Αρχεία παραδοσιακής µουσικής: Η διαχείρισή του µέσα από πολυπαραµετρική βάση δεδοµένων, ως εργαλείο µουσικής έρευνας. Προβλήµατα και προοπτικές. Η συγκεκριµένη Βάση εδοµένων αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράµµατος «Ανθεµούσα» και αφορά την µουσική. Η «Ανθεµούσα» (Ολοκληρωµένο σύστηµα ψηφιοποίησης και ηλεκτρονικής αρχειοθέτησης ιστορικών τεκµηρίων εικόνας και ήχου), υλοποιήθηκε ως ερευνητικό πρόγραµµα της Γενικής Γραµµατείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΕΠΕΤ ΙΙ),ανάδοχο το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και συνεργαζόµενους φορείς το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών της Πάτρας το Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης του Πανεπιστηµίου Αθηνών και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας. Το µέρος της µουσικής είχε αναλάβει το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας σε επιστηµονική συνεργασία µε το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών, µε υπεύθυνο της διεπιστηµονικής ερευνητικής οµάδας τον Γρηγόρη Σηφάκη και ερευνητές τους Νίκο ιονυσόπουλο, Ζωή Μάργαρη, Βασίλη Νιτσιάκο, Γιώργο Παναγιώτου, Κώστα Λώλη και Ρενάτα αλιανούδη. Έτσι το µέρος του προγράµµατος που αναλογούσε στη µουσική, αφορούσε την ανάπτυξη κατάλληλης Β.. για την εισαγωγή ψηφιοποιηµένων τεκµηρίων ήχου και εικόνας, την ηλεκτρονική ταξινόµησή τους µε βάση τις πληροφορίες που συνοδεύουν και ενοποιούν το υλικό αυτό και τη δηµιουργία εργαλείων αναζήτησης και ανάκλησης των καταχωρήσεων βάσει πολλαπλών κριτηρίων. Στόχος ήταν η δηµιουργία θεµατικού µουσικού αρχείου σε ηλεκτρονική µορφή, δηλαδή τη δηµιουργία µιας ψηφιακής µουσικής βιβλιοθήκης ή, µε άλλα λόγια, την αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας της πληροφορίας, που οδηγεί στη µορφή της Βάσης εδοµένων. Εξ άλλου το οπτικοακουστικό υλικό προσφέρεται κατεξοχήν στις εφαρµογές της τεχνολογίας των πολυµέσων. Η υλοποίηση του έργου είχε ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη τεχνογνωσίας σχετικά µε τις εξελιγµένες τεχνικές επεξεργασίας ήχου και τη δηµιουργία ηλεκτρονικών µεθόδων ταξινόµησης ηχητικών και εθνοµουσικολογικών δεδοµένων. Στη συνέχεια έγινε εισαγωγή του συνολικού επεξεργασµένου ηχητικού και οπτικού υλικού στη Β.. και η ταξινόµησή του µε την τεκµηρίωση που το συνοδεύει. Το σύστηµα που προέκυψε υποστηρίζει µεγάλο όγκο δεδοµένων, και προβλέπει τις µεθόδους αναζήτησης και παρουσίασης τους, ενώ λειτουργεί σε πολυχρηστικό (multi-user) περιβάλλον. Παράλληλα υπάρχει η δυνατότητα προσπέλασης της βάσης δεδοµένων µε την χρήση του internet. Το αποτέλεσµα-προϊόν µπορεί να απευθύνεται σε ποικίλους αποδέκτες στο χώρο της εκπαίδευσης και του πολιτισµού: ερευνητές ή σπουδαστές που σκοπεύουν να µελετήσουν συστηµατικά ένα αρχείο (που θα έχει ενσωµατωθεί στη Β..) ή µια µουσική θεµατολογία, έως τους µουσικόφιλους και τους µουσικούς που θα ήθελαν να βρουν κάποια συγκεκριµένα µουσικά κοµµάτια σχολιασµένα προς σύγκριση και γνώση. Η συγκεκριµένη Β.. έχει ως κεντρική έννοια διαπραγµάτευσης το τραγούδι ως κοινωνικό / πολιτισµικό φαινόµενο, το οποίο θέλει να παρουσιάσει µε τα επιµέρους στοιχεία του στην αλληλοδιαπλοκή τους δηλ. µε τις τρεις συνιστώσες που το συναποτελούν: µουσική, λόγος, χορός µε τα κοινωνικά τους συµφραζόµενα, συνδυαστικά και όχι κατακερµατισµένα, όπως γινόταν σε παλιότερες εποχές, όπου η
