ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΑΘΗΝΩΝ ΖΑΠΠΕΙΟ ΜΕΓΑΡΟ ΗΜΕΡΙΔΑ 1/2/8 ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ ΚΑΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ποιοτικό καθεστώς υπόγειων νερών Λεκανοπεδίου Αθηνών Από Κ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗ Υδρογεωλόγο,, Ερευνητή Ε.Μ.Π.
Ποιοτικό καθεστώς υπόγειων νερών Λεκανοπεδίου Αθηνών Τα συμπεράσματα της υδροχημικής έρευνας προέκυψαν από τη συνολική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων δύο φάσεων δειγματοληψιών και αντίστοιχων χημικών αναλύσεων (Φθινόπωρο 1996 και Άνοιξη 1997) στα πλαίσια του Ερευνητικού Προγράμματος Έρευνα υδρογεωλογικών συνθηκών και καθεστώτος εκμετάλλευσης υπόγειων νερών Λεκανοπεδίου Αθηνών. Αξιολογήθηκαν συνολικά τα αποτελέσματα 410 υδροχημικών αναλύσεων υπόγειων νερών. Αξιοποιήθηκαν επίσης τα στοιχεία παλαιότερων αναλύσεων από 66 υδροσημεία. Τα σημεία των δειγματοληψιών καλύπτουν την συνολική χαμηλή έκταση του Λεκανοπεδίου Αθηνών με ικανοποιητική πυκνότητα και ομοιογένεια.
Το ποιοτικό καθεστώς των υπογείων νερών καθορίζεται κυρίως από : Τη σύσταση των πετρωμάτων και των γεωλογικών σχηματισμών με τα οποία έρχονται σε επαφή, κατά την επιφανειακή και υπόγεια κίνησή τους, από τις περιοχές τροφοδοσίας του υδροφόρου ορίζοντα μέχρι την περιοχή πραγματοποίησης των δειγματοληψιών. Τις συνθήκες εμπλουτισμού και ανανέωσης των υπόγειων νερών και το χρόνο παραμονής τους στο υπέδαφος. Τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες και την ένταση της δευτερογενούς ρύπανσης. Τις συνθήκες υφαλμύρωσης του υδροφόρου ορίζοντα στις παράκτιες ζώνες.
Σχέση γεωλογικών υδρογεωλογικών συνθηκών με την ποιοτική κατάσταση των υπόγειων νερών Οι ορεινοί όγκοι που περιβάλλουν το Λεκανοπέδιο (Υμηττός, Πεντέλη, Πάρνηθα, Αιγάλεω), οι οποίοι δομούνται γεωλογικά από ανθρακικά και σχιστολιθικά πετρώματα, αποτελούν κατά μεγάλο ποσοστό τις ζώνες τροφοδοσίας των υδροφόρων οριζόντων. Ο φυσικός εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφόρων συντελείται μέσω διηθήσεων των επιφανειακών απορροών, καθώς και μέσω υπόγειων πλευρικών μεταγγίσεων. Η σύσταση των υπόγειων νερών μέσα στους ορεινούς όγκους, καθώς και σε όλη σχεδόν τη ζώνη των παρυφών τους καθορίζεται από την υπόγεια και επιφανειακή κίνησή τους σε ανθρακικούς σχηματισμούς. Πρόκειται για νερά γενικά καλής ποιότητας με σχετικά μικρές τιμές συνολικών διαλυμένων αλάτων.
Σχέση γεωλογικών υδρογεωλογικών συνθηκών με την ποιοτική κατάσταση των υπόγειων νερών Από τα περιθώρια των ορεινών όγκων και προς το εσωτερικό του Λεκανοπεδίου, η γεωλογική δομή αλλάζει και οι σχηματισμοί που επικρατούν είναι οι Αθηναϊκοί σχιστόλιθοι του υποβάθρου, ιζήματα του Νεογενούς και οι προσχώσεις του Τεταρτογενούς. Στη ζώνη αυτή παρατηρείται σταδιακή αύξηση των συνολικών διαλυμένων αλάτων και ανάλογη επιβάρυνση της ποιότητας των υπόγειων νερών, η οποία γίνεται εντονότατη στο κεντρικό και στα νότια τμήματα του Λεκανοπεδίου.
