Η μάχη του Εμπυθίου (1352)

Η μάχη του Εμπυθίου (1352) ΜΑ, Δρ. Ιωάννης Κούζας Περίληψη Η εμφύλια διαμάχη του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού για τη νομή της εξουσίας ανέδειξε την αδυναμία του Βυζαντίου να υπερασπιστεί τα εδάφη του και εμφανίστηκαν ως διεκδικητές της Κωνσταντινούπολης οι Σέρβοι και οι Τούρκοι. Στα πλαίσια του ανταγωνισμού των δύο διεκδικητών του θρόνου ο μεν ένας χρησιμοποίησε ως συμμάχους του τους Σέρβους και τους Βούλγαρους, ο δε άλλος τους Οθωμανούς Τούρκους. Η μάχη του Εμπυθίου έγινε στα μέσα Οκτωβρίου του 1352 στο Εμπύθιο (Πύθιο) και οι δύο ιστοριογράφοι που μιλούν γι αυτή είναι ο Ιωάννης Καντακουζηνός και ο Νικηφόρος Γρηγοράς. Οι ενωμένες δυνάμεις του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου, που στηρίζονταν κυρίως σε 4.000 Σέρβους ιππείς, υπέστησαν ολοκληρωτική ήττα από τους 10.000 Τούρκους ιππείς, συμμάχους του Καντακουζηνού. Η σημασία της μάχης του Εμπυθίου δεν άσκησε αποφασιστική επίδραση στη διαμάχη των δύο αυτοκρατόρων. Ήταν, όμως, η πρώτη φορά που ο στρατός των Σέρβων ηττήθηκε και έδειξε ότι η νέα ανερχόμενη στρατιωτική δύναμη στο χώρο της Βαλκανικής θα ήταν οι Οθωμανοί Τούρκοι. Λέξεις κλειδιά: Πύθιο, Μάχη Εμπυθίου, Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιωάννης Ε Παλαιολόγος, Στέφανος Δουσάν, Ορχάν, Σέρβοι, Βούλγαροι, Οθωμανοί, Τούρκοι. Η περιοχή του Έβρου κατά τον 14 ο αιώνα κατέστη θέατρο επιχειρήσεων και συγκρούσεων Τούρκων και Σέρβων. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν μπορούσε να αντιδράσει, καθώς ήταν εξαντλημένη από τους εμφυλίους πολέμους της δεκαετίας του 1320, ανάμεσα στον γηραιό αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο και τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ και της δεκαετίας του 1340 ανάμεσα στην Αντιβασιλεία 1 του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου (1341-1347) και του μεγάλου δομέστικου Ιωάννη Καντακουζηνού, μετέπειτα αυτοκράτορα (1347-1354). Τόσο οι Σέρβοι του Στεφάνου Δουσάν (1331-1355), όσο και οι Τούρκοι απέβλεπαν στην υποκατάσταση της Βυζαντινής εξουσίας από τους ίδιους. Ο μεγαλοϊδεατισμός του Δουσάν ήταν εμφανής και γι αυτό, όταν του δινόταν η ευκαιρία, τασσόταν στο πλευρό της μιας ή της άλλης βυζαντινής παράταξης με στόχο την ισχυροποίηση του ιδίου και την κατάληψη εν τέλει της ίδιας της Κωνσταντινούπολης. Οι Τούρκοι, μετά την κατάληψη της Προύσας (1326), της Νίκαιας και της Νικομήδειας, κατέστησαν κυρίαρχοι στη Μ. Ασία (1338). Ήδη από τις αρχές του 14 ου αιώνα είχαν καταλάβει σχεδόν όλη τη Μ. Ασία με εξαίρεση ορισμένες πόλεις και λιμάνια. Το 1346 ο Ι. Καντακουζηνός πάντρεψε 2 τη δευτερότοκη κόρη του Θεοδώρα με τον Οθωμανό εμίρη Ορχάν (1326-1362) και έκτοτε οθωμανικά στρατεύματα θα χρησιμοποιηθούν ως σύμμαχοι του Ι. Καντακουζηνού στην εμφύλια διαμάχη, κατά τη δεκαετία του 1340, για την επικράτηση στον αυτοκρατορικό θρόνο 3. Το 1 Αυτοκράτειρα Άννα της Σαβοΐας, Πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας και στρατηγός Αλέξιος Απόκαυκος. 2 Η ενέργεια αυτή του Ι. Καντακουζηνού «εκλήφθηκε από πολλούς Βυζαντινούς ως απαράδεκτα καιροσκοπική, προκαλώντας την αγανάκτησή τους», αλλά η χρησιμοποίηση «ιδιωτικού στρατού» από τουρκόφωνους και «των υπηρεσιών» τους για τις πολεμικές ανάγκες των εμπλεκομένων στον Β εμφύλιο πόλεμο είχε ξεκινήσει νωρίτερα από το 1346, Νικόλαος Νικολούδης, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, Ιστορία των Ελλήνων, τ. 7, κεφ. 6, Δομή, Αθήνα, χ.χ, σ. 293. 3 «Το χειρότερο ήταν ότι τα τουρκικά στρατεύματα που προσέφερε ο Ορχάν προς ενίσχυση του γαμπρού του ήταν ακόμη πιο άγρια από τον στρατό του Ομούρ και με τις καταστροφές που προκαλούσαν με το πέρασμά τους μετέτρεψαν γρήγορα τη Θράκη σε «έρημη χώρα», Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη, Εμφύλιες συγκρούσεις και δυναστικές έριδες. 1

έτος 1346 θεωρείται σημαντικό για τη μετέπειτα τύχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, γιατί οι Τούρκοι (κυρίως αυτοί από το οθωμανικό εμιράτο) προσκλήθηκαν και διευκολύνθηκαν από τον Ιωάννη Καντακουζηνό να διαπεραιωθούν στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο 4. «Η συνεχής δράση τουρκόφωνων πολεμιστών ποικίλης προέλευσης στη Θράκη και στη Μακεδονία τους είχε σταδιακά εξοικειώσει με αυτές τις περιοχές και αυτό το στοιχείο εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την ταχύτητα και την ευκολία με την οποία η βόρεια Ελλάδα υπέκυψε λίγα χρόνια αργότερα στην οθωμανική προέλαση» 5. «Η πείρα που απόκτησαν σχετικά με τις συγκοινωνιακές αρτηρίες του θρακικού χώρου πρέπει οπωσδήποτε να διευκόλυναν τη μετέπειτα κατάκτηση της τελευταίας Βυζαντινής επαρχίας...» 6. Η εικόνα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν πράγματι απογοητευτική 7. Η Αντιβασιλεία χρησιμοποιούσε, στη εμφύλια διαμάχη της δεκαετίας του 1340, τους συμμάχους της Σέρβους και η αντίπαλη παράταξη του Ιωάννη Καντακουζηνού τους συμμάχους της Τούρκους 8. Οι Τούρκοι με την έλευσή τους στα ευρωπαϊκά εδάφη αντιλήφθηκαν την πλήρη στρατιωτική αδυναμία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, κατάλαβαν πως οι Σέρβοι δεν μπορούσαν να διαδραματίσουν έναν πιο ουσιαστικό ρόλο σε υπερτοπικό επίπεδο, παρ όλες τις φιλοδοξίες τους. Γι αυτό, όσο συμμετείχαν σε επιχειρήσεις κατά Βυζαντινών και άλλων Βαλκανικών δυνάμεων, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσαν ότι μπορούσαν οι ίδιοι όχι μόνο να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη, αλλά και να εδραιώσουν την εξουσία τους σε όλη τη Βαλκανική, ελλείψει άλλης ικανής αντίπαλης στρατιωτικής δύναμης 9. Η συντριβή των Σέρβων τόσο στο Εμπύθιο (Πύθιο), το 1352, όσο και στο Τσερμιάνο (Ορμένιο) αργότερα, το 1371, αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Το 1342 Ο Στέφανος Δουσάν ζήτησε από τον Ιωάννη Καντακουζηνό τις Βυζαντινές κτήσεις δυτικά της Χριστούπολης (Καβάλας) με αντάλλαγμα να τον υποστηρίξει στον αγώνα του κατά της Αντιβασιλείας του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου. Επειδή ο Καντακουζηνός αρνήθηκε, γρήγορα ο Δουσάν στράφηκε προς τη νόμιμη δυναστεία των Παλαιολόγων, που συγκατένευσε για την παραχώρηση αυτών των εδαφών 10. Στα ανυπεράσπιστα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ο Δουσάν κατέλαβε τις Σέρρες και άλλες περιοχές της Μακεδονίας (εκτός από τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα). Προήλασε στο νότο της Βαλκανικής και το 1346 στέφθηκε τσάρος (αυτοκράτορας) της Σερβίας και της Ρωμανίας 11. Απέκτησε, έτσι, νομικό έρεισμα για τη διεκδίκηση της Κωνσταντινούπολης. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός με συμμαχικές μισθοφορικές δυνάμεις από τα εμιράτα του Ορχάν, του Αίδινίου (Aydin) -ή εμιράτου του Ομούρ- και πιθανόν από το εμιράτο του Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος και Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός (1328-1354), Ιστορία των Ελλήνων, τ. 7, κεφ. 5, Δομή, Αθήνα, χ.χ., σ. 271. 4 G. Castellan, Η Ιστορία των Βαλκανίων, Γκοβόστης, Αθήνα, 1991, σ. 12. 5 Ν. Νικολούδης, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, ό.π., σ. 295. 6 Γιώργος Σ. Βογιατζής, Οθωμανοί και μη Οθωμανοί μουσουλμάνοι στην κατάκτηση και τον εποικισμό της Ανατολικής και Δυτικής Θράκης, Ελληνικά, τ. 41, τεύχ. 2 ο, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη, 1990, σ. 281. 7 «Μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου του νέου αναθερμάνθηκε ο πιο ολέθριος από τους εμφυλίους πολέμους που μνημονεύονται ανάμεσα σε Ρωμαίους και σχεδόν όλα σε λίγο διάστημα ανατράπηκαν και καταστράφηκαν και κατάντησε το ακμαίο και μεγάλο βασίλειο των Ρωμαίων εντελώς ανίσχυρο και σαν είδωλο του παλαιού του εαυτού του». Χαρακτηρισμός του εμφυλίου πολέμου 1341-1347 από τον Ιωάννη Καντακουζηνό. Το σχετικό απόσπασμα βλ. Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Εμφύλιες συγκρούσεις και δυναστικές έριδες. Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος και Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός (1328-1354), ό.π., σ. 265. 8 Ο εμφύλιος πόλεμος έδωσε την «ευκαιρία στους εξωτερικούς εχθρούς να αναμιχθούν στα εσωτερικά ζητήματα της αυτοκρατορίας», Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Εμφύλιες συγκρούσεις και δυναστικές έριδες. Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος και Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός (1328-1354), ό.π., σ. 265. 9 Η κατάκτηση των Βαλκανίων άρχισε επί Μουράτ Α (1360-1389). «Αφού ανέλαβε την εξουσία συνέχισε τις πολεμικές επιχειρήσεις του πατέρα του (Ορχάν) στην Ευρώπη και υπήρξε ο πρώτος πραγματικός κατακτητής των Βαλκανίων. Στόχος του δεν ήταν πλέον μόνο τα Βυζαντινά εδάφη αλλά επίσης και οι Σλαβικές χώρες της χερσονήσου», G. Castellan, ό.π., σσ. 80-81. 10 «Η ελληνική αριστοκρατία...αναγκάσθηκε να παραχωρήσει σε μεγάλη έκταση τη θέση και τις περιουσίες της στη νικήτρια σερβική αριστοκρατία», Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ, Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1981, σ. 221. 11 Αυτοχαρακτηρίζονταν ως «fere totius Imperii Romani dominus» (σχεδόν ολοκληρωτικά κυρίαρχος του Ρωμαϊκού κράτους), ibid., σ. 221. 2

Σαρουχάν (Saruhan) 12 ανακατέλαβε εδάφη της Δυτικής Μακεδονίας από τους Σέρβους. Το 1350 ο Δουσάν δέχθηκε να «περιοριστεί στην κατοχή ορισμένων μόνο βυζαντινών πόλεων υπό την απειλή ότι σε αντίθετη περίπτωση θα βρισκόταν αντιμέτωπος με τους Τούρκους μισθοφόρους του Καντακουζηνού - η αγριότητα των οποίων είχε γίνει διαβόητη στη Μακεδονία, στη Θράκη και στη Σερβία» 13. Η διαμάχη, όμως, της Αντιβασιλείας του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού έδινε την ευκαιρία στο Δουσάν να επεμβαίνει στις υποθέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το 1352 έστειλε ένα εκστρατευτικό σώμα στην περιοχή του Διδυμοτείχου, για να βοηθήσει τον Ιωάννη Ε Παλαιολόγο να ανακαταλάβει το Εμπύθιο και την Αδριανούπολη, που τα κατείχε προσωρινά ο Ιωάννης Καντακουζηνός. Οι δύο ιστοριογράφοι που μιλούν για τη μάχη που έγινε κοντά στο Εμπύθιο 14 είναι ο Ιωάννης Καντακουζηνός 15 και ο Νικηφόρος Γρηγοράς 16. Από τους ιστοριογράφους της εποχής οι Βούλγαροι ονομάζονται Μυσοί, οι Σέρβοι Τριβαλ(λ)οί 17, οι Βυζαντινοί Ρωμαίοι και οι Τούρκοι Πέρσες ή βάρβαροι. Η μάχη κοντά στο Εμπύθιο έγινε ανάμεσα στις δυνάμεις του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου, που τις αποτελούσαν Βυζαντινοί, Σέρβοι και Βούλγαροι, και από την άλλη πλευρά δυνάμεις, που τις αποτελούσε ένα μισθοφορικό εκστρατευτικό σώμα Τούρκων, συμμάχων του Ιωάννη Καντακουζηνού. Οι ενωμένες δυνάμεις του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου στηρίζονταν κυρίως στους 4.000 Σέρβους ιππείς, ενώ οι Τούρκοι, σύμμαχοι του Καντακουζηνού, ήταν 10.000 ιππείς 18. Οι Τούρκοι στα μέσα Οκτωβρίου 12 Τα στρατεύματα των εμιράτων του Αϊδινίου και του Σαρουχάν ενίσχυαν τη μια ή την άλλη παράταξη κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου (1341-1347) και αργότερα έλαβαν μέρος, σε «αρκετά μεγάλο βαθμό», στην κατάκτηση της Θράκης, Γ. Σ. Βογιατζής, Οθωμανοί και μη Οθωμανοί μουσουλμάνοι στην κατάκτηση και τον εποικισμό της Ανατολικής και Δυτικής Θράκης, ό.π., σ. 281. Για τις σχέσεις του Ιωάννη Καντακουζηνού με τον εμίρη του Αϊδινίου Ομούρ βλ. Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Εμφύλιες συγκρούσεις και δυναστικές έριδες. Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος και Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός (1328-1354), ό.π., σ. 268. 