ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ 12ο ΤΑΚΤΙΚΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 2014 (ERSA-GR) Αθήνα, 27-28 Ιουνίου 2014 ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ, ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΡΕΝΑ ΚΛΑΜΠΑΤΣΕΑ, ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, rklabatsea@arch.ntua.gr ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΜΠΡΑ, ΣΧΟΛΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ, mtsampra@upatras.gr
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Παγκοσμιοποίηση και Νεοφιλελευθερισμός: όξυνση χωρικού/αστικού ανταγωνισμού νέες γεωγραφίες κεντρικότητας-περιφερειακότητας νέος (επιχειρηματικός) ρόλος για τις πόλεις Αστική Ανάπτυξη στην επιχειρηματική πόλη: ανάπτυξη -μεταφορικών κυρίως- υποδομών υπερτοπικής εμβέλειας απαλλοτρίωση και ιδιωτικοποίηση αστικής γης επιλεκτική ανάπλαση ανέγερση υπερδομών τύπου mega-project (συγκροτήματα γραφείων, εμπορικά κέντρα, εκθεσιακοί χώροι, θεματικά πάρκα, παράλια μέτωπα, διεθνείς διοργανώσεις)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Αστική Ανάπτυξη και Υπερεθνική Διακυβέρνηση: ο ρόλος των πόλεων αναπροσδιορίζεται - συχνά πλέον - πέρα από τα όρια της εθνικής ρυθμιστικής εμβέλειας σε υπερεθνικό πλαίσιο διακυβέρνησης που συνθέτουν διεθνείς οργανισμοί (Ε.Ε., World Bank, ΔΝΤ ) Αστική Ανάπτυξη και Κρίση: υπό συνθήκες κρίσης, η λιτότητα επιβάλλεται ως πλαίσιο πολιτικής διαχείρισης με μέτρα θεσμικής προσαρμογής η χρηματοδοτική λιτότητα ωθεί στην ανεύρεση πόρων συχνά με κερδοσκοπικές μεθόδους εκτός συμμετοχικών διαδικασιών & δημόσιας λογοδοσίας
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ αναδιάρθρωση του κανονιστικού πλαισίου σχεδιασμού και αστικής ανάπτυξης στην Αθήνα ποιες στρατηγικές, διαδικασίες και πρακτικές προωθούν το μετασχηματισμό του αστικού χώρου? συνέπειες της αναδιάρθρωσης του κανονιστικού πλαισίου σχεδιασμού και αστικής ανάπτυξης στην Αθήνα πώς μετασχηματίζεται ο αστικός χώρος μορφολογικά και λειτουργικά? συμβολή της προωθούμενης αστικής αναδιάρθρωσης στη βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα της Αθήνας σε συνθήκες κρίσης και λιτότητας χωροκοινωνική πόλωση, διαχωρισμός, αποκλεισμός vs ανταγωνιστικότητα και οικονομική επιτυχία?
ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ Ο μετασχηματισμός του αστικού χώρου στη Μητροπολιτική Αθήνα εξετάζεται υπό το πρίσμα: της εξελικτικής γεωγραφίας η ανάπτυξη του χώρου ακολουθεί το «εξελικτικό μονοπάτι» που διαμορφώνει η ιστορία, η παράδοση των κοινωνικοοικονομικών και θεσμικών δομών της διάκρισης Βορρά - Νότου διαφοροποίηση της νοτιοευρωπαϊκής περιφέρειας ως προς την θεσμική της ανάπτυξη και την ενσωμάτωση σε διαδικασίες παγκοσμιοποίησης του νεοφιλελευθερισμού και των διαδικασιών που προωθεί υιοθέτηση προτεραιοτήτων της αγοράς, απορρύθμιση κανονιστικού πλαισίου, αυταρχικές πολιτικές και θεσμικές μεταρρυθμίσεις
ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ & ΕΜΠΕΙΡΙΑ τα κερδοσκοπικά έργα της νεοφιλελεύθερης αστικής ανάπτυξης εξυπηρετούν κατεξοχήν την αποκόμιση πόρων και αξίας από το κράτος, πλέον της άμεσης συμβολής των δημόσιων επενδύσεων σε υποδομές, υπερδομές και υπηρεσίες τα επιχειρηματικού τύπου mega-project έχουν υψηλό ρίσκο τα οικονομικά τους αποτελέσματα εξαρτώνται από μελλοντικές αποδόσεις τα επιχειρηματικού τύπου mega-project συχνά αποτυγχάνουν να ενταχθούν στην ευρύτερη αστική κοινωνικο-οικονομική διαδικασία η επίδρασή τους στην πόλη είναι αμφιλεγόμενης επιτυχίας, ή ενίοτε επιδεινώνει την χωροκοινωνική πόλωση (εκτοπίζοντας χρήσεις γης χαμηλού εισοδήματος, αποκλείοντας την κοινότητα από δημόσια αγαθά κ.ά.)
στην περίπτωση της Μητροπολιτικής Αθήνας: εξελικτική πορεία η πολιτική αστικής ανάπτυξης λειτούργησε κατεξοχήν ως κρατικός συντονισμός των συμφερόντων κοινωνικών ομάδων σχετικά με επεκτάσεις και χρήσεις γης και όχι ως αποτέλεσμα στρατηγικού σχεδιασμού διάκριση Βορρά - Νότου η πρότερη ιεραρχία των πόλεων στο διεθνή καταμερισμό εργασίας, πλέον αναθεωρείται από τη διαδικασία παγκόσμιας ολοκλήρωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων νεοφιλελευθερισμός από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, σειρά από mega-project προωθούνται «κατ εξαίρεση» του θεσμικού σχεδιασμού, με προτεραιότητα την εξυπηρέτηση συμφερόντων της «αγοράς»
Παγκοσμιοποίηση & Νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση κληρονομημένες δομές και θεσμικά τοπία της Νότιας Ευρώπης μετασχηματισμός & εμπορευματοποίηση του αστικού χώρου στην Αθήνα
Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΕΝΟΨΕΙ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑΣ 2004 η αναδιάρθρωση του μητροπολιτικού χώρου από τα μέσα του 1990, απαντά σε παγκόσμιες προκλήσεις αστικού ανταγωνισμού και διεθνούς θέσης της Αθήνας η ανάληψη της Ολυμπιάδας 2004 χαιρετίζεται ως ευκαιρία διεθνούς προβολής της πόλης, προσέλκυσης επενδύσεων, αστικής αναδιάρθρωσης, ανάπτυξης και ανταγωνιστικότητας αναπτύσσονται μεταφορικές υποδομές υπερτοπικής εμβέλειας (με δημόσιες επενδύσεις) δίκτυο Μετρό και Προαστιακού, Τραμ, Αττική Οδός, Διεθνές Αεροδρόμιο κ.λπ.
κατασκευάζονται με ιδιωτικές συμπράξεις μεγάλα έργα Ολυμπιακά έργα κ.λπ. επιχειρηματικού τύπου διαμορφώσεις, που προωθούνται με διαδικασίες πέραν των αρμοδιοτήτων των τοπικών αρχών και κοινωνιών το κράτος νομιμοποιεί «κατ εξαίρεση» τις νέες διαδικασίες και χρηματοδοτεί τα νέα έργα (άμεσα ή έμμεσα), προσβλέποντας σε ανταποδοτικά δημόσια οφέλη διεύρυνση της φορολογικής βάσης, ενίσχυση της απασχόλησης, βελτίωση της αστικής διαβίωσης τροποποιείται συστηματικά το θεσμικό πλαίσιο ανάπτυξης και σχεδιασμού του αστικού χώρου (ΡΣΑ Ν.1515/1985) για να προωθηθούν τα παραπάνω
η περίπτωση του Ολυμπιακού Χωριού του Τύπου mega-project στο πλαίσιο των Ολυμπιακών έργων, σχεδιασμένο ως υψηλών προδιαγραφών συγκρότημα 215 κατοικιών 4,5 Ha - σε έκταση 20,2 Ha με πρόβλεψη πάρκου 8 Ha κ.ά. κοινόχρηστων χρήσεων έκταση 7,5 Ha από την προβλεπόμενη για κοινόχρηστο πάρκο εξαιρέθηκε από τον αρχικό σχεδιασμό και διατέθηκε για την ανέγερση εμπορικού-ψυχαγωγικού κέντρου (The Mall Athens) που λειτουργεί από το 2005 ως χώρος 200 καταστημάτων το θεσμικό πλαίσιο σχεδιασμού (Ν.2947/2001) τροποποιήθηκε (Ν.3207/2003) προκειμένου να καλύψει την αλλαγή χρήσης γης και τον 2πλασιασμό του προβλεπόμενου οικοδομικού όγκου
στο δια ταύτα ενισχύθηκε η κεντρικότητα του Αμαρουσίου λόγω της χωροθέτησης των Ολυμπιακών υποδομών, αλλά και της σύνδεσης με το Διεθνές Αεροδρόμιο, με τα Μεσόγεια και την Κόρινθο η επένδυση του Mall υποστηρίχθηκε και από την κομβική του θέση στη σύζευξη Μετρό-Προαστιακού- Αττικής Οδού η δυνατότητα υπερτοπικής πρόσβασης εδραίωσε το ρόλο του προσελκύονται κι άλλες χρήσεις υπερτοπικής εμβέλειας με πυρήνα το οικιστικό συγκρότημα και το εμπορικό κέντρο δημιουργήθηκε νησίδα «ακριβής γειτονιάς» στο μεσοαστικό προάστιο του Αμαρουσίου αυξήθηκαν οι τιμές γης και η πυκνότητα δόμησης στην περιοχή
στο δια ταύτα για την ανέγερση του Mall εμπορευματοποιήθηκε δημόσια γη χωρίς κοινωφελή ανταπόδοση ενώ παράλληλα ιδιοποιήθηκε και η δημόσια επένδυση σε υποδομές καθιερώνεται η οργανωμένη οικιστική ανάπτυξη με αποκλειστικά ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, χωρίς αντισταθμιστικά οφέλη για τους πολίτες εκτιμάται πως το Mall Athens δημιούργησε 2.500 θέσεις εργασίας ήδη όμως από τον 1 ο χρόνο λειτουργίας του τα μικρά εμπορικά καταστήματα στο Μαρούσι μετρούν μειωμένο τζίρο αλλάζουν τα δεδομένα της τοπικής αγοράς
στο δια ταύτα η πρακτική του «επείγοντος» της Ολυμπιάδας αναπαράγεται τα επόμενα χρόνια, υποστηριζόμενη από «προσαρμοζόμενο» πλαίσιο σχεδιασμού που ευνοεί την κερδοσκοπία της αγοράς ακινήτων, την οικοδομική δραστηριότητα μεγάλης κλίμακας κ.λπ. οι αποφάσεις υλοποίησης ανάλογων mega-project στον αστικό χώρο υποβαθμίζουν τις αρμοδιότητες των τοπικών αρχών και κοινωνιών και παρακάμπτουν τη δημόσια λογοδοσία τροποποιείται κατά περίπτωση το θεσμικό πλαίσιο σχεδιασμού και δόμησης - ως προς τις χρήσεις γης ή του συντελεστές δόμησης - προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι όροι ιδιωτικών επενδύσεων σε επιλεγμένους «τόπους επένδυσης»
στο δια ταύτα «αποσιωπάται» η σύνδεση της ανάπτυξης αυτού του τύπου με την ιδιωτικά κερδοσκοπία τα έργα εμπορευματοποίησης του αστικού χώρου προβάλλονται ως κοινωφελείς κατακτήσεις «νομιμοποιείται» και ιδεολογικά η νεοφιλελεύθερη αστική ανάπτυξη και η «κατ εξαίρεση» πρακτική υλοποίησής της, στο όνομα (αμφισβητούμενων) ανταποδοτικών δημόσιων ωφελειών μελλοντική οικονομική απόδοση, προσέλκυση επενδύσεων, ενίσχυση απασχόλησης, αναβάθμιση αστικού χώρου και διαβίωσης στην πόλη κ.λπ.
ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ Αθήνα-Αττική
το υπό θεσμοθέτηση Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας-Αττικής ως Προγραμματικό πλαίσιο και Θεσμικό μέσο αστικής αναδιάρθρωσης της μητροπολιτικής Αθήνας
Αναπτυξιακές προτεραιότητες και Στρατηγικές επιλογές του νέου ΡΣΑ ανά Χωρική Ενότητα
Σχεδιαζόμενοι ρόλοι μητροπολιτικών κέντρων Αττικής στη συγκυρία της κρίσης
Αναπτυξιακοί Πόλοι και Άξονες
Στρατηγικός ρόλος και χαρακτήρας Αναπτυξιακών Αξόνων και Πόλων
Χαρακτήρας μητροπολιτικών παρεμβάσεων επιμέρους χαρακτηριστικά
Ο πολιτισμός στο επίκεντρο
Το νέο ΡΣΑ Αθήνας-Αττικής επιδέχεται ευρείας κριτικής ως προς: -τις προθέσεις -το «όραμα» -τα επιμέρους μέσα για την επίτευξη των στόχων του και ειδικότερα σε συνθήκες κρίσης και λιτότητας Bασική πρόνοια: Η επενδυτική, επιχειρηματική διευκόλυνση σε ευρύτατο φάσμα δραστηριοτήτων που δομούν την εικόνα της επιδιωκόμενης «όμορφης πόλης» Βασικό κίνητρο: Η θεσμική κατοχύρωση της αστικής ανάπτυξης που βρίσκεται σε εξέλιξη - και νομιμοποιούταν σημειακά ή κατά περίπτωση την τελευταία τριετία Διαδικασίες διαβούλευσης και κοινωνικής συμμετοχής: προσπερνά, αγνοεί και αποστεώνει ακόμη και τις στοιχειώδεις είτε περιθωριοποιεί τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους, είτε τις χρησιμοποιεί ως «άλλοθι» στην εξυπηρέτηση ενός «αναπτυξιακού» οράματος, ξένου προς την καθημερινότητα του πολίτη της «αττικής μητρόπολης» στην εποχή της κρίσης
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ διαδικασίες και πρακτικές προώθησης του επιχειρηματικού ρόλου της πόλης μέσα από τις στρατηγικές κατευθύνσεις και τις θεσμικές ρυθμίσεις που υιοθετούνται στο χωρικό σχεδιασμό μετασχηματισμός του εδραιωμένου ρυθμιστικού πλαισίου σε νέους μηχανισμούς που εξυπηρετούν αποτελεσματικότερα την επιθυμητή ανασυγκρότηση μέσω mega-project επιλεκτικών παρεμβάσεων αστικής ανάπτυξης και ιδιωτικοποίησης των δημόσιων χώρων και υποδομών κατακερματισμός και ευελικτοποίηση της διακυβέρνησης έως τώρα νομιμοποίηση με «κατ εξαίρεση» ρυθμίσεις και παράκαμψη συμμετοχικών διαδικασιών αποφάσεων νέο ΡΣΑ = επιστέγασμα των ήδη δρομολογημένων μεγάλων παρεμβάσεων και έργων σωτήριες αναπτυξιακές διέξοδοι για την μητροπολιτική Αθήνα στις συνθήκες της κρίσης συστηματική & σταδιακή αποδόμηση του ρόλου του σχεδιασμού υπό την πίεση της χρεωκοπίας της χώρας και της αποπληρωμής του δημόσιου χρέους
συμπερασματικά διαδικασίες πολεοδομικής αναδιάρθρωσης = αποτέλεσμα της υλοποίησης των μεγάλων έργων και αντικείμενο σχεδιασμού προτεραιότητα στον καθορισμό περιοχών ή ζωνών ειδικού ενδιαφέροντος ή ειδικών προβλημάτων και ιδίως, στο σχεδιασμό παρεμβάσεων μητροπολιτικής σημασίας. χωρικός εξευγενισμός και επιχειρηματικές επενδύσεις τουρισμού-αναψυχής, εμπορίου-κατανάλωσης, κατοικίας και επαγγελματικών χώρων για συγκεκριμένες ομάδες αποδεκτών βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα (resilience) της πόλης σε συνθήκες κρίσης, μέσω μορφολογικού και λειτουργικού μετασχηματισμού του αστικού χώρου place marketing, προσέλκυση διεθνών επενδύσεων επιλογή του Πολιτισμού ως άξονα γρήγορης επενδυτικής απόδοσης (μέσω τουρισμού, παραγωγής και κατανάλωσης θεαμάτων, προβολής εφήμερων γεγονότων κ.λπ.) αλλά και υψηλού ρίσκου (βλ. οικονομική αποτυχία Ολυμπιάδας)
συμπερασματικά το ζητούμενο της οικονομικής ανταγωνιστικότητας και μεγέθυνσης vs χωροκοινωνική πόλωση και αποκλεισμός νεοφιλελεύθερη αστική/μητροπολιτική ανάπτυξη vs κερδοσκοπικού σφετερισμού δημόσιων πόρων και αξιών, έναντι αμφιλεγόμενων ανταποδοτικών ωφελειών προς την κοινότητα απουσία αναφοράς του ΡΣΑ στις συνθήκες που η λιτότητα και η συγκυρία της τρέχουσας κρίσης έχει επιβάλλει προβληματισμός για τις προτεραιότητες του σχεδιασμού του χώρου προβληματισμός για τη διαχείριση της κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας όπου θα εφαρμοσθεί προβληματισμός για τις προτεραιότητες χωρικής ανάπτυξης