν είναι τίποτα τυχαίο: ο ρυθμός, η ομοιοκαταληξία (όταν υπάρχει), η διάλυση κάποτε του ίδιου του στίχου, η στίξη, οι περίοδοι, οι παύσεις, όλα είναι προσεκτικά υπολογισμένα. Το ίδιο και η τυπογραφική εμφάνιση των ποιημάτων του.
Το ποίημα δημοσιεύτηκε το 1921 με τον παραπάνω τίτλο, στην πρώτη του, όμως γραφή (1918) είχε τον τίτλο «Μαχαίρι». Ο Ιάσων Κλεάνδρος αποτελεί φανταστικό πρόσωπο, αλλά η Κομμαγηνή υπήρξε κάποτε ανεξάρτητο κρατίδιο στα βορειοανατολικά της Συρίας (164π.χ. - 72μ.χ) και αργότερα τμήμα της Βυζαντικής Αυτοκρατορίας. Έτσι το ποίημα εμφανίζεται μέσα σε πλαίσιο ιστορικό, ή, καλύτερα, ψευδοϊστορικό, έχει όμως χαρακτήρα κυρίως φιλοσοφικό ή διδακτικό, εφόσον το θέμα του είναι η επίκληση της Ποίησης από κάποιο φανταστικό ποιητή, την οποία ικετεύει να τον θεραπεύσει από τα σημάδια του χρόνου. Το ποίημα αναπτύσσεται σε δύο άνισες σε μέγεθος στροφικές ενότητες: Α) Στην πρώτη (στιχ1-6) διατυπώνεται το πρόβλημα της φθοράς που προκαλεί το χρόνος και απευθύνεται η πρώτη έκκληση στην Ποίηση να βοηθήσει: Στιχ:1 το ποίημα ξεκινά με το μοτίβο των γηρατειών. Η λέξη «μορφή» πιθανόν αναφέρεται στην ψυχική μορφολογία του αφηγηματικού υποκειμένου, δεν αποκλείεται όμως να αφορά και το πρόσωπο, το μέρος δηλαδή του σώματος που το μοφοποιεί (πρόσωπο και προσωπικότητα). Στιχ.2: Η λέξη «πληγή» επαναλαμβάνεται άλλες δύο φορές (στιχ7και9) ως η χαρακτηριστικότερη μορφή φθοράς στο σώμα. Η φράση «φρικτό μαχαίρι» που επαναλαμβάνεται και στην επόμενη στροφή (στιχ7) χρησιμοποιείται μεταφορικά για τη δύναμη του χρόνου. Άλλωστε η λέξη «Μαχαίρι» αποτελούσε και τον τίτλο της πρώτης γραφής του ποιήματος. Στιχ3: το νόημα του στίχου είναι ότι ο φανταστικός ποιητής αδυνατεί μόνος του να υπομείνει τη φθορά των γηρατειών και να παρηγορηθεί. Στιχ4: λύση αποτελεί η «Τέχνη της Ποιήσεως», που με την επίκληση και τα κεφαλαία πρώτα στοιχεία θεωρείται κάτι σαν θεά. Στιχ5: το επίρρημα «κάπως» αναιρεί τη δραστικότητα της προηγούμενης λύσης: η λύση είναι πρόσκαιρη και περιστασιακή. Στην επόμενη ενότητα το επίρρημα «για λίγο» λειτουργεί παρόμοια. Στιχ6. η φράση «νάρκης του άλγους δοκιμές» σημαίνει ότι οι απόπειρες να ναρκωθεί ο πόνος συνιστούν προσωρινή θεραπεία και όχι οριστική ίαση. Η διαδικασία της φθοράς είναι αναπότρεπτη και η ποιητική πράξη λειτουργεί ως ναρκωτικό αντίδοτο. Η λέξη «Φαντασία»
παραπέμπει στην αναπαραστατική φαντασία (=φανταστική ανάπλαση εξωτερικού ερεθίσματατος του Καβάφη, ενώ ο Λόγος σε γνωσιολογικά και μεταφυσικά χαρακτηριστικά. Β) Στη δεύτερη ενότητα (στιχ7-9) διατυπώνεται η τελική επίκληση στην ποίηση, με παράλληλη συμπύκνωση των καταπραϋντικών ιδιοτήτων της και του πόνου που προκαλεί η φθορά του χρόνου. Ο στιχ.7, καθώς επαναλαμβάνει αυτούσιο το στιχ2, αποτελεί τον κυριότερο συνδετικό κρίκο μεταξύ των δύο ενοτήτων Στην αγωνία λοιπόν για τη φθορά, τη χαμένη σωματική ομορφιά, την ψυχική ευεξία και τον έρωτα (η απόλαυση της ερωτικής ηδονής συνδέεται με το «σώμα» και τη «μορφή») ο φανταστικός ποιητής αντιτάσσει την «Τέχνη της Ποιήσεως». Η τεχνική του ποιήματος Η ποιητική αφήγηση ανατίθεται σ ένα φανταστικό πρόσωπο, το οποίο σε πρώτο πρόσωπο και με την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου αποκαλύπτει την προσωπική πληγή, την αγωνία, την οδύνη και τη μελαγχολία που του προκαλεί η φρίκη των γηρατειών. Ωστόσο ο Ιάσων Κλέανδρος δεν αποτελεί τίποτε άλλο παρά το προσωπείο του ίδιου του ποιητή. Ο δυσανάλογα μεγάλος σε σύγκριση με το μέγεθος του ποιήματος τίτλος, με την προσεκτική στίξη και τις λεπτομέρειες, δημιουργεί ένα ιστορικό άλλοθι (ψευδοϊστορικό πλαίσιο). Κι αυτό σε συνδυασμό με τον πλασματικό ποιητή επιτρέπει στον Καβάφη να εκφράζεται με τρόπο αποστασιοποιημένο αποδίδοντας διαχρονική ισχύ στα λεγόμενα του. Ταυτόχρονα, η χρήση του πρώτου προσώπου του παρέχει τη δυνατότητα μιας έμμεσης ταύτισης και έμμεσου διδακτισμού: Ό, τι λέγεται χρεώνεται στο φανταστικό ποιητή, ανήκει όμως στον ίδιο. Άλλωστε ο Καβάφης τη χρονιά που δημοσιεύτηκε το ποίημα ήταν 58 ετών. Το ποίημα είναι γραμμένο σε χαμηλούς τόνους, μια και έχει εξομολογητικό χαρακτήρα. Αξιοσημείωτο είναι το ύφος: είναι πιο πεζολογικό, ρεαλιστικό και οικείο, όταν γίνεται αναφορά στα αποτελέσματα της φθοράς που προκαλεί ο χρόνος. Μεταβάλλεται όμως σε επισημότερο με τη χρήση λόγιων εκφράσεων, όταν ο ποιητής επικαλείται την ποίηση και την αναλγητική επίδραση της. Απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου 1. Γιατί ο Καβάφης υποδύεται ένα άγνωστο πρόσωπο, ένα ιστορικά ανύπαρκτο ποιητή του 595μ.χ; Έχετε σκεφτεί πώς θα λειτουργούσε η Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου..., αν απλώς είχε τον τίτλο «Μελαγχολία του ποιητού»; Ο εκτενής τίτλο μπαίνει για να αποστασιοποιηθεί ο ποιητής Καβάφης από τον ποιητή του ποιήματος. Προσφέρει ένα άλλοθι στον Καβάφη. Αρκεί μια χρονολογία, μια ένδειξη, ένα ιστορικό πρόσωπο, μια πόλη, για να εξασφαλιστεί αυτό το άλλοθι. Βρισκόμαστε στα βάθη της
Ασίας στην Κομμαγηνή, χώρα ανατολικά της Συρίας-και όχι βέβαια στις μέρες μας, αλλά σε πολύ μακρινούς καιρούς το 595μ.χ. Καμμία σχέση με τον Καβάφη και τα συναισθήματα του. Το ποίημα λοιπόν είναι (δείχνει) ιστορικό. Έτσι αποστασιοποιείται από το προσωπικό του πρόβλημα, και το καθιστά ξένο, πιο αντικειμενικό, αλλά και πιο αληθινό αφού το συνδέει με κάποιο συγκεκριμένο και επώνυμο πρόσωπο. Από την άλλη, καθώς ο Ιάσωνας Κλεάνδρου είναι ανύπαρκτο ιστορικά πρόσωπο, θα μπορούσε να είναι ένας οποιοσδήποτε ποιητής, σε οποιαδήποτε εποχή, ο Καβάφης προδίδει στο μήνυμα του-η ποίηση ως μέσο καταπράϋνσης του γήρατος και της ασχήμιας-διαχρονική ισχύ. 2. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους επιτυγχάνεται η επικοινωνία του ποιητή με την Τέχνη της Ποίησης. Ποιο είναι το κλίμα της επικοινωνίας αυτής; Εκφραστικά μέσα: Απευθύνεται άμεσα σε αυτήν χρησιμοποιώντας το β ενικό «εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως» Στο στίχο 8 βλέπουμε την προστακτική έγκλιση που δηλώνει όμως ικεσία: «Τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως» Επανάληψη και προσφώνηση (Τέχνη της Ποιήσεως) Προσωποποίηση της ποίησης Το κλίμα της επικοινωνίας Κλίμα μελαγχολικό (βλ.τίτλος) οπυ επιτείνεται και αγγίζει τα όρια του τραγικού με τις αναφορές στο γήρας, τις πληγές, το άλγος. Έτσι με αυτό το φόντο, θα λέγαμε ότι η επικοινωνία γίνεται μέσα σε μία ατμόσφαιρα επίκλησης και ικεσίας. Βέβαια τόσο το β πρόσωπο όσο και η ικεσία υποδηλώνουν και την οικειότητα του ποιητή προς την ποίηση. 3. Στο ποίημα του «Εκόμισα εις την τέχνην» ο Καβάφης αναφέρει μεταξύ άλλων για την ποίηση: «Ξέρει να σχηματίζει μορφήν της Καλλονής/σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα». Ποια η σχέση των στίχων αυτών με το ποίημα που εξετάζουμε; Οι συγκεκριμένοι στίχοι έχουν κοινό νοηματικό πυρήνα με το εξεταζόμενο ποίημα. Ο Καβάφης αντιμετωπίζει την τέχνη-ποίηση ως βάλσαμο, παρηγοριά που δίνει ομορφιά στη ζωή και χωρίς