13 Νίκος Νικολούδης, Ο Βυζαντινοσερβικός ανταγωνισμός κατά τον 14 ο αιώνα, Στρατιωτική Ιστορία, τ. 11, Ιούνιος 1997, σ. 50. Επίσης για τα γεγονότα αυτά βλ. Donald M. Nicol, Οι τελευταίες αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, Παπαδήμας, Αθήνα, 1996, σσ. 360-363. 14 Το Εμπύθιον ή Πύθιον απέχει 15 χιλιόμετρα ΒΑ του Διδυμοτείχου, Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik: JÖB, V. 45, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 1995, σ. 307. Από τον P. Soustal αναφέρεται ως Πύθιον, Peter Soustal, Tabula Imperii Byzantini, vol. 6, Thrakien (Thrake, Rodope und Haimimontos), Denkschriften 221, Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 1991, σσ. 419-420. Σύμφωνα με τον Θρακικό Ηλεκτρονικό Θησαυρό η απόσταση του Πυθίου από το Διδυμότειχο είναι 10 χιλιόμετρα, http://www.xanthi.ilsp.gr/thraki/history/his.asp?perioxhid=b0302 και αυτή, ορθώς, είναι η μεταξύ τους απόσταση. Η μάχη του Εμπυθίου διεξήχθη σε απόσταση 30 σταδίων από το Διδυμότειχο, δηλαδή σε απόσταση 5,5-6 χιλιομέτρων από αυτό, κατά τον Νικηφόρο Γρηγορά. Βλ. σχετικά Ν. Νικολούδης Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, ό.π., σ. 295. Το φρούριο του Εμπυθίου «ανακαινίστηκε εκ θεμελίων με μεγάλες δαπάνες από τον Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνό, την εποχή διακυβέρνησης του Ανδρόνικου Γ (1328-1341) ως έδρα και προσωπικό του καταφύγιο («προσωπικόν του ταμιείον») και «στις αρχές του καλοκαιριού του 1344 πολιορκήθηκε ανεπιτυχώς από τον Αλέξιο Απόκαυκο» και «τον χειμώνα του 1352 το φρούριο απειλήθηκε από τους Βουλγάρους, που είχαν συμμαχήσει με τους Παλαιολόγους εναντίον του Ιωάννη Καντακουζηνού», http://www.xanthi.ilsp.gr/thraki/history/his.asp?perioxhid=b0302 Η προσπάθεια για την κατάληψη του φρουρίου στα μέσα του Οκτωβρίου του 1352, από τους Τριβαλλούς (Σέρβους) ήταν η τρίτη στη σειρά. 15 Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστοριών, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. III, Βιβλίο Δ, Impensis Ed. Weberi, Βόννη, 1832, σσ. 248-249. Μετάφραση του σχετικού χωρίου βλ. Νίκος Νικολούδης, Οι Σέρβοι στη Θράκη, 14ος αιώνας, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1994, σσ. 208-209. 16 Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. Γ, βιβλίο XXVIII, Impensis Ed. Weberi, Βόννη, 1855, σσ. 181-182. Για τη ζωή του Ν. Γρηγορά βλ. J. L. van Dieten, Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geschichte, Historia Rhomaike, I-V, A. Hiersemann, Stuttgart, 1973-2003, σσ. 1-62. 17 Για την ονομασία τους εκείνη την περίοδο βλ. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βιβλίο Α, Impensis Ed. Weberi, Βόννη, 1843, σσ. 9-17. 18 Για τη μάχη του Εμπυθίου κάνει λόγο ο Νίκος Νικολούδης, που τη χαρακτηρίζει ως «σύγκρουση των Σέρβων με τους Οθωμανούς, στο πλαίσιο της συμμαχίας τους με τις αντίπαλες βυζαντινές φατρίες», μεταφράζοντας και το σχετικό χωρίο από τον Βυζαντινό ιστοριογράφο Νικηφόρο Γρηγορά, Ν. Νικολούδης, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, ό.π., σ. 294. Την ίδια άποψη εκφράζει και ο G. Ostrogorsky. Κάνοντας λόγο για τη μάχη αυτή, λέει: «Ο Ορχάν όμως δεν εγκατέλειψε το φίλο του Καντακουζηνό και του έστειλε πρόσθετα στρατεύματα, που αριθμούσαν τουλάχιστον 10.000 άνδρες, με επικεφαλής το γιο του Σουλεϊμάν. Έτσι η έκβαση της διαμάχης ανάμεσα στους δυο ερίζοντες βυζαντινούς αυτοκράτορες βρισκόταν στα χέρια των Οθωμανών και των Σέρβων. Τη νίκη έδρεψαν οι υπέρτεροι Τούρκοι. Ενώ οι Βούλγαροι οπισθοχώρησαν, όταν πλησίασαν οι 3

του 1352 από την περιοχή νότια του Εμπυθίου κατευθύνονταν προς την Αδριανούπολη. Ταυτόχρονα, εκείνο το πρωινό του 1352, οι δυνάμεις του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου προχωρούσαν από το Διδυμότειχο προς κατάληψη του φρουρίου του Εμπυθίου 19. Οι δύο αντίπαλοι αντιλήφθηκαν ο ένας την παρουσία του άλλου, μόνον όταν συναντήθηκαν. Η τρομαγμένη άτακτη υποχώρηση των Βουλγάρων, συμμάχων του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου, προς το Διδυμότειχο, για να σωθούν, άφησε μόνους τους πολύ λιγότερους αριθμητικά Σέρβους και Βυζαντινούς. Στη μάχη, που ακολούθησε, το ανώτερο και ισχυρότερο ιππικό των Τούρκων εξολόθρευσε 20 εύκολα τις δυνάμεις του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου 21. Η σύγκρουση αυτή έλαβε χώρα στην παρόχθια πεδιάδα του Έβρου, νοτιοδυτικά του Πυθίου. Η μάχη περιγράφεται από τους δύο ιστοριογράφους ως εξής: 1. Περιγραφή 22 από τον Νικηφόρο Γρηγορά: «Τούτων δ οὕτω παρεσκευασμένων, οὐ πολλαῖς ὕστερον ἡμέραις ὀλίγους ὄντας ὁ Καντακουζηνός διά τῶν ἡμεροσκόπων μεμαθηκώς καί μόλις ἐς τετρακισχιλίους τόν ἀριθμόν τούς γε εἰς ξυμμαχίαν ἰόντας Τριβαλῶν στρατιώτας Παλαιολόγῳ, μεταπέμπεται λάθρᾳ ξύν γε σπουδῇ τήν βαρβαρικήν τοῦ Ὑρκανοῦ δύναμιν ἐμπαράσκευόν τε καί μάλα τι εὔοπλον περί Λάμψακον ἐφεδρεύουσαν, ἄχρι καί ἐς δυοκαίδεκα χιλιάδας. Οἵ δή καί τόν Ἑλλήσποντον διαβάντες πρίν αἰθέσθαι Τριβαλούς, ἅμα τῷ πλησίον ἐς Διδυμότειχον ἥκειν ἐπεισπίπτουσιν ἐξαίφνης ἀόπλοις, πρίν τόν ἐκ τῆς ὁδοῦ μόχθον γοῦν ἀποτινάξασθαι. Καί τούς μέν ἀπέκτειναν τούς δ ἐζώγρησαν, καί ἅμα πᾶσαν ἐκεῖθεν ἤλασαν λείαν ἵππων τε καί ἁρμάτων πολυτελῶν εἰς Ἀσίαν ἀπονητί. Τῶν γάρ Θρᾳκικῶν τόπων παντάπασιν οὖσιν ἀήθεσι τοῖς Τριβαλοῖς, καί ἅμα ἀπείρως ἔχουσι τῶν βαρβαρικῶν ἐξαίφνης ἐφόδων, τοιαῦτα παρά πᾶσαν ἐλπίδα ξυνεπεπτώκει παθεῖν, Διδυμοτείχου σταδίους οὐ μεῖον ἀπέχουσιν ἤ τριάκοντα». 2. Περιγραφή 23 από τον Ιωάννη Καντακουζηνό: «Γνώμην δέ εἶχον ὡς εἰς τήν ὑστεραίαν σύμπαντες τῷ Ἐμπυθίου ἐπιστρατεύσοντες φρουρίῳ καί κακώσοντες ὡς μάλιστα φρουρᾷ ὑπό Καντακουζηνοῦ τοῦ βασιλέως κατεχόμενον. Συμβέβηκε δέ τῆς αὐτῆς ἡμέρας καί ἥ κατά συμμαχίαν στρατιά Περσῶν βασιλεῖ παρεσκεύαστο τῷ Καντακουζηνῷ, τόν τουρκικές ορδές, τα σερβικά στρατεύματα μαζί με τις ελληνικές δυνάμεις του Ιωάννη Ε νικήθηκαν κοντά στο Διδυμότειχο (τέλη του 1352), G. Ostrogorsky, ό.π., σ. 226. 19 Η κατασκευή του φρουρίου τοποθετείται ακριβώς σ αυτή την περίοδο της εσωτερικής αναταραχής, δηλαδή μεταξύ των ετών 1320 και 1350. Για τη χρονολόγηση της κατασκευής του βλ. Κωνσταντίνος Τσουρής, Αθανάσιος Μπρίκας, Το φρούριο του Πυθίου και το έργο της αποκατάστασής του, Προκαταρκτική ανακοίνωση, 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Καβάλα, 2002. Το φρούριο χαρακτηρίζεται ως «ένας εντυπωσιακός πύργος» και χρησίμευε «πιθανότατα ως θησαυροφυλάκιο του Ιωάννη Καντακουζηνού», Ν. Νικολούδης, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, ό.π., σ. 294. 20 Ο G. Ostrogorsky λέει χαρακτηριστικά πως «τη νίκη έδρεψαν οι υπέρτεροι Τούρκοι», Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, ό.π., σ. 226. 21 Πιο αναλυτική περιγραφή της μάχης κάνει ο Ιωάννης Καντακουζηνός. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς περιγράφει τη μάχη συνοπτικά και διαφοροποιείται σε σχέση με τον Ι. Καντακουζηνό σε δύο σημεία: Πρώτον, αναφέρει ότι οι τουρκικές δυνάμεις ήταν 12.000 αντί 10.000 και, δεύτερον, εκτιμά ότι η μάχη αυτή δεν έγινε συμπτωματικά. Ο Ι. Καντακουζηνός είχε πληροφορηθεί την άφιξη των Σέρβων και γι αυτό μετακάλεσε «κρυφά και βιαστικά τη βαρβαρική δύναμη από 12.000 άνδρες του Υρκανού (Ορχάν)», Ν. Νικολούδης, Οι Σέρβοι στη Θράκη, 14 ος αιώνας, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1994, σ. 208. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς (1292/1295-1360/1361) και ο Ιωάννης Καντακουζηνός (1292-1383) ήταν συνομήλικοι. Συνδέονταν με φιλία, η οποία όμως αργότερα μετατράπηκε σε αντιπαλότητα, κυρίως λόγω των θέσεών τους για τον Ησυχασμό. Το 1351 καταδικάστηκαν οι απόψεις του Ν. Γρηγορά για τον Ησυχασμό και ο ίδιος έπεσε σε δυσμένεια του αυτοκράτορα Ι. Καντακουζηνού. Σχετικά με τη διαφορά στην πληροφόρηση αν η μάχη του Εμπυθίου έγινε συμπτωματικά ή με πρόκληση των Οθωμανών στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο από τον Ι. Καντακουζηνό, μπορούμε να πούμε πως και οι δύο έχουν λόγους να τοποθετούνται διαφορετικά. Ο μεν Ν. Γρηγοράς για να πλήξει τον «αντίπαλό» του Ι. Καντακουζηνό, ο δε Ι. Κατακουζηνός για να υπερασπίσει την υστεροφημία του. 22 Ν. Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, ό.π., Γ, XXVIII, 5-7. 23 Ι. Καντακουζηνός, Ιστοριών, ό.π., Δ, 34. 4

Ἑλλήσποντον διαβᾶσαν, παρά τόν Ἕβρον ἐστρατοπεδεῦσθαι, καί αὐτήν ἀγνοοῦσάν τε ὁμοίως, ὅτι πολεμίων ἐγγύς στρατοπεδεύοιτο, καί ἀγνοουμένην. Ἦσαν δέ ἱππεῖς μυρίων οὐκ ἐλάσσους, ὧν ἐστρατήγει Σουλιμᾶν ὁ τῶν Ὀρχάνη πρεσβύτερος υἱός. Γνώμην δέ εἶχον καί αὐτοί ὡς ἐς τήν ὑστεραίαν εἰς Ἀδριανοῦ πρός βασιλέα ἀφιξόμενοι. Ἅμα δέ ἕῳ οἵ τε Πέρσαι ἀπάραντες τοῦ στρατοπέδου, ἐβάδιζον ὡς ἐπί βασιλέα, καί οἱ Τριβαλοί καί Μυσοί μετά Ῥωμαίων τῶν ἀγόντων τά ὅπλα ἔχοντες ἐπί τό φρούριον ἐχώρουν, ἀθρόον τε καί ἀλλήλους τά στρατόπεδα ἑώρων. Μυσοί μέν οὖν ἐτράποντο αὐτίκα πρός φυγήν, οὐδέ εἰς χεῖρας ὑπομείναντες ἐλθεῖν τοῖς πολεμίοις, καί διεσώζοντο εἰς Διδυμότειχον, τῇ φυγῇ πολλήν ὁμολογοῦντες χάριν, ἥ διέσωσε Τριβαλοί δέ ὑπέμειναν ἐπιόντας τούς βαρβάρους μετά Ῥωμαίων τῶν συνόντων ὀλίγα δέ ἀντισχόντες πρός πλείους καί βελτίους, ἡττῶντο κατακράτος, ἀπειρίᾳ δέ τῶν τόπων, ἅμα δέ καί ὑπό τῶν πολεμίων θορυβηθέντες, οὐ τήν πρός Διδυμότειχον ἐτράποντο, (ἦ γάρ ἄν οὐκ ὀλίγοι διεσώζοντο) διασκεδασθέντες δέ ἐπί τήν παρακειμένην τῷ Ἕβρῳ πεδιάδα, πλήν ὀλίγων ἅπαντες ἀπώλοντο. Ἐπί πεδία γάρ τραπόμενοι βαθέα καί γυμνά καί μηδεμίαν ἔχοντα καταφυγήν καί ἵπποις φαυλοτάτοις χρώμενοι, οἱ μέν ἔθνησκον, οἱ δ ἡλίσκοντο, ὑπό τῶν βαρβάρων καταλαμβανόμενοι. Ἐκ διαμέτρου γάρ οἱ τῶν βαρβάρων ἵπποι τοῖς ἐκείνων θέειν τέ εἰσι ταχύτατοι καί πρός πόνους ἐξησκημένοι. Κασνιτζός δέ ὁ στρατηγός μετά τινων εὐαριθμήτων ἠδυνήθη διαδρᾶναι, τῶν ἄλλων ἁπάντων τῶν μέν πεσόντων, τῶν δέ ἑαλωκότων, Ῥωμαίων δέ οἱ ἐπιφανέστεροι πολλήν ἀνδραγαθίαν καί ἀρετήν κατά τήν μάχην ἐπιδεδειγμένοι, πάντες ἑάλωσαν, τῶν βαρβάρων περισχόντων, στρατιωτῶν δέ ἔπεσον μέν τινες καί ἑάλωσαν ὀλίγοι, οἱ πλείους δέ διεσώθησαν εἰς Διδυμότειχον. Ἡ μέν οὖν βασιλέως τοῦ νέου συμμαχία οὕτω διεφθάρη ὅ καί μάλιστα ἐλύπησε καί διέφθειρε τά πράγματα αὐτοῦ». «Η νίκη των οθωμανικών στρατευμάτων στο Εμπύθιον δεν άσκησε αποφασιστική επίδραση στην εξέλιξη των δυναστικών συγκρούσεων» 24. Ήταν όμως η πρώτη σύγκρουση των Οθωμανών με τον σερβικό στρατό 25, που μέχρι τότε εθεωρείτο αήττητος και έδειξε ότι οι Οθωμανοί θα ήταν η ανερχόμενη δύναμη της εποχής, που θα άλλαζε τον χάρτη της ΝΑ Ευρώπης 26. Η εκτίμηση, που έχει γίνει ήδη και από άλλους μελετητές 27, είναι ότι οι Σέρβοι δεν μπορούσαν να διαδραματίσουν ηγετικό ρόλο στη Βαλκανική. Οι Τούρκοι όλο και περισσότερο συνειδητοποιούσαν τις αδυναμίες των Βυζαντινών και των άλλων δυνάμεων (Σέρβων και Βουλγάρων) και η δράση τους γινόταν όλο και πιο επιθετική. Δύο χρόνια μετά τη σύγκρουση στο Εμπύθιο, το 1354, οι Τούρκοι κατέλαβαν την Καλλίπολη. Την πρώτη εμφάνιση με τα στρατεύματά τους έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης πραγματοποίησαν το 1359. Χρησιμοποιώντας ως ορμητήριο την Καλλίπολη, θα καταλάβουν το Διδυμότειχο (το 1361 προσωρινά - το1363 οριστικά) και την Αδριανούπολη (το 1368/69), την οποία θα καταστήσουν πρωτεύουσα, μετονομάζοντάς την σε Εντίρνε (Edirne) 28. Μετά την ήττα στο Εμπύθιο, οι Σέρβοι περιορίζουν τη δράση τους στις περιοχές δυτικά του Νέστου ποταμού. Την περίοδο μάλιστα μετά το θάνατο του Δουσάν (το 1355) οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν περιοχές στην Ανατολική Μακεδονία μέχρι τον Στρυμόνα. Η διοίκηση του Σερβικού κράτους, μετά το θάνατο του Ντουσάν, πέρασε στα χέρια δύο αδελφών, του Ιωάννη Ούγγλεση (Ugliesha) και του Βουκασίν (Vukashin). Ο Βουκασίν ήταν επίτροπος του ανήλικου βασιλιά της Σερβίας και πραγματικός κυβερνήτης όλου του βασιλείου. Ο Ούγγλεσης κυβερνούσε την περιοχή των Σερρών και είχε καταφέρει να επεκτείνει την κυριαρχία του σε βάρος των Βυζαντινών μέχρι 24 Ν. Νικολούδης, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, ό.π., σ. 295. 25 Για τον K. Jirecek στη μάχη αυτή «...υπέστησαν μια καταστροφή οι Έλληνες, οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι», Konstantin Jirecek, Geschichte der Serben, τ. 38 του Allgemeine Staatengeschichte, 1. Bd., Geschichte der Europäischen Staaten, F.A. Perthes, 1911, σ. 404. 26 Ν. Νικολούδης, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, ό.π., σ. 295. 27 Νίκος Νικολούδης, Οι Σέρβοι στη Θράκη, 14 ος αιώνας, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1994, σ. 209. 28 Ο G. Ostrogorsky δέχεται το 1365 ως έτος κατά το οποίο αυτή έγινε πρωτεύουσα. Κατά τον G. Castellan, η Αδριανούπολη καταλήφθηκε το 1362 και έγινε πρωτεύουσα τρία χρόνια αργότερα, το 1365, από τον Μουράτ Α. Την ίδια χρονολόγηση δέχεται και το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκικής Δημοκρατίας (http://www.kultur.gov.tr/en,31681/2nd-capital-edirne.html). Για νεότερους όμως Έλληνες Ιστορικούς και ερευνητές η Αδριανούπολη καταλήφθηκε και έγινε πρωτεύουσα το 1368/69 (Νικολούδης Ν., Μπαϊρακτάρης Γ., Σακκάς Ι.). 5

την λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος. Ωστόσο, ο ίδιος έβλεπε θετικά μια προσέγγιση Σερβίας και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μπροστά στον επερχόμενο κίνδυνο των Οθωμανών. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν μπορούσε να επιτευχθεί λόγω της μεγάλης δυσπιστίας που επικρατούσε ανάμεσα σε Σέρβους και Βυζαντινούς από την προηγούμενη περίοδο 29. Περιοριζόμενοι στην κοιλάδα του Έβρου ποταμού, διαπιστώνουμε πως η περιοχή τον 14 ο αιώνα διατηρούσε μια σειρά από φρούρια και άλλα οχυρωματικά έργα, που η αξία τους δεν ήταν μόνον στρατιωτική. Τα φρούρια αυτά διασφάλιζαν παράλληλα την ομαλή διεξαγωγή του εμπορίου, παρείχαν ασφάλεια στον τοπικό πληθυσμό και ήταν χρήσιμα για παρατήρηση και επιτήρηση των εχθρών και εισβολέων. Όλα βρίσκονταν κατά μήκος του Έβρου ποταμού ή πολύ κοντά σ αυτόν. Από τις εκβολές του ποταμού με κατεύθυνση προς τα βόρεια, αυτά βρίσκονταν στην Αίνο, Βήρα (Φέρες) 30, Κύψελλα (Ύψαλα) 31, Διδυμότειχο 32, Πύθιο, Αδριανούπολη 33 και Τσερμιάνο 34. Ακόμη και το φρούριο στο Αμμόβουνο ήταν κτισμένο σε παραπόταμο του Έβρου, στον Άρδα ποταμό. Ο αντικειμενικός στόχος των Τούρκων, που ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, περνούσε μέσα από την κατάληψη των ισχυρών οχυρωματικών έργων, που βρίσκονταν γύρω από αυτήν. Έτσι, αργά ή γρήγορα, με δεδομένη σταδιακά την αδυναμία των Βυζαντινών, όλα τα παρέβρια φρούρια καταλήφθηκαν από τους Τούρκους. Πότε περιήλθαν αυτά στην κυριότητά τους δεν είναι γνωστό. Το πιο πιθανό είναι να καταλήφθηκαν μεταξύ των ετών 1359 και 1365. Το Πύθιο εκτιμάται ότι καταλήφθηκε το 1359 ή το 1360. Το πιο ισχυρό από όλα ήταν το φρούριο του Διδυμοτείχου. Θεωρούνταν ως προς την άμυνά του εφάμιλλο της Κωνσταντινούπολης και λόγω της μορφολογίας του εδάφους και της οικοδόμησής του ήταν σχεδόν απόρθητο. Η μεταφορά της πρωτεύουσας των Οθωμανών στην Αδριανούπολη το 1368/69 δηλώνει πως η ευρύτερη περιοχή γύρω από αυτήν ελέγχονταν πλήρως από αυτούς και ότι τα παρέβρια φρούρια είχαν ήδη καταληφθεί. Εξαίρεση αποτέλεσε το φρούριο της Αίνου, που το κατείχαν πριν οι Γενουάτες και καταλήφθηκε το έτος 1456, τρία χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Σήμερα το Πύθιο αποτελεί έναν από τους σημαντικούς τόπους στο νομό Έβρο, αφού είναι ζωντανό τεκμήριο της βυζαντινής περιόδου. Στο Πύθιο σώζεται το κάστρο, του οποίου οι εργασίες συντηρήσεως και ανακατασκευής ξεκίνησαν το 1993 και πιο συστηματικά συνεχίστηκαν από το 1996 και εξής, χωρίς μέχρι σήμερα να έχουν ολοκληρωθεί. Βιβλιογραφία Βογιατζής Σ. Γιώργος, Οθωμανοί και μη Οθωμανοί μουσουλμάνοι στην κατάκτηση και τον εποικισμό της Ανατολικής και Δυτικής Θράκης, Ελληνικά, τ. 41, τεύχ. 2 ο, ΕΜΠ, Θεσσαλονίκη, 1990. Castellan Georges, Η Ιστορία των Βαλκανίων, Γκοβόστης, Αθήνα, 1991. Γρηγοράς Νικηφόρος, Ρωμαϊκή Ιστορία, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. Γ, Βιβλίο XXVIII, Impensis Ed. Weberi, Βόννη, 1855. Dieten van J. L., Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geschichte, Historia Rhomaike, I-V, A. Hiersemann, Stuttgart, 1973-2003. Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik: JÖB, V. 45, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 1995. 29 Ibid., σ. 210. 30 P. Soustal, Thrakien, σσ. 200-201. 31 Ibid., σσ. 330-331. 32 Ibid., σσ. 240-244. 33 Η τρίτη μεγαλύτερη πόλη στον ευρωπαϊκό χώρο του Βυζαντίου, μετά την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη. Για την τοποθεσία της σε σχέση με τον υδάτινο πλούτο της περιοχής βλ. P. Soustal, Thrakien, σσ. 56-57. Για τους Οθωμανούς αποτελούσε έναν από τους κύριους στόχους προς κατάληψη πριν την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. 34 Το βυζαντινό όνομα ήταν Τζερνομιάνον. P. Soustal, Thrakien, σσ. 489-490. Τη θέση των φρουρίων βλ. στο σχέδιο της Μαρίνας Πανταζίδου. Για την αξία αυτών των φρουρίων βλ., επίσης, Κ. Τσουρής, Α. Μπρίκας, ό.π. 6

Jirecek Konstantin, Geschichte der Serben, τ. 38 του Allgemeine Staatengeschichte, 1. Bd., Geschichte der Europäischen Staaten, F.A. Perthes, 1911. Καντακουζηνός Ιωάννης, Ιστοριών, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. III, Βιβλίο Δ, Impensis Ed. Weberi, Βόννη, 1832. Μπαϊρακτάρης, Γρηγόρης, Βυζάντιο και Ανατολικός κόσμος 11 ος - 15 ος αιώνας. Στο: Ιστορία των Ελλήνων, Υστεροβυζαντινοί χρόνοι, Δομή, τ. 7, σσ. 524-561, Αθήνα, χ.χ. Νεράντζη-Βαρμάζη Βασιλική, Εμφύλιες συγκρούσεις και δυναστικές έριδες. Ανδρόνικος Γ Παλαιολόγος και Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός (1328-1354), Ιστορία των Ελλήνων, τ. 7, κεφ. 5, Δομή, Αθήνα, χ.χ. Nicol M. Donald, Οι τελευταίες αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, Παπαδήμας, Αθήνα, 1996. Νικολούδης Νίκος, Οι Σέρβοι στη Θράκη, 14 ος αιώνας, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1994. Νικολούδης Νίκος, Ο Βυζαντινοσερβικός ανταγωνισμός κατά τον 14 ο αιώνα, Στρατιωτική Ιστορία, τ. 11, Ιούνιος 1997. Νικολούδης Νικόλαος, Ιωάννης Ε και Μανουήλ Β οι Παλαιολόγοι. Η Οθωμανική εξάπλωση στα Βαλκάνια, Ιστορία των Ελλήνων, τ. 7, κεφ. 6, Δομή, Αθήνα, χ.χ. Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ, Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1981. Σακκάς, Ιωάννης, Σημειώσεις: Ιστορία της Μεσογείου: Μέσοι και Νεότεροι Χρόνοι, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Ρόδος, 20011. Shepherd William (1911). Historical Atlas. New York: Henry Holt and Company. Soustal Peter, Tabula Imperii Byzantini, vol. 6, Thrakien (Thrake, Rodope und Haimimontos), Denkschriften 221, Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 1991. Τσουρής Κωνσταντίνος, Μπρίκας Αθανάσιος, Το φρούριο του Πυθίου και το έργο της αποκατάστασής του, Προκαταρκτική ανακοίνωση, 12 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Καβάλα, 2002. Χαλκοκονδύλης Λαόνικος, Απόδειξις ιστοριών δέκα, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βιβλίο Α, Impensis Ed. Weberi, Βόννη, 1843. http://alex.eled.duth.gr/archaic/puthio/index.html, 15.11.2010. http://www.xanthi.ilsp.gr/thraki/ 7

Παράρτημα Εικόνα 1 Εικόνα 1: Η πεδιάδα ΝΑ του Πυθίου. Λήψη Γρηγορίου Αζορίδη. 8

Χάρτης 1 Χάρτης 1: Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατά τον 14 ο αιώνα. (Πηγή: Shepherd 1911). 9

Εικόνα 2 Εικόνα 2: Η πεδιάδα ΝΔ του Πυθίου, στην οποία πιθανόν διεξήχθη η μάχη του 1352. Λήψη Γρηγορίου Αζορίδη. 10

Εικόνα 3 Εικόνα 3: Η είσοδος του Πύργου του Πυθίου. Λήψη Γρηγορίου Αζορίδη. 11

Χάρτης 2 Χάρτης 3: Οι οχυρώσεις στον Έβρο κατά το 14 ο αιώνα. 12