Παράμετροι που εκφράζουν τη ρύπανση των υπόγειων νερών Ηρύπανση των υπόγειων νερών του Λεκανοπεδίου οφείλεται στη μόλυνσή τους από αστικά και βιομηχανικά απόβλητα και στη διείσδυση της θάλασσας. Εκφράζεται κυρίως με αυξημένες τιμές: Ηλεκτρικής αγωγιμότητας Ολικών διαλυμένων αλάτων Νιτρικών ιόντων Θειικών ιόντων Ιόντων νατρίου Ιόντων χλωρίου
Χάρτης κατανομής τιμών ηλεκτρικής αγωγιμότητας Τιμές EC<750μS/cm, σημειώνονται στις παρυφές της Πεντέλης, της Πάρνηθας και σε μικρή ζώνη των παρυφών του Υμηττού. Στο βόρειο κεντρικό και ανατολικό τμήμα του λεκανοπεδίου EC από έως 1250μS/cm Τιμές EC >1250μS/cm στο δυτικό και νότιο τμήμα, όπου σημειώνονται τιμές που προσεγγίζουν τις 8.000μS/cm & & Í & Í Í & Í! ( Ορ. ΠΕΝΤΕΛΗ 0 1 1 ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΑΓΩΓΙΜΟΤΗΤΑΣ (E.C.) 900 0 900 ΕΘ. ΟΔΟΣ ΑΘΗΝΩΝ-ΛΑΜΙΑΣ Ορ. ΑΙΓΑΛΕΩ Ορ. ΠΑΡΝΗΘΑ 0 900 Λ. ΠΕΝΤΕΛΗΣ Λ. ΚΗΦΙΣΙΑΣ Λ. ΚΗΦΙΣΟΥ Ο.Σ.Ε. Λ. ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ Λ. ΚΑΒΑΛΑΣ Λ. ΚΑΒΑΛΑΣ Ορ. ΥΜΗΤΤΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Λ. ΚΑΤΕΧΑΚΗ Π. ΙΛΙΣΣΟΣ Λ. ΣΥΓΓΡΟΥ Π. ΚΗΦΙΣΟΣ ΛΙΜΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Λ. ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΥΠΟΜΝΗΜΑ Κατανομή E.C. - Φθινόπωρο 1996 Λ. ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ 0-750 750.1-1,250 1,250.1-7,710 Ακτογραμμή Υδροκρίτης Εθνική Οδός Οδικό δίκτυο Σιδηροδρομικό δίκτυο Υδρολογικό δίκτυο Ισοϋψεις καμπύλες 2,000 0 2,000 Meters Σημεία δειγματοληψίας
NO 3 >50mg/l, στο μεγαλύτερο τμήμα του Λεκανοπεδίου. NO 3 <50mg/l στο βόρειο τμήμα του Λεκανοπεδίου, σε τμήμα των παρυφών του Υμηττού και σε ορισμένες θέσεις στο κέντρο της Αθήνας. & & Í & Í Í & Í! ( Ορ. ΠΕΝΤΕΛΗ 900 0 1 1 0 900 ΕΘ. ΟΔΟΣ ΑΘΗΝΩΝ-ΛΑΜΙΑΣ Ορ. ΑΙΓΑΛΕΩ Ορ. ΠΑΡΝΗΘΑ 0 900 Λ. ΠΕΝΤΕΛΗΣ Λ. ΚΗΦΙΣΙΑΣ Λ. ΚΗΦΙΣΟΥ Ο.Σ.Ε. Λ. ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ Λ. ΚΑΒΑΛΑΣ Λ. ΚΑΤΕΧΑΚΗ Λ. ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Ορ. ΥΜΗΤΤΟΣ Π. ΙΛΙΣΣΟΣ Λ. ΣΥΓΓΡΟΥ Π. ΚΗΦΙΣΟΣ ΛΙΜΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Λ. ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΥΠΟΜΝΗΜΑ Κατανομή νιτρικών ιόντων (mg/l) - Φθινόπωρο 1996 0-25 Λ. ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ 25.1-50 50.1-75 75.1-275 Ακτογραμμή Υδροκρίτης Εθνική Οδός Οδικό δίκτυο Χάρτης κατανομής συγκέντρωσης νιτρικών ιόντων ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΝΙΤΡΙΚΩΝ ΙΟΝΤΩΝ Σιδηροδρομικό δίκτυο Υδρολογικό δίκτυο Ισοϋψεις καμπύλες 2,000 0 2,000 Meters Σημεία δειγματοληψίας