σχεδόν να το καταλαβαίνει ο άνθρωπος, καλύπτει τα κενά και τις αδυναμίες του γεμίζοντας τον εσωτερικά. Eκόμισα εις την τέχνην Κάθομαι και ρεμβάζω. Επιθυμίες και αισθήσεις εκόμισα εις την τέχνην-κάτι μισοειδωμένα πρόσωπα ή γραμμές ερώτων ατελών κάτι αβέβαιες μνήμες. Ας αφεθώ σ αυτήν. Ξέρει να σχηματίσει μορφήν της Καλλονής σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα. Στο παραπάνω ποίημα υπάρχει ως πηγή έμπνευσης ο ηδονικός οραματισμός. Η τέχνη λειτουργεί ως βάλσαμο. Σε αυτήν μεταφέρει τις μνήμες. Με αυτήν τις ξαναζωντανεύει και τις κάνει πιο όμορφες. Έτσι αλλάζει και η ζωή του. Μέσα από την τέχνη αναπλάθει το παρελθόν(πχ.τους ερωτικούς συντρόφους). Γεμίζει τα εσωτερικά του κενά, τις αδυναμίες του παρόντος, την ερωτική του στέρηση, την έλλειψη ομορφιάς. Υπάρχει λοιπόν νοηματική σχέση μεταξύ των δύο ποιημάτων. Και στον Ιάσωνα η τέχνη καλείται να καλύψει τις αδυναμίες του γήρατος και τις πληγές. Σε κάθε ποίημα τονίζεται βέβαια διαφορετική αδυναμία. Ωστόσο αυτές οι δύο αδυναμίες βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση. Η σωματική-βιολογική (στον Ιάσωνα) θα επιφέρει και την ερωτική.άρα και στα δύο ποιήματα τονίζεται η αξία της τέχνης ως βάλσαμο, παρηγοριά. Απαντήσεις στις εργασίες του σχολικού βιβλίου 1. Διαβάστε το ποίημα του Νίκου Καρούζου «Διερώτηση για να μην κάθομαι άνεργος» (σελ.68 του σχολικού βιβλίου). Που εντοπίζετε ο διάλογος με την καβαφική Μελαγχολία; Με ποιες άλλες ποιητικές επιλογές αντιπαραθέτει ο Καρούζος την προσωπική του στάση απέναντι στα ποιήματα; Ο διάλογος με το ποίημα του Καβάφη φαίνεται στους στίχους: «είναι ιώδιο; Είναι φάρμακα; είναι γάζες επίδεσμοι παρηγόρια ή διαλείμματα;
Η λέξη φάρμακο είναι κοινή και στα δύο ποιήματα. Και στα δύο η τέχνη της ποίησης παρουσιάζεται με φάρμακο, καταπραϋντικό, γάζες. Ο Καρούζος αναρωτιέται «τι είναι τα ποιήματα». Ο Καβάφης απαντά : «νάρκη του άλγους δοκιμές» Ο Καρούζος αναρωτιέται αν είναι η ποίηση «φρεναπάτη», ψευδαίσθηση και ο Καβάφης αναφέρει ότι «κάμνουνε λίγο να μη νοιώθεται η πληγή» Ο Καρούζος ρωτάει να είναι τα ποιήματα «εκδορές, απλά γδαρσίματα ενώ ο Καβάφης υποστηρίζει ότι η ποίηση είναι φάρμακο, όχι πληγή. Άλλες ποιητικές επιλογές του Καρούζου: Μονόλογος 13 ερωτήματα παράθεση της άποψης άλλων παράθεση της δικής του άποψης 2. Στο βυζαντινό τεχνοτροπίας πίνακα (σελ67) του Νίκου Εγγονόπουλου, «Η θυσία του ποιητή» (1935) είναι εμφανής ο διάλογος με την Μελαγχολία Ιάσωνος Κλεάνδρου. Χαρακτηριστική είναι η επιγραφή στον πίνακα: «Η θυσία του ποιητή Ιάσωνος Κλεάνδρου εν Κομμαγηνή». Εσείς πώς αντιλαμβάνεσθε την αναφορά στο καβαφικό ποίημα; Ο ποιητής στον πίνακα δείχνει ηλικιωμένος, όπως παρουσιάζεται στο καβαφικό ποίημα. Το μάτι μας πέφτει στο Μαχαίρι και μας θυμίζει το φρικτό μαχαίρι στη Μελαγχολία. Στον πίνακα θυσιάζεται ο ποιητής. Απογυμνώνεται μπροστά στο κοινό, για να μπορέσει τελικά να λυτρωθεί και αυτός και το κοινό γιατί μέσα από τα μάτια του ποιητή βλέπει και μαθαίνει τον εαυτό του.