καθεµία από τις επιµέρους διαστάσεις, αντιµετωπιζόταν ως ανεξάρτητο και αυθύπαρκτο στοιχείο. Το αρχικό µουσικό υλικό που χρησιµοποιήθηκε πιλοτικά, είναι καταγραφές από επιτόπιες έρευνες τις τελευταίας εικοσαετίας κα ι από υπάρχοντα µουσικά αρχεία, τα οποία είναι εύκολα στην προσπέλαση, και µπορούν να δώσουν, σε κάποιο βαθµό, το στοιχειώδες συνοδευτικό υλικό τεκµηρίωσης. Στη τυπική περίπτωση όµως, η µεθοδολογία και η οργάνωση των δραστηριοτήτων που προτείνεται για τη συνέχιση του προγράµµατος για τον εµπλουτισµό της Β.., σε γενικές γραµµές είναι η εξής: (βλ. πίνακας Νο 1, Οργανόγραµµα δραστηριοτήτων). ΟΡΓΑΝΟΓΡΑΜΜΑ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Η λογική που έχει δοµηθεί η Β.. ως προς τους ερευνητές που εργάζονται για τον εµπλουτισµό της, καθώς και τη δοµή / λειτουργικότητα που παρουσιάζει αυτή στον επισκέπτη / χρήστη, φαίνεται στον πίνακα Νο 2 (Εισαγωγή). ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όλα τα πεδία της Β.. είναι αναζητήσιµα, εκτός από αυτά που δεν αποτελούν βασικές αφετηρίες αναζήτησης (π.χ. χρονική διάρκεια). Μπορεί να γίνει συνδυαστική / παραµετρική αναζήτηση, µε τιµές από διαφορετικά πεδία και λέξεις κλειδιά. Τα αποτελέσµατα της αναζήτησης εµφανίζονται σε έναν κατάλογο, από τον ποίο ο ερευνητής επιλέγει τις καταγραφές που τον ενδιαφέρουν. Η επιλογή οδηγεί στην οθόνη του κοινού δελτίου. Οι λογικοί οδοί και οι τρόποι αναζήτησης φαίνονται στο σχετικό οργανόγραµµα (βλ. πίνακας Νο 3, Αναζήτηση) Το σηµαντικό, και ταυτόχρονα το ισχυρό σηµείο αυτής της Β.., είναι η δυνατότητα που παρέχει στον ερευνητή επισκέπτη να έχει ταυτόχρονη προσπέλαση και εποπτία από την οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή στο ποιητικό κείµενο, στη µουσική παρτιτούρα, στο κινησιόγραµµα και στις φωτογραφίες των µουσικών, ενώ ακούει το κοµµάτι από τα ηχεία και βλέπει το σχετικό βίντεο. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Θα µπορούσε κανείς να εκθέσει αναλυτικά τους προβληµατισµούς που αναπτύχθηκαν στην ερευνητική οµάδα, και να σχολιάσει τις αρκετές, πραγµατικά, ιδιοµορφίες και ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η δηµιουργία µιας ηλεκτρονικής µουσικής βιβλιοθήκης. Να αναφερθεί, επίσης, στις δυνατότητες που δίνει στον ερευνητή µια τέτοια οργανωµένη και εµπλουτισµένη βιβλιοθήκη. υνατότητες που ήταν πολύ δύσκολα επιτεύξιµες, αν όχι αδιανόητες, πριν την εµφάνιση και εφαρµογή της πληροφορικής. υνατότητες που αφορούν κυρίως τα δοµικά στοιχεία και τις επιµέρους µορφολογίες του τραγουδιού (λ.χ. ρυθµός, κλίµακα, ποιητική δοµή κ.λ.π.), και που επιτρέπουν εύκολα πλέον την συγκριτική και στατιστική ανάλυση µιας ευρείας οµάδας τραγουδιών, σύµφωνα µε τις εκάστοτε ανάγκες και παραµέτρους που θέτει το προς έρευνα θέµα. Όµως θα ήθελα να καταθέσω εδώ επιγραµµατικά δυο-τρία σηµεία ενός προβληµατισµού, στο επίπεδο διαχείρισης και αντιµετώπισης τέτοιου είδους βάσεων δεδοµένων, που διαπραγµατεύονται πολιτισµικά δεδοµένα. α. Το πρώτον είναι ότι για να λειτουργήσει ως σηµαντικό ερευνητικό εργαλείο µια τέτοια Β.. θα πρέπει να έχει εµπλουτισθεί µε σεβαστό αριθµό εγγραφών, για να
µπορεί να αποδώσει τους καρπούς της εµφανώς στα σηµεία που υπερτερεί σε σχέση µε τη µέχρι τώρα γνωστή κλασική έρευνα. β. Η διεπιστηµονική οµάδα η οποία θα αξιολογήσει, θα επεξεργαστεί και θα φορτώσει τα επεξεργασµένα δεδοµένα, θα πρέπει να είναι όσον το δυνατόν εγκυρότερη και µε συνέπεια προς τις αρχές αξιολόγησης και επεξεργασίας, που έχουν τεθεί από την αρχή, για να µπορεί να είναι συγκρίσιµο το συνολικό υλικό. Και τούτο καθ όσον τα δεδοµένα που αναζητά ο χρήστης, αναδεικνύονται επί ίσοις όροις στην οθόνη του και µάλιστα «ιεροποιηµένα» από το νέο µέσο (Η/Υ), το οποίο ανάγει στη σφαίρα του έγκυρου και του αδιάβλητου. γ. Το κόστος συλλογής, επεξεργασίας και φόρτωσης των δεδοµένων, είναι πολύ υψηλό, αν αναλογιστεί κανείς ότι συνήθως µπορεί να υπερβεί τις δέκα ανθρωποώρες για κάθε εγγραφή. Αυτή η σκέψη και σε συνδυασµό µε τις προηγούµενες επισηµάνσεις, µας οδηγεί στο συµπέρασµα, ότι τουλάχιστον προς το παρόν, µπορούν να υλοποιηθούν µε σχετική πληρότητα λίγες µόνον τέτοιες βιβλιοθήκες, και µάλιστα µόνον σε εθνικό επίπεδο. δ. Στη φάση αναζήτησης, κυρίως του συνοδευτικού υλικού τεκµηρίωσης των χρησιµοποιηθέντων ηχογραφηµένων, έγινε αισθητή η αναγκαιότητα της αναπροσαρµογής των µεθοδολογιών και της οργάνωσης της επιτόπιας έρευνας, έτσι ώστε να προκύψουν τα δεδοµένα που θα κάνουν εφικτή την ανάλυση, την εγγραφή και την παρουσίαση του τραγουδιού, µέσα από τη Β.., ως κοινωνικο-πολιτισµικού φαινοµένου. Έτσι, η αναλυτική δοµή µιας τέτοιας βάσης, όπως υλοποιήθηκε σε αυτή τη περίπτωση, δείχνει τον δρόµο µέσα από διαδικασίες ανάδρασης, για το «ποια» στοιχεία και «πώς» πρέπει να συλλεχθούν στις µελλοντικές έρευνες, αναβαθµίζοντας και διευρύνοντας έτσι την οπτική και την πρακτική µας στις έρευνες πεδίου. Παραδειγµατικά µπορούν να αναφερθούν ότι τα βιογραφικά των µουσικών, η σύγχρονη βιντεοσκόπηση µε την ηχογράφηση, η φωτογράφηση, η καταγραφή συνθηκών ηχογράφησης και του κοινωνικού πλαισίου όπου λειτουργεί η κάθε ερευνώµενη µουσική κλπ, κλπ., είναι εκ των ουκ άνευ πρακτικές για την πληρέστερη έρευνα και µελέτη της µουσικής, ενώ παράλληλα είναι αναγκαίες για να προκύψουν τα δεδοµένα που θα συµπληρώσουν τα περισσότερα από εκατόν είκοσι πεδία της καρτέλας του κάθε τραγουδιού. ε. Τέλος, κάποιος που θα προσπελάσει την καρτέλα ενός τραγουδιού, µε όλες τις αναλύσεις και τα δεδοµένα του, δεν πρέπει να θεωρήσει ότι έµαθε τα πάντα για αυτό. Η αποτύπωσή του στο χαρτί ή στην οθόνη του ηλεκτρονικού µας υπολογιστή, δεν παύει να είναι µια αποτύπωση και όχι το ίδιο το τραγούδι. Η εµπειρία του και η βιωµατική γνώση του τραγουδιού µέσα στα κοινωνικά του συµφραζόµενα και στην κανονική του επιτέλεση, εκεί όπου ζει, λειτουργεί και αναπνέει, θα είναι πάντα αναγκαίες για την καλύτερη κατανόησή του, µιας και το τραγούδι δεν είναι µόνον αναλυτικές παράµετροι, αλλά ένα ζωντανό και δυναµικά εξελισσόµενα στον χρόνο, κοινωνικό προϊόν, που σηµαίνει πολύ περισσότερα απ ότι η µετρική στο ποιητικό κείµενο, η κλίµακα στη µελωδία και τα βήµατα στο χορό.