Cl - < mg/l στο βόρειο τμήμα του Λεκανοπεδίου Cl - έως mg/l στο κεντρικό τμήμα. Υψηλές τιμές οι οποίες αποδίδονται σε ρύπανση από ανθρωπογενείς δραστηριότητες Cl - >mg/l, τοπικά > mg/l στο νότιο τμήμα. Στις εσωτερικές ζώνες οι υψηλές τιμές αποδίδονται σε ρύπανση από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, ενώ στο παραλιακό μέτωπο σε διείσδυση της θάλασσας, όπου τα χλωριόντα φθάνουν τα mg/l (έως και 2.000mg/l) & & Í & Í Í & Í! ( Ορ. ΠΕΝΤΕΛΗ 0 1 1 900 0 900 ΕΘ. ΟΔΟΣ ΑΘΗΝΩΝ-ΛΑΜΙΑΣ Ορ. ΑΙΓΑΛΕΩ Ορ. ΠΑΡΝΗΘΑ 0 Λ. ΠΕΝΤΕΛΗΣ Λ. ΚΗΦΙΣΙΑΣ Λ. ΚΗΦΙΣΟΥ Ο.Σ.Ε. Λ. ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ Λ. ΚΑΒΑΛΑΣ Λ. ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Ορ. ΥΜΗΤΤΟΣ Λ. ΚΑΤΕΧΑΚΗ Π. ΙΛΙΣΣΟΣ Λ. ΣΥΓΓΡΟΥ Π. ΚΗΦΙΣΟΣ ΛΙΜΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Λ. ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΥΠΟΜΝΗΜΑ Κατανομή ιόντων CL- (mg/l) - Φθινόπωρο 1996 0 - Λ. ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ.1 -.1 -.1-2,070 Ακτογραμμή Υδροκρίτης Εθνική Οδός Οδικό δίκτυο Χάρτης κατανομής συγκέντρωσης ιόντων χλωρίου ΧΑΡΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΙΟΝΤΩΝ ΧΛΩΡΙΟΥ (Cl-) Σιδηροδρομικό δίκτυο Υδρολογικό δίκτυο Ισοϋψεις καμπύλες 2,000 0 2,000 Meters Σημεία δειγματοληψίας
Καταλληλότητα των υπόγειων νερών για διάφορες χρήσεις Υπόγεια νερά καλής ποιότητας Εντοπίζονται στο βόρειο τμήμα του Λεκανοπεδίου, που οριοθετείται κατά τη νοητή γραμμή Θρακομακεδόνες Ν. Ερυθραία Κηφισιά Πεντέλη, καθώς και στις παρυφές του Υμηττού, στη ζώνη μεταξύ Παπάγου Ζωγράφου. Πρόκειται για υπόγεια νερά προερχόμενα από υδροφόρους με καλές συνθήκες τροφοδοσίας και ανανέωσης, με μικρό χρόνο παραμονής και διακίνησης στο υπέδαφος, των οποίων η υπόγεια κίνηση κυρίως πραγματοποιείται κυρίως σε ανθρακικά πετρώματα. Ως προς τον υδροχημικό τους τύπο χαρακτηρίζονται ως ασβεστούχα οξυανθρακικά. Η ρύπανσή τους από ανθρωπογενείς δραστηριότητας, είναι περιορισμένη, εντοπίζεται στον νοτιότερο τομέα του βόρειου τμήματος του Λεκανοπεδίου και εκφράζεται με αυξημένες τιμές χλωριόντων και νιτρικών, οι οποίες είναι εντός των ορίων καταλληλότητας για πόση Γενικά θεωρούνται κατάλληλα για ύδρευση και άρδευση.
Υπόγεια νερά μέτριας έως κακής ποιότητας Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται τα υπόγεια νερά του κεντρικού τμήματος του Λεκανοπεδίου. Πρόκειται για υπόγεια νερά, προερχόμενα από υδροφόρους ορίζοντες με μέτριες συνθήκες εμπλουτισμού, οι οποίοι βρίσκονται κατάντη των ζωνών τροφοδοσίας. Χαρακτηρίζονται ως μικτού υδροχημικού τύπου, καθώς εξελίσσονται από Ca ++ HCO 3- σε Ca ++ Na + HCO 3- Cl -. Έχουν υποστεί έντονη ρύπανση από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, η οποία εκφράζεται με αυξημένες συγκεντρώσεις NO 3- και Cl -, στη μεγαλύτερη έκταση πάνω από τα όρια καταλληλότητας για πόση.
Υπόγεια νερά μέτριας έως κακής ποιότητας Θεωρούνται ακατάλληλα για ύδρευση, λόγω νιτρορύπανσης, και υψηλών συγκεντρώσεων ιόντων Mg ++, Na + και Cl -. Από την επεξεργασία για τη διερεύνηση της καταλληλότητας αυτών για άρδευση, κατατάσσονται στις κατηγορίες C 2 S 1 έως C 3 S 1. Οι κατηγορίες αυτές αντιστοιχούν σε υπόγεια νερά κακής ποιότητας για άρδευση, τα οποία είναι ακατάλληλα για εφαρμογή αρδεύσεων σε εδάφη με περιορισμένη στράγγιση, καθώς παρουσιάζουν χαμηλή έως μέση επικινδυνότητα αλακλίωσης και μέση έως υψηλή επικινδυνότητα αλατότητας. Στο κέντρο της Αθήνας, μεταξύ των λόφων Λυκαβηττού και Φιλοπάππου, καθώς και στη ζώνη βόρεια των Τουρκοβουνίων, ο βαθμός ρύπανσης είναι μικρότερος, γεγονός που αποδίδεται στις ευνοϊκότερες συνθήκες τροφοδοσίας λόγω ύπαρξης ελεύθερων χώρων.
Υπόγεια νερά κακής ποιότητας Εντοπίζονται στο νότιο τμήμα του Λεκανοπεδίου που οριοθετείται κατά τη νοητή γραμμή Δραπετσώνα Πειραιάς Καλλιθέα Αργυρούπολη Βούλα - Βουλιαγμένη. Τα υπόγεια νερά διαφοροποιούνται ως προς την ποιοτική τους κατάσταση, από αυτά της προηγούμενης κατηγορίας, λόγω της επιβάρυνσης από τη θαλάσσια διείσδυση, η οποία εκφράζεται με συγκεντρώσεις Cl - > mg/l. Θεωρούνται ακατάλληλα για ύδρευση, λόγω υψηλών συγκεντρώσεων Cl - νιτρικών ιόντων, Na +,Mg ++, και SO 4 --. Από την επεξεργασία για τη διερεύνηση της καταλληλότητας αυτών για άρδευση, κατατάσσονται στις κατηγορίες C 3 S 2 και C 4 S 3. Οι κατηγορίες αυτές αντιστοιχούν σε υπόγεια νερά κακής ποιότητας για άρδευση, τα οποία είναι ακατάλληλα για εφαρμογή αρδεύσεων σε εδάφη με περιορισμένη στράγγιση, καθώς παρουσιάζουν μέση έως υψηλή επικινδυνότητα αλακλίωσης και υψηλή επικινδυνότητα αλατότητας.
Συνθήκες και πηγές ρύπανσης υπόγειων νερών Η ποιοτική υποβάθμιση των υπόγειων νερών αποδίδεται στο σύνολό της σε ανθρωπογενείς δραστηριότητες, οι οποίες είναι: Αστικά απόβλητα Βιομηχανικά απόβλητα Νεκροταφεία Ενεργοί, ανενεργοί και παράνομοι χώροι διάθεσης απορριμμάτων Εγκαταλειμμένα λατομεία
Αστικά απόβλητα Προέρχονται από διαρροές του αποχετευτικού δικτύου της ΕΥΔΑΠ, αλλά και από διαρροές απορροφητικών ή ημιστεγανών βόθρων. πρόκειται για πηγή ρύπανσης υψηλής επικινδυνότητας τόσο όσον αφορά την ποσότητα, όσο και την ένταση της ποιοτικής υποβάθμισης των υπόγειων νερών. Η ανάμειξή τους με το υπόγειο νερό προκαλεί αύξηση των συγκεντρώσεων αζωτούχων ενώσεων (νιτρικά, νιτρώδη, αμμωνιακά), χλωρίου, του νατρίου, του φωσφόρου κλπ, αλλά και σημαντική μικροβιολογική επιβάρυνση.
Βιομηχανικά απόβλητα Υψηλά ρυπαντικά φορτία Πρόκειται για τα στερεά και υγρά απόβλητα των πολυάριθμων, βιομηχανιών και βιοτεχνιών ποικίλης δυναμικότητας, τα οποία απορρίπτονται στο έδαφος, ή/και απευθείας σε κλάδους του υδρογραφικού δικτύου. Μεγαλύτερη ένταση των φαινομένων αυτών παρατηρούνται εκατέρωθεν της κοίτης του Κηφισού. Από τα συνεργεία επισκευής αυτοκινήτων και τα πρατήρια βενζίνης, οι ρύποι που παράγονται είναι κυρίως άχρηστα ορυκτέλαια, υδρογονάνθρακες και υγρά μπαταριών, που σε πολλές περιπτώσεις απορρίπτονται στην επιφάνεια του εδάφους. Στην βιομηχανική ρύπανση υπάγεται επίσης και αυτή που προκαλείται από διαρροές δεξαμενών αποθήκευσης ή αγωγών μεταφοράς χημικών προϊόντων, καυσίμων και παραπροϊόντων πετρελαίου. Ο βαθμός της ρύπανσης που προκαλείται είναι ανάλογος του προϊόντος και της ποσότητας που διαρρέει.
Νεκροταφεία Τα νεκροταφεία αποτελούν πηγή ρύπανσης, η ένταση της οποίας είναι αυξητική με τον χρόνο, λόγω κορεσμού του υπεδάφους των περιοχών όπου είναι εγκατεστημένα. Στο Λεκανοπέδιο λειτουργούν 36 νεκροταφεία και από την απογραφή των υδροληπτικών έργων που πραγματοποιήθηκε καταγράφηκαν 225 υδροληπτικά έργα σε ακτίνα 1.000 μ. από τα λειτουργούντα νεκροταφεία. Η υψηλής επικινδυνότητας ρύπανση των υπόγειων νερών προκαλείται κυρίως από την μεγάλη αύξηση των συγκεντρώσεων νιτρικών και αμμωνιακών τα οποία προκύπτουν από τις διαδικασίες αμμωνιοποίησης και αζωτοποίησης. Σημαντική είναι επίσης η αύξηση των συγκεντρώσεων των ιόντων χλωρίου, θειϊκών, οξυανθρακικών καθώς και του χημικά απαιτούμενου αξυγόνου (C.O.D.). Έντονη είναι επίσης η μικροβιολογική επιβάρυνση.
Ενεργοί, ανενεργοί και παράνομοι χώροι διάθεσης απορριμμάτων Οι χώροι αυτοί αποτελούν υψηλής επικινδυνότητας πηγή ρύπανσης των υπόγειων νερών. Μαζί με τα οικιακά στερεά απόβλητα απορρίπτονται και βιομηχανικά ή άλλα επικίνδυνα απόβλητα (νοσοκομειακά κ.α.). Η ρύπανση των υπόγειων νερών προκαλείται κυρίως από το υγρό έκκριμα που παράγεται από την αποσύνθεση των απορριμμάτων. Σημαντική αύξηση προκαλείται στις συγκεντρώσεις των ιόντων χλωρίου, νιτρικών, αμμωνιακών, νατρίου, φωσφορικών καθώς επίσης ιχνοστοιχείων, βαρέων μετάλλων και τοξικών ουσιών.
Ανενεργά λατομεία Τα εγκαταλειμμένα και ανενεργά λατομεία εντοπίζονται στην περίμετρο του Λεκανοπεδίου, στις παρυφές των ορεινών όγκων που το περιβάλλουν και ειδικότερα στις περιοχές του Πεντελικού, του όρους Αιγάλεω, στον Καρέα και στα Τουρκοβούνια. Συνήθως οι χώροι αυτοί χρησιμοποιούνται ανεξέλεγκτα για την απόρριψη στερεών κυρίως αλλά και υγρών αποβλήτων. Επειδή τα λατομεία αυτά είναι εγκατεστημένα σε περιοχές με ασβεστολιθικά πετρώματα, λόγω της υψηλής υδροπερατότητας αυτών, οι συνθήκες ρύπανσης των υπόγειων νερών είναι εντονότατες.
Συνθήκες και πηγές ρύπανσης υπόγειων νερών Ο βαθμός επίδρασης των ανωτέρω πηγών ρύπανσης, στην ποιοτική κατάσταση των υπόγειων νερών, επιτείνεται λόγω μείωση της φυσικής επανατροφοδοσίας των υπόγειων υδροφορέων, από τις βροχοπτώσεις. Εντεινόμενη αστικοποίηση στα περιθώρια του Λεκανοπεδίου Τσιμεντοποίηση μεγάλων ελεύθερων χώρων Κατασκευή μεγάλων οδικών έργων (π.χ. Αττική Οδός) Εγκιβωτισμός και εκτροπές ρεμάτων (π.χ. Ποδονίφτης) Για την αντιστροφή της υφιστάμενης κατάστασης είναι απαραίτητη η άμεση λήψη μέτρων και παρεμβάσεων που θα στοχεύουν, στη σταδιακή μείωση των πηγών ρύπανσης και στην αύξηση της φυσικής επανατροφοδοσίας των υπόγειων υδροφορέων.