ΒΟΥΚΕΦΑΛΑΣ, Ο ΜΕΓΕΘΕΙ ΜΕΓΑΣ ΚΑΙ ΤΩ ΘΥΜΩ ΓΕΝΝΑΙΟΣ Αρχαιοελληνικά έθιµα κοινής ταφής ίππων και ηρώων Θ. Γ. Αντίκας, DVM, PhD.

ΒΟΥΚΕΦΑΛΑΣ, Ο ΜΕΓΕΘΕΙ ΜΕΓΑΣ ΚΑΙ ΤΩ ΘΥΜΩ ΓΕΝΝΑΙΟΣ Αρχαιοελληνικά έθιµα κοινής ταφής ίππων και ηρώων Θ. Γ. Αντίκας, DVM, PhD Πρόλογος Οι αρχαίες πηγές τεκµηρίωσαν το ελληνικό έθιµο ταφής ίππων µε τους ήρωες-ιδιοκτήτες τους, ατοµικά ή συλλογικά, σε νεκροταφεία ανθρώπων. Ο Ευαγόρας της Σπάρτης (Παυσαν. VI.108) κι ο Κίµων ο Αθηναίος (Ηρόδ. VI.103, Πλούταρχ. Κάτων 5), οι ίπποι των οποίων χάρισαν στον καθένα τρεις κότινους στο τέθριππον της Ολυµπίας, θέλησαν να ταφούν µε τ αγαπηµένα τους ζώα, πράγµα ανήκουστο στις τωρινές θρησκείες (Antikas T, Olympica Hippica, 2004). Εξ άλλου η καύση ηρώων µε ίππους και σκύλους σε πυρά πριν την ταφή, αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην παγκόσµια ιστορία απο τον Όµηρο (Ιλιάς Ψ.171-174: ΠΙΣΥΡΑΣ ΕΡΙΑΥΧΕΝΑΣ ΙΠΠΟΥΣ / ΕΣΣΥΜΕΝΩΣ ΕΝΕΒΑΛΛΕ ΠΥΡΗι ΜΕΓΑΛΑ ΣΤΕΝΑΧΙΖΩΝ/ ΕΝΝΕΑ ΤΩι ΓΕ ΑΝΑΚΤΙ ΤΡΑΠΕΖΗΕΣ ΚΥΝΕΣ ΗΣΑΝ / ΚΑΙ ΜΕΝ ΤΩΝ ΕΝΕΒΑΛΛΕ ΠΥΡΗι ΥΟ ΕΙΡΟΤΟΜΗΣΑΣ). Το Μυκηναϊκό αυτό έθιµο θεωρήθηκε σπάνιο, κυρίως γιατί δεν υπήρξαν σχετικά αρχαιολογικά και αρχαιοζωολογικά ευρήµατα στον τόπο µας. Την τελευταία εικοσαετία όµως, Τύχη Αγαθή, η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε πληθώρα τέτοιων ταφών σ όλη τη χώρα, απο τη οξιπάρα της Θράκης, Άκανθο, Θέρµη, Σίνδο, Λαγυνά, Βέροια, Πολύστυλο και Κιλκίς στο βορρά, ως τη Νεµέα και τη Μηδέα στο νότο. Το τελικό χτύπηµα ήρθε απ την ανακάλυψη καµµένων ίππων και ιπποσκευής, καθώς και οστών σκύλων στις πυρές του Βασιλικού Τάφου ΙΙ, αλλά και ίππων, σκύλων και θηραµάτων (τοιχογραφία του Τάφου ΙΙ) απ το Μανόλη Ανδρόνικο στις Αιγές, το 1977 (Εικ. 1). Τούτο γιατί το σπάνιο Οµηρικό έθιµο χιλιετιών τεκµηριώθηκε µε οστεολογικά ευρήµατα για πρώτη φορά στην ελληνική αρχαιολογία. Η τεράστια σηµασία του ευρήµατος στην ανάλυση του οποίου είχα την τύχη να συµµετάσχω, παρηγόρησε κάθε αρχαιοζωολόγο για τη µέχρι τώρα µη ανεύρεση σκελετών ίππων του Κίµωνα ή του Ευαγόρα. Εις πείσµα όµως της τύχης, ο πιο οξύνους και ωκύπους ίππος της ιστορίας που απέθανεν...ου βληθείς προ ουδενός αλλ υπό καµάτου τε και ηλικίας, ήν γαρ αµφί τα τριάκοντα έτη (Αρριαν. Ανάβασις Ε.19.4) και θάφτηκε µε τιµές στην οµώνυµη πόλη δίπλα στον ποταµό Υδάσπι το 326 πχε, µας αφήνει όλους απαρηγόρητους για τη µη εύρεση του ίδιου και του κυρίου του... Ελπίζεται πως αυτό το άρθρο θ απαλύνει τη θλίψη για την εξαφάνιση των δυο µέγιστων Ελλήνων ηρώων, Αλέξανδρου και Βουκεφάλα, και θα λύσει το µύθο της ταφής, της παρερµηνείας του ονόµατος, της καταγωγής, της εξηµέρωσης, και της µεγάλης αξίας του πιό επώνυµου ίππου της παγκόσµιας ιστορίας. 1.Σκηνή κυνηγίου στον προθάλαµο του Βασιλικού Τάφου ΙΙ των Αιγών Βουκεφάλας: η καταγωγή, ο Θεσσαλός ιπποτροφών κι η τιµή πώλησης Στην αρχαιότητα το τρέφειν ωκύποδες ίππους απαιτούσε πλούτο, καλό κριθάρι και γνώση µάρκετινγκ, όπως ακριβώς και σήµερα. Ο Πλάτων έβαλε στο στόµα του Σωκράτη (Μένων 70.a) µια σηµαντική φράση για τους Θεσσαλούς που αντανακλά τα παραπάνω λέγοντας ως τις µέρες µας, Μένων, οι Θεσσαλοί φηµίζονται και θαυµάζονται για την ιππική τέχνη και τον πλούτο τους... Όντως έτσι ήταν. Οι φοράδες του ιοµήδη (8 ος άθλος του Ηρακλή) αφέθηκαν ελεύθερες απ τον Ευρυσθέα, έφτασαν στο βορρά κι η γενιά τους κράτησε ως τη βασιλεία του Αλέξανδρου ( ιόδωρος 4.15: ΕΠΙΓΟΝΗΝ ΣΥΝΕΒΗ ΙΑΜΕΙΝΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ). Ιπποι της Τρίκκης (Ιλιάς.202: ΤΡΙΚΚΗΣ ΕΞ ΙΠΠΟΒΟΤΟΙΟ) έφτασαν στην Τροία τη 2 η χιλιετία. Οι ίπποι του Κράννωνα κέρδισαν τον πρώτο Θεσσαλικό κότινο για το ιδιοκτήτη τους Κραυξίδα στο τέλειο τέθριππο των 33 ων Ολύµπιων, το 648 πχε. Θεσσαλοί ιππείς πήραν µέρος στον ιερό πόλεµο στους ελφούς το 592 πχε, και το 480 πχε ανάγκασαν το στρατό του Ξέρξη σε υποχώρηση στην κοιλάδα των Τεµπών. Γύρω στα µέσα του 4 ου αι., ένας έξυπνος Θεσσαλός ιπποτρόφος µε το συµβολικό όνοµα Φιλόνεικος έκανε ίσως την πιό πετυχηµένη διαφήµιση και µάρκετινγκ στα ελληνικά δεδοµένα ιπποπαραγωγής. Το κάλλιστο προϊόν αυτού του αρχαίου τσαµπάζη δεν ήταν άλλο απο ένα επιβήτορα, το Βουκεφάλα, που κάλπασε µε το νέο κύρη του Αλέξανδρο απ την Πέλλα στο ούναβι, τη Θήβα, το Νείλο, τη Σίουα, τον Καύκασο και τον Ινδό νικητήρια επι δεκαπέντε χρόνια... Το 341 πχε, ο πενταετής επιβήτορας ήχθη εις ώνιον απ το Φιλόνεικο στο 1

Φίλιππο για το αµύθητο ποσό των δεκατριών ταλάντων (Πλούταρχος Αλέξανδρος, 6.2: ΦΙΛΟΝΕΙΚΟΥ ΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΥ ΤΟΝ ΒΟΥΚΕΦΑΛΑΝ ΑΓΟΝΤΟΣ ΩΝΙΟΝ ΤΩι ΦΙΛΙΠΠΩι ΤΡΙΣΚΑΙ ΕΚΑ ΤΑΛΑΝΤΩΝ). Η τιµή ήταν εξοργιστική, αφού ισοδυναµεί µε κάπου µισό εκατοµµύριο τωρινά ευρώ. Τέτοιο ποσό όµως ήταν ασήµαντο για το βασιλιά (πράγµα που γνώριζε ο Θεσσαλός), αφού µόνο απ τα χρυσωρυχεία του Παγγαίου το ετήσιο εισόδηµα του ήταν πάνω απο χίλια τάλαντα. Με λίγα λόγια ο πολεµικός ίππος θα του στοίχιζε κάπου τέσσερα µεροκάµατα. Όποιο προϊόν ιπποπαραγωγής, όταν προωθείται σωστά, πληρώνεται πολύ καλά και έχω την εντύπωση πως ο Φιλόνεικος έκανε σωστή δουλειά. Ακόµα και σήµερα δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος προώθησης/πώλησης αλόγου απο εκείνο της απαίτησης τεράστιου ποσού για το προϊόν-- φοράδα ή βαρβάτο. Όσο για το Φίλιππο, η βιογραφία του τρις Ολυµπιονίκη στα Ιππικά δε θάταν πλήρης χωρίς αναφορά στο πολύ σπάνιο προτέρηµα του να διαλέγει καλά άλογα, αγωνιστικά ή πολεµικά. Μόνο το ότι τα επτά άλογα που έστειλε στην Ολυµπία κέρδισαν σε κάθε αγώνα, τα λέει όλα. εν υπάρχει παράδειγµα στην παγκόσµια ιστορία, όπου κάποιος ιπποτροφών διάλεξε ή εξέθρεψε επτά ίππους Ολυµπιονίκες. Είναι βέβαιο πως αν ο Μ. Αλέξανδρος οδηγούσε τον Βουκεφάλα στα Ολύµπια, η εκτιµητική του Φιλίππου Β θα πετύχαινε το απόλυτο: οκτώ ίπποι, τέσσερις κότινοι. Αρκεί το ότι ο Θεσσαλός επιβήτωρ, µεγέθει µέγας και τω θυµώ γενναίος (µεγαλόσωµος µε γενναία ψυχή) κατά τον Αρριανό (Αλεξάνδρου Ανάβασις 5.19.4) είχε διασχίσει τρείς ηπείρους, ποτάµια, βουνά και ερήµους πριν πεθάνει στα βαθειά γεράµατα στα είκοσι του χρόνια. Βουκεφάλας: άµασε ή απλά κάτεχε την ιππική τέχνη ο Αλλέξανδρος; Η πιο ζωντανή περιγραφή της δοκιµασίας του Βουκεφάλα και η εξηµέρωση του ζωηρού επιβήτορα οφείλεται στο Μνασύα, εταίρο του Αλέξανδρου, που έγραψε το Αλεξάνδρου Αγωγή, το οποίο έχει χαθεί αλλ ασφαλώς ανήκε στις πηγές του Πλούταρχου. Ο ιστορικός συνόψισε τη συναρπαστική σκηνή της συνάντησης Αλέξανδρου και Βουκεφάλα µε τρόπο που διαλύει το µύθο δαµάσµατος άγριου ζώου (Βίοι, 6.5.35): ΕΠΕΙ Ε ΦΙΛΟΝΕΙΚΟΥ ΤΟΝ ΒΟΥΚΕΦΑΛΑΝ ΑΓΑΓΟΝΟΤΟΣ ΩΝΙΟΝ ΤΩι ΦΙΛΙΠΠΩι ΤΡΙΣΚΑΙ ΕΚΑ ΤΑΛΑΝΤΩΝ ΚΑΤΕΒΗΣΑΝ ΕΙΣ ΤΟ ΠΕ ΙΟΝ ΟΚΙΜΑΣΟΝΤΕΣ ΤΟΝ ΙΠΠΟΝ, Ε ΟΚΕΙ ΤΕ ΧΑΛΕΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΚΟΜΙ Η ΥΣΧΡΗΣΤΟΣ, ΟΥΤΕ ΑΝΑΒΑΤΗΝ ΠΡΟΣΙΕΜΕΝΟΣ ΟΥΤΕ ΦΩΝΗΝ ΥΠΟΜΕΝΩΝ ΤΙΝΟΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟΝ, ΑΛΛ ΑΠΑΝΤΩΝ ΚΑΤΕΞΑΝΙΣΤΑΜΕΝΟΣ, ΥΣΧΕΡΑΙΝΟΝΤΟΣ Ε ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΚΕΛΕΥΟΝΤΟΣ ΑΠΑΓΕΙΝ ΩΣ ΠΑΝΤΑΠΑΣΙΝ ΑΓΡΙΟΝ ΚΑΙ ΑΚΟΛΑΣΤΟΝ... ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΕΙΠΕΝ «ΟΙΟΝ ΙΠΠΟΝ ΑΠΟΛΛΥΟΥΣΙ Ι ΑΠΕΙΡΙΑΝ ΚΑΙ ΜΑΛΑΚΙΑΝ ΧΡΗΣΑΣΘΑΙ ΜΗ ΥΝΑΜΕΝΟΙ»... ΠΡΩΤΟΝ Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΕΣΙΩΠΗΣΕ. ΠΟΛΛΑΚΙΣ Ε ΑΥΤΟΥ ΠΑΡΑΦΘΕΓΓΟΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΑΘΟΥΝΤΟΣ «ΕΠΙΤΙΜΑΣ ΣΥ» ΕΦΗ «ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΙΣ ΩΣ ΤΙ ΠΛΕΟΝ ΑΥΤΟΣ ΕΙ ΩΣ Η ΜΑΛΛΟΝ ΙΠΠΩΙ ΧΡΗΣΑΣΘΑΙ ΥΝΑΜΕΝΟΣ;» «ΤΟΥΤΟ ΓΟΥΝ» ΕΦΗ «ΧΡΗΣΑΙΜΗΝ ΑΝ ΕΤΕΡΟΝ ΒΕΛΤΙΟΝ». «ΑΝ Ε ΜΗ ΧΡΗΣΗι, ΤΙΝΑ ΙΚΗΝ ΤΗΣ ΠΡΟΠΕΤΕΙΑΣ ΥΦΕΞΕΙΣ;» «ΕΓΩ, ΝΗ Ι» ΕΙΠΕΝ «ΑΠΟΤΙΣΩ ΤΟΥ ΙΠΠΟΥ ΤΗΝ ΤΙΜΗΝ». ΓΕΝΟΜΕΝΟΥ Ε ΓΕΛΩΤΟΣ, ΕΙΤΑ ΟΡΙΣΜΟΥ ΠΡΟΣ ΑΛΛΗΛΟΥΣ ΕΣ ΤΟ ΑΡΓΥΡΙΟΝ, ΕΥΘΥΣ ΠΡΟΣ ΡΑΜΩΝ ΤΩι ΙΠΠΩι ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΑΒΩΝ ΤΗΝ ΗΝΙΑΝ ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΗΛΙΟΝ...ΕΝΝΟΗΣΑΣ ΟΤΙ ΤΗΝ ΣΚΙΑΝ ΠΡΟΠΙΠΤΟΥΣΑΝ... ΣΑΛΕΥΟΜΕΝΗΝ ΟΡΩΝ ΠΡΟ ΑΥΤΟΥ ΙΑΤΑΡΑΤΤΟΙΤΟ. ΜΙΚΡΑ Ε ΟΥΤΩ ΠΑΡΑΚΑΛΠΑΣΑΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΨΗΣΑΣ, ΩΣ ΕΩΡΑ ΠΛΗΡΟΥΜΕΝΟΝ ΘΥΜΟΥ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, ΑΠΟΡΡΙΨΑΣ ΗΣΥΧΗι ΤΗΝ ΧΛΑΜΥ Α ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΙΣΑΣ ΑΥΤΟΝ ΑΣΦΑΛΩΣ ΠΕΡΙΕΒΗ. ΚΑΙ...ΠΕΡΙΛΑΒΩΝ ΤΑΙΣ ΗΝΙΑΙΣ ΤΟΝ ΧΑΛΙΝΟΝ ΑΝΕΥ ΠΛΗΓΗΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΑΓΜΟΥ ΠΡΟΣΑΝΕΣΤΕΙΛΕΝ. ΩΣ ΕΩΡΑ ΤΟΝ ΙΠΠΟΝ ΑΦΕΙΚΟΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΙΛΗΝ, ΟΡΓΩΝΤΑ Ε ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΡΟΜΟΝ, ΕΦΕΙΣ Ε ΙΩΚΕΝ Η Η ΦΩΝΗι ΘΡΑΣΥΤΕΡΑι ΚΑΙ ΠΟ ΟΣ ΚΡΟΥΣΕΙ ΧΡΩΜΕΝΟΣ. ΤΩΝ Ε ΠΕΡΙ ΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟΝ ΗΝ ΑΓΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΙΓΗ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ. ΩΣ Ε ΚΑΜΨΑΣ ΕΠΕΣΤΡΕΨΕΝ ΟΡΘΩΣ...ΚΑΙ ΓΕΓΗΘΩΣ, ΟΙ ΜΕΝ ΑΛΛΟΙ ΠΑΝΤΕΣ ΗΛΑΛΑΞΑΝ, Ο Ε ΠΑΤΗΡ ΚΑΙ ΑΚΡΥΣΑΙ ΤΙ ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΧΑΡΑΝ, ΚΑΙ ΚΑΤΑΒΑΝΤΟΣ ΑΥΤΟΥ ΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗΝ ΦΙΛΙΣΑΣ «Ω ΠΑΙ» ΦΑΝΑΙ «ΖΗΤΕΙ ΣΕΑΥΤΩι ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ ΙΣΗΝ. ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΓΑΡ ΟΥ ΣΕ ΧΩΡΕΙ». Οι ηνίες ή χαλινός που έφερε ο επιβήτορας δεν περιγράφτηκε δυστυχώς απ τον Πλούταρχο, αλλά είναι βέβαιο πως ο 5ετής Βουκεφάλας είχε δαµαστεί απ τον Θεσσαλό ιπποτρόφο και δέχονταν το χαλινό, όπως κάθε ίππος της ηλικίας του. Απλά είχε ένα µικροπρόβληµα, τη σκιοφοβία, όπως πολλά ιπποειδή απο τότε µέχρι τώρα. Τα απλοϊκά αυτά ζώα επέζησαν µε την αρχή Να τρως και να Μη Τρώγεσαι, δηλ. να το βάζουν στα πόδια στον παραµικρό κίνδυνο (σκιά, νερό, ήχους, σκοτεινά χαντάκια, κοκ). Ο καλός τσαµπάζης Φιλόνεικος ήταν σίγουρο πως θ απέκρυπτε το κουσούρι του πανάκριβου επιβήτορα, γιατί αλλιώς δεν θα του ζήταγε κανείς να τον αγάγει προς ώνιον--και σίγουρα όχι ο Φίλιππος. Η σκιοφοβία πέρασε απαρατήρητη απ τους αξιωµατούχους του, που επιχείρησαν να τον ιππεύσουν µε απειρίαν και µαλακίαν, όχι όµως απ το δεκαπεντάχρονο Αλέξανδρο, που φαίνεται είχε διδαχθεί το Περί Ιππικής του Ξενοφώντα, ίσως απ το δάσκαλο Αριστοτέλη. Αυτό φαίνεται απο τις εξής φράσεις-κλειδιά στην περιγραφή του Πλούταρχου: 1 ον. Ο νεαρός παρατήρησε πως ο Βουκεφάλας ήταν σπουδαίο ζώο (οίον ίππον), αλλά λίγο νευρικό όταν έβλεπε τη σκιά του να χοροπηδά µπροστά του (σκιάν προσπίπτουσαν και σαλευοµένην διαταράττοιτο) και τον έστρεψε απλά στον ήλιο. 2 ον. εν επιχείρησε να τον ιππεύσει αµέσως αλλά έτρεξε δίπλα του, κρατώντας ηνίες και θωπεύοντας τον (παρακαλπάσας και καταψήσας). 3 ον. Όταν είδε πως το ζώο ηρέµησε κι ήθελε να καλπάσει, έβγαλε ήσυχα τη χλαµύδα, πήδησε στη ράχη, τράβηξε ελαφρά το χαλινό και έβαλε πόδια και φωνή (βοηθήµατα που εξωθούν τον ίππο να καλπάσει), αλλά άνευ πληγής και σπαραγµού. Το τελευταίο είναι πιστή αντιγραφή της πιο αθάνατης φράσης που λέχθηκε ποτέ για την ιππική τέχνη απ τον Ξενοφώντα και έχει ισχύ µέχρι σήµερα, ακόµα και για τον γητευτή αλόγων Μόντυ Ρόµπερτς, (Περί Ιππικής, VI.13: ΤΟ Ε ΜΗΠΟΤΕ ΣΥΝ ΟΡΓΗι ΙΠΠΩι 2

ΠΡΟΣΦΕΡΕΣΘΑΙ... ΟΙ Ε ΠΛΗΓΑΙΣ ΑΝΑΓΚΑΖΟΝΤΕΣ ΕΤΙ ΠΛΕΙΩ ΦΟΒΟΝ ΠΑΡΕΧΟΥΣΙΝ). Ο Βουκεφάλας ούτε ήταν παντάπασιν άγριος και ακόλαστος όπως νόµιζε ο Φίλιππος κι οι στρατηγοί του, ούτε δαµάσθηκε απο τον Αλέξανδρο. Απλώς ιππεύθηκε σωστά, µε όλους τους κανόνες της αρχαίας ιππικής τέχνης, µέχρι να βρει ένα άλλο, ισάξιο βασίλειο, µια και η Μακεδονία ήταν πολύ µικρή για να τον χωρέσει, όπως σωστά πρόβλεψε ο κατασυγκινηµένος πατέρας του. Βουκεφάλας: η ερµηνεία του ονόµατος και η ταφή του Το όνοµα του επιβήτορα ίσως να µήν έχει σχέση µε τις λέξεις βούς και κεφαλή, όπως συχνά προτάθηκε. Εχω τη γνώµη πως ο Φιλόνεικος τηρώντας πιστά τις Θεσσαλικές και Θρακικές συνήθειες εγχάραξης (τατουάζ) των ίππων µε γράµµατα ή σήµατα στο µηρό, τον τράχηλο ή το κεφάλι, µάρκαρε το προϊόν του µε το γράµµα Β για να δείξει την προέλευση του σταύλου και να το προωθήσει ανάλογα. Το Β σε πλάγια γραφή, ήταν υποκατάστατο του Φ και χειλεόφωνο (λ.χ. Φρύγες-Βρύγες, Φερενίκη-Βερενίκη κ.ο.κ). Αυτό τεκµηριώνεται απο τα στοιχεία ιππολογίας αρχαίων πηγών, που λένε ότι οι Θεσσαλοί ιπποτρόφοι εγχάραζαν στ άλογα τους σηµεία απ τους αρχαϊκούς χρόνους. Έτσι το Σ σήµαινε ίππος σαµφόρος (φέρων εγκεκαυµένον σήµα µε το αρχαίο σαν ) και το κόππα ọ κοππατίας (µεταξύ π και ρ, όπως το λατινικό q και δεν περιλήφθηκε στο υστερώτερο αλφάβητο). Την ίδια συνήθεια είχαν και οι Αθηναίοι, που σήµαιναν τα ζώα τους µε σύµβολα, λ.χ. κένταυρους, τρίαινες ή όφεις (!), οι Θράκες, ακόµα και οι Ρωµαίοι (Εικ. 2), που συνέχισαν τα έγκαυστα άγνωστο µέχρι πότε. Αυτό το µαρκάρισµα συνεχίζεται ως γνωστόν και σήµερα σε στάβλους της Ισπανίας, Γαλλίας, Γερµανίας, ΗΠΑ και αλλού. Εαν λοιπόν ο Φιλόνεικος είχε βάλει το αρχικό του στο πλέον ορατό σηµείο του επιβήτορα, δηλ. στο κεφάλι, τότε Βουκεφάλας σηµαίνει απλά εκτροφής Φιλόνεικου και όχι βοϊδοκέφαλος ή άλογο που οµοιάζει µε βόδι. Βέβαια υπάρχει η εξήγηση του Αρριανού, που διαψεύδει το...βοϊδοκέφαλο παρουσιαστικό του επιβήτορα, αφού άκουσε πως ο Βουκεφάλας είχε χαραγµένο στο κεφάλι σήµα βοδιού, ή έφερε λευκή ανθυλίδα σε σχήµα βοδιού (Ανάβασις 18.4: ΣΗΜΕΙΟΝ Ε ΟΙ ΗΝ ΒΟΟΣ ΚΕΦΑΛΗ ΕΓΚΕΧΑΡΑΓΜΕΝΗ, ΕΦ ΟΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥΤΟ ΛΕΓΟΥΣΙΝ ΟΤΙ ΕΦΕΡΕΝ. ΟΙ Ε ΛΕΓΟΥΣΙΝ ΟΤΙ ΛΕΥΚΟΝ ΣΗΜΑ ΕΙΧΕΝ ΕΠΙ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ, ΜΕΛΑΣ ΩΝ ΑΥΤΟΣ, ΕΣ ΒΟΟΣ ΚΕΦΑΛΗΝ ΜΑΛΙΣΤΑ ΕΙΚΑΣΜΕΝΟΝ). 2. Ρωµαϊκό χάλκινο εργαλείο σήµανσης ίππων µε έγκαυστον. Ιδιωτ. Συλλογή J.D Cahn, Basel Πάνω απ όλα ξέρουµε πως δεν υπάρχει πουθενά άγαλµα, ανάγλυφο ή µωσαϊκό, που εικονίζει το Βουκεφάλα βοϊδοκέφαλο (Εικ. 3). Αυτό είναι τεκµήριο υπέρ της θεωρίας µας, όπως κι αυτή που άκουσε ο Αρριανός. υστυχώς δεν θα αποδειχτεί ποτέ, ακόµα και αν η σκαπάνη κάποιου υπερτυχερού ερευνητή αποκαλύψει την ταφή (σε µαυσωλείο;) του ίππου κάπου στον ποταµό Υδάσπι (σηµερ. Jhalum), όπου έσβυσε ο Θεσσαλός ίππος µετά τη µάχη της Λαχώρης, το Μάϊο του 326 πχε. Τότε ο τριαντάρης Αλέξανδρος κι ο εικοσάχρονος επιβήτορας (λάθεψαν οι Αρριανός-Πλούταρχος που τον έκαναν 30 χρονών, παρασυρµένοι απ την ηλικία του Αλέξανδρου) ήταν καθ οδόν προς την άκρη του κόσµου πέρα απο το Γάγγη, στον Ινδικό. Τούτο µάλιστα παρά το ότι είχε µαθευτεί πως το ποτάµι είχε πλάτος 32 στάδια (κάπου 6 χλµ.) κι απέναντι υπήρχαν 80.000 ιππείς, 200.000 πεζοί, 8.000 άρµατα και 6.000 ελέφαντες (Πλούταρχος Βίοι, 62.28:...ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΑΓΓΗΝ ΠΕΡΑΣΑΙ ΠΟΤΑΜΟΝ, ΕΥΡΟΣ ΜΕΝ ΑΥΤΟΥ ΥΟ ΚΑΙ ΤΡΙΑΚΟΝΤΑ ΣΤΑ ΙΩΝ ΕΙΝΑΙ...ΑΝΤΙΠΕΡΑΣ Ε ΤΑΣ ΟΧΘΑΣ...ΟΚΤΩ ΜΕΝ ΜΥΡΙΑ ΑΣ ΙΠΠΟΤΩΝ, ΕΙΚΟΣΙ Ε ΠΕΖΩΝ, ΑΡΜΑΤΑ Ε ΟΚΤΑΚΙΣΧΙΛΙΑ ΚΑΙ...ΕΛΕΦΑΝΤΑΣ ΕΞΑΚΙΣΧΙΛΙΟΥΣ). 3

3 αριστ., Τµήµα του ψηφιδωτού της Ποµπηίας (αντίγραφο τοιχογραφίας του Ερετριέα ιλόξενου), Νεάπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο Αλέξανδρος ιππεύων το Βουκεάλα στα Γαυγάµηλα επιτίθεται µε δόρυ στο αρείο. Η λεπτή κεφαλή, το τυπικό ελληνικό ψάλλιον και τα διακοσµητικά φάλαρα του ίππου είναι σαφή. εξιά, ανάγλυφο της σαρκοφάγου του Αλέξανδρου (Σιδών, 4 ος αι.) που εκτίθεται στην Κων/πολη. Ο Αλέξανδρος που φέρει λεοντή στο κεφάλι ιππεύει το Βουκεφάλα σε κάποια µάχη µε τους Πέρσες. Ο επιβήτωρ έχει χαρακτηριστικά Άραβα επιβήτορα µε λεπτή κεαλή κι εκφραστικά µάτια, που δεν µοιάζουν καθόλου µε κείνα των βοοειδών... Αυτό το όραµα δεν έγινε ποτέ πράξη ούτε για τον Αλέξανδρο ούτε για τον οξύνου Βουκεφάλα, του οποίου τα γηρατειά και πολλαπλά τραύµατα στο παρελθόν µαζί µε κείνα της Λαχώρης, παρότι επιχειρήθηκε να γιατρευτούν (απο ποιόν ιππίατρο άραγε;), έφεραν το θάνατο. Ο χαµός του πιστού του ζώου λύπησε κατάβαθα το βασιλιά, σαν νάχε χάσει ένα γνωστό και φίλο (61.12: Ο ΒΟΥΚΕΦΑΛΑΣ ΕΤΕΛΕΥΤΗΣΕΝ, ΟΥΚ ΕΥΘΥΣ, ΑΛΛ ΥΣΤΕΡΟΝ...ΑΠΟ ΤΡΑΥΜΑΤΩΝ... ΙΑ ΓΗΡΑΣ ΥΠΕΡΠΟΝΟΣ ΓΕΝΟΜΕΝΟΣ..Ε ΗΧΘΗ ΙΣΧΥΡΩΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΟΥ ΕΝ ΑΛΛΟ ΣΥΝΗΘΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΝ ΑΠΟΒΕΒΛΗΚΕΝΑΙ ΝΟΜΙΖΩΝ). Έτσι, όπως είχε παραδώσει στην πυρά πριν µια δεκαετία ίππους και σκύλους του Ολυµπιονίκη πατέρα του, έθαψε µε µεγαλοπρέπεια το Βουκεφάλα και το σκύλο του Περίτα στις όχθες του Υδάσπι κι έδωσε τα ονόµατα τους σε πόλεις που έχτισε στη µνήµη τους. (61.18: ΚΑΙ ΠΟΛΙΝ ΟΙΚΙΣΑΣ ΕΠ ΑΥΤΩΙ ΠΑΡΑ ΤΟΝ Υ ΑΣΠΗΝ ΒΟΥΚΕΦΑΛΙΑΝ ΠΡΟΣΗΓΟΡΕΥΣΕΝ...ΚΑΙ ΚΥΝΑ ΠΕΡΙΤΑΝ ΟΝΟΜΑ ΤΕΘΡΑΜΜΕΝΟΝ ΥΠ ΑΥΤΟΥ...ΣΤΕΡΓΟΜΕΝΟΝ ΑΠΟΒΑΛΩΝ ΚΤΙΣΑΙ ΠΟΛΙΝ ΕΠΩΝΥΜΟΝ). Με λίγα λόγια ο Αλέξανδρος που ήταν λάτρης της Ιλιάδος και ήξερε απο νάρθηκος τη διορθωµένη έκδοση της απ τον Αριστοτέλη (Πλούταρχος, Βίοι 8.19: ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΝ ΙΛΙΑ Α...ΕΛΑΒΕ ΜΕΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΙΟΡΘΩΣΑΝΤΟΣ ΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΝΑΡΘΗΚΟΣ ΚΑΛΟΥΣΙΝ, ΕΙΧΕ Ε ΑΕΙ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΗΝ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΚΕΦΑΛΑΙΟΝ), µιµήθηκε αυτό που έπραξε το ίνδαλµα του ο Αχιλλέας για τον Πάτροκλο τόσο στην ταφή του πατέρα του, όσο και σε κείνη του Βουκεφάλα και του Περίτα... Πρόσφατα ευρήµατα σε τάφους ανθρώπων και ίππων της Μακεδονίας Όπως προαναφέρθηκε, κατάλοιπα ίππων και σκύλων, ιπποσκευές κι άλλα όµοια ευρήµατα έχουν βρεθεί στη Μακεδονία, Θράκη και Θεσσαλία της κλασσικής κι ελληνιστικής εποχής. Τη µνηµειώδη ανασκαφή του Βασιλικού Τάφου ΙΙ µε τ αριστουργήµατα τέχνης και το σκελετό του βασιλιά που είναι παγκοσµίως γνωστή ακολούθησαν λιγώτερες, άγνωστες στο ευρύ κοινό. Συγκεκριµένα ο Ανδρόνικος µάζεψε απ τους εναγισµούς και στάχτες των πυρών στο θόλο του τάφου εκατοντάδες καµµένα οστά, τα έβαλε σε σάκους, και έγραψε πάνω οστά ζώων µε προνοητικότητα. Οι σάκοι ήταν απείραχτοι ως το 1997, που προγραµµατίστηκαν τα εγκαίνια του νέου Μουσείου της Βεργίνας για τον εορτασµό 20ετίας απο τη µεγάλη ανακάλυψη του. Εν τω µεταξύ τόσο ο ίδιος όσο και ο καθ. Π. Φάκλαρης δηµοσίευσαν τα της ιπποσκευής (Ιπποσκευές απο τη Βεργίνα. Αρχ. ελτίο 41: 1-57, 1986), όχι όµως τα των οστών που δεν είχαν ταυτιστεί. Έτσι ήλθε η ώρα πραγµάτωσης του ονείρου κάθε αρχαιοζωολόγου, δηλαδή η συντήρηση, ταύτιση και καταγραφή των άγνωστων ως τότε καταλοίπων που θάφτηκαν µε το Μακεδόνα βασιλιά. Ο κλήρος για τη δύσκολη αυτή µελέτη, που απαίτησε κάπου τρία χρόνια, αναλύσεις καµµένων οστών ή δοντιών και πολλή φαντασία, έπεσε στον υπογράφοντα. Γενικά, µέχρι εκείνη τη στιγµή, είχαν µελετηθεί µόνο τα ευρήµατα του Πίνακα Ι, ενώ τα αρχαιοζωολογικά κατάλοιπα που ταυτίστηκαν πρόσφατα είναι τα του Πίνακα ΙΙ. Πίναξ Ι: Μεταλλικά και ερµάτινα Είδη Ιπποσκευής 1 Πλήρης σιδερένιος χαλινός, τµήµα δεύτερου, στοιχεία απο άλλους δύο (σύνολο 4 χαλινοί) 2 Ζεύγος αριστουργηµατικών µυώπων (όρος του Ξενοφώντα για τα σπηρούνια) 3 Τµήµατα 4 φορβειών (όρος του Ξενοφώντα για το καπίστρι-capistrum), που στολίζονταν µε 4 χάλκινα φάλαρα και ρόδακες, ως και 16 σιδηρά καλύµµατα απο προµετωπίδες, επιρίνια και άλλα δερµάτινα µέρη της φορβειάς 4 16 σιδερένια και έξι χάλκινα καρφιά µε ίχνη δέρµατος το οποίο συγκρατούσαν Συµπεράσµατα: Η ύπαρξη τεσσάρων χαλινών µε ένα µόνο ζεύγος σπηρουνιών δείχνει, έστω και έµµεσα, την ταφή τεσσάρων ίππων (τεθρίππου;) που ανήκαν σε ένα µόνο άνδρα. Η Εικ. 5α του σπάνιου, κάπως σκληρού χαλινού φωτογραφίζει αυτόν που φαίνεται στο στόµα του Βουκεφάλα στο µωσαϊκό της Ποµπηίας. Είναι επίσης πιστή απεικόνιση του χαλινού που περιέγραψε µε λεπτοµέρεια ο Ξενοφών (Περί Ιππικής, x.6-11), και του χαλινού που εξέχει απο το στόµα του κυνηγετικού ίππου του Φιλίππου (Εικ. 5β). Απο την άλλη µεριά, όλα τα µεταλλικά στοιχεία, όπως ψάλλια, καρφιά, σπηρούνια και καλύµµατα φορβειάς ήταν γνωστά βοηθήµατα των Μακεδόνων για τον έλεγχο των ζωηρών πολεµικών ίππων, όπως µαρτυρούν ο Ξενοφών κι ο Θεόφραστος (Χαρακτήρες, XXI) αλλά και νεώτεροι ιστορικοί (Anderson JK, Ancient Greek horsemanship. U. of California Press, Berkeley 1961). 4

5α. Ο σπάνιος σιδερένιος χαλινός απο τον τάφο του Φιλίππου µε τα ψάλλια σε σχήµα S και τους εχίνους στα πλάγια (απο χαλκό), όπως τα περιγράφει ο Ξενοφών. 5β. Λεπτοµέρεια υδατογραφίας (δες Εικ.1) µε τον έφιππο Φίλιππο να φονεύει λέοντα. Απο το στόµα του ίππου εξέχει ψάλλιον σχήµατος S. ΠΙΝΑΞ IΙ: Σκελετικά Κατάλοιπα Ίππων στο Βασιλικό Τάφο ΙΙ των Αιγών Αρ Ηµεροµηνία και στοιχεία ταφής Ηµεροµηνία και στοιχεία ταυτοποίησης 01 18.10.77: Μ. Τούµπα, 3.8 µ. Β Ταφ. I, 3.7 µ. Α Τάφου II. Βάθος 0.5 µ. Πιο ψηλά του Τάφου I 6 Ιουλ. 96: θραύσµα µακρού οστού E.caballus µε τεµ. οστών βοοειδούς και λαγοµόρφων, πτηνών, κ.α. απροσδιόριστων ζώων. Σεπτ. 97: θραύσµα µακρού οστού 102 mm E.Caballus (εγγύς άκρο αριστ. ή δεξιάς κνήµης) 02 06.11.77: Πλίνθοι στον θόλο του Βασιλικού Τάφου ΙΙ 03 06.11.77: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ Σεπτ. 97: τρία θραύσµατα µακρού οστού (κνήµης?) απο σκελετό ίππου (E. caballus) 04??/78: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ Σεπτ. 97: αριστ. µετατάρσιο-ιιι (χωρίς τα Μτ II-IV) µήκους 260 mm. Ίχνη παλαιοπαθολογίας εργασίας (ίππος τεθρίππου ή πολεµικός) 05 05.06.79: Μ. Τούµπα-Τάφος ΙΙ (θόλος) Σεπτ. 97: θραύσµα 40 mm γοµφίου νεαρού ίππου (Equus caballus) 06 16.06.79: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ (θόλος, βάθος 1.50 m) Σεπτ. 97: υο θράυσµατα γοµφίου και ένα κοπτήρα απο νεαρό ίππο (Equus caballus) 07 16.08.79: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ Σεπτ. 97: δύο θραύσµατα µακρού οστού, µηκ. 95 mm (µετά απο συγκόλληση). Κνήµη Equus caballus 08 22.08.79: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ Σεπτ. 97: >10 θραυσµ. κρυσταλλοποιηµένων δοντιών µε ίχνη µετάλλου (χαλκού?) και 4 φύλλα χρυσού (απο στεφάνι?). Γοµφίοι Equus caballus 09 23.08.79: Μ. Τούµπα Βασιλ. Τάφος ΙΙ (δρόµος του τάφου) Σεπτ. 97:θραύσµα κεντρικού ή 3 ου οστάριου ταρσού ηλικιωµένου ίππου µε παθολογία (Equus caballus) 10 25.09.79: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ (κεντρική πυρά) Σεπτ. 97: άνω γοµφίος-1 ή γοµφίος-2) ηλικιωµένου ίππου κρυσταλλοποιηµένος λόγω πυράς (E. caballus) 11??/??/79: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ (Β σηµείο θόλου, πορόλιθοι) Οκτ. 97: εγγύς (πρόσθια?) φάλαγγα νεαρού ίππου. Μήκ. 60 mm. Εύρ. εγγύς αρθρ. επιφ. 25 mm. Εύρος άπω αρθρ. επιφ. 15 mm 12 04.07.81: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ (πλίνθοι του θόλου) Οκτ. 97: εγγύς (πρόσθια?) φάλαγγα νεαρού ίππου ίδιων διαστάσεων µε την ανωτέρω 13 17.06.81: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ (θόλος, στρώση 1 A 13) Οκτ. 97: µεγάλο θραύσµα οσφυικού (?) σπονδύλου νεαρού ίππου, µήκους 54 mm 14 21.08.96: Μ. Τούµπα, Βασιλ. Τάφος ΙΙ νότια Noε. 98: κάτω γνάθος ενήλικα ίππου µαζί µε πλήρη M1 (εσωτερική στρώση 12) οδοντοστοιχία (πλην του δεξιού κυνόδοντα) Ίππεια σκελετικά στοιχεία της πυράς που ταυτίστηκαν είναι αυτά των Εικ. 6α (2 η φάλαγξ) και 6β (κάτω γνάθος). Η τελευταία φέρει ίχνη που άφησε ο σιδερένιος χαλινός µε τους δυο χάλκινους εχίνους στους προγόµφιους του ίππου. Πέρα απο τα κατάλοιπα του Πίνακα ΙΙ υπήρχαν κάπου 3.000 θραύσµατα οστών άλλων σπονδυλωτών, που κι αυτά υπέστησαν σοβαρές αλλοιώσεις απο την υψηλή θερµοκρασία (1000 C ή παραπάνω) της πυράς. Μεταξύ τους βρέθηκαν δόντια σκύλων, οστά αιγοπροβάτων, πτηνών, καθώς και µικροθραύσµατα οστών και κάτω γνάθου ψαριών. Τα τελευταία βοηθούν στη γνώση των συνηθειών διατροφής στη Μακεδονική αυλή, όπου λ.χ. οι εταίροι έπρεπε να τρώνε όρθιοι αν δεν είχαν φονεύσει αγριόχοιρο µε τα χέρια τους (χωρίς δίχτυα) και στα άλογα φόρτου έδιναν ψάρια που αφθονούσαν στο νερό των ποταµιών κατά τον Ηρόδοτο (Antikas TG, 2008. Fish eating horses in Macedonia, BCE: Was Herodotus Finally Right?). Τέλος η ανακάλυψη καταλοίπων απο οστά και δόντια αιγών δεν προκαλεί καµιά έκπληξη, αφού όταν ο Κάρανος ίδρυσε τη Μακεδονική δυναστεία πήγε τους άνδρες του στην Έδεσσα, όπου οδηγήθηκε απο κοπάδι αιγών, και έτσι έδωσε τ όνοµα τους στην πρώτη πρωτεύουσα της Μακεδονιής δυναστείας των Τηµενιδών (Justin, VII.1). 5

6α. Ένα απ τα µεταπόδια (2 η φάλαγξ) ίππου, που βρέθηκε στις στάχτες της πυράς στο θόλο του τάφου. 6β. Κάτω γνάθος ίππου. Οι προγόµφιοι της κάτω γνάθου φέρουν ίχνη τριβής απο µεταλλική στοµίδα Συζήτηση Οι θησαυροί του Βασιλικού Τάφου ΙΙ οδήγησαν τον Ανδρόνικο στην υποθεση ότι δεν περιείχε κοινό θνητό (Βεργίνα: Οι Βασιλικοί Τάφοι. Eκδοτική Αθηνών 1997), υπονοώντας έµµεσα τον Φίλιππο Β. Η απεικόνιση τριών ίππων και εννιά σκυλιών στην τοιχογραφία του τάφου και ιδίως η ταύτιση τεσσάρων ίππων, σκύλων και άλλων ζώων στις πυρές τεκµηριώνει την υπόθεση του. Αφού ο γιός που οργάνωσε την ταφή είχε βαθειά γνώση της Ιλιάδος, είναι λογικό να συµπεράνουµε πως έπραξε το ίδιο ακριβώς το 336 πχε και αργότερα, όταν πέθαναν τα αγαπηµένα του ζώα (Βουκεφάλας-Περίτας) στην Ασία. Είναι άγνωστο αν τα έρριξε στην πυρά πριν την ταφή αλλ αυτό δεν έσει σηµασία, αφού έκανε άλλο, πιό σηµαντικό βήµα χτίζοντας µια πόλη για το καθένα τους. Πέρα απο αυτά τα επιχειρήµατα υπάρχουν και άλλα, λ.χ. το ότι στον καιρό του Βουκεφάλα η Θεσσαλία κι η Θράκη ήταν τµήµατα του Μακεδονικού βασιλείου. Συνεπώς είναι λογικό να υποτεθεί πως οι ταφές ίππων εκεί αντανακλούν καθιερωµένα ελληνικά έθιµα που τήρησε ο Αλέξανδρος σ όλη την πορεία του, απο τη Μακεδονία µέχρι την Ινδία. ύο χαρακτηριστικές ταφές ίππων απο τη Χαλκιδική (Εικ. 7) και Σίνδο (Εικ. 8), πριν και µετά τον Αλέξανδρο, τεκµηριώνουν νοµίζω µε απόλυτο τρόπο την πολιτιστική διαφορά των Αργαιαδών Μακεδόνων και των Ινδοευρωπαίων νοµάδων Πάζυρυκ του Αλτάι, του Καζακστάν, ή/και της Κίνας. Το παράπλευρο εύρηµα σπηρουνιών τόσο στη Βεργίνα όσο και σε κοινούς τάφους ίππων και ιππέων στη Μακεδονία, Ήπειρο κι αλλού δείχνει πως τέτοια βοηθήµατα ήταν σε χρήση πολύ πριν τον 5 ο αι. πχε. Ακόµα, διαψεύδει την υπόθεση πολλών σύγχρονων ιστορικών. Οι τελευταίοι υποστήριξαν πως τα σπηρούνια ήταν άγνωστα στους Έλληνες µέχρι τον 4 ο αι. ΧΕ (!) και πρωτοχρησιµοποιήθηκαν τότε, στο υτικό Ρωµαϊκό κόσµο. Φαίνεται πως το λάθος οφείλονταν σε...µυωπία, αφού οι µύωπες (όνοµα που έδωσαν οι αρχαίοι στα σπηρούνια γιατί τσιµπούν τον ίππο όπως το οµώνυµο έντοµο) και οι χρήσεις τους περιγράφηκαν απο τρείς συγγραφείς (Ξενοφών, Αριστοφάνης, Θεόφραστος), πολύ πριν την εξάπλωση των Ρωµαίων. Το γεγονός είναι ένα: η ιστορία και η ταφή του µεγέθει µέγα Βουκεφάλα και οι ταφές ίππων απο τον Αχιλλέα ως τον Ευαγόρα, τον Κίµωνα, τον Αλέξανδρο ή τον πιό ανώνυµο Μακεδόνα, Θεσσαλό ή Θράκα ιππέα του 2 ου αι. ΧΕ µαρτυρούν τη µοναδικότητα του πολιτισµού και της ιππικής τέχνης στην Ελλάδα, που γεµίζει κάθε έλληνα ιππέα και αµαζόνα µε περηφάνεια, αλλά και τη γνήσια αγάπη προς αυτό το συγγενικό µας περισσοδάκτυλο θηλαστικό, τον ίππο. 7. Τάφος-180 απο τη νεκρόπολη της Ακάνθου, µιά απο τις 12 ταφές ίππων σε σύνολο 9052 τάφων. Ο ίππος µοιάζει να θάφτηκε οικογενειακώς... Οι πίθοι στο βάθος είναι τα όρια άλλης ταφής. Επειδή το 80% των τάφων της νεκρόπολης είναι γυναικών και παιδιών, η στατιστική σχέση ανδρών και ίππων στην Άκανθο είναι περίπου 1: 150. Στις µέρες µας αυτή η σχέση είναι 1:10.000 δυστυχώς... 6

8. Κοινή ταφή ίππου και σκύλου (δεξιά κάτω) στο Ο.Τ. 55 της Σίνδου (4 ος αι. πχε). Η σχέση ανδρών και ίππων στο νεκροταφείο είναι 3:1, η µεγαλύτερη που βρέθηκε ως τώρα στον βορειοελλαδικό χώρο. Ακόµα, επιβεβαιώνει τα Μυκηναϊκά ταφικά έθιµα ταφής, που για πρώτη φορά αναφέρθηκαν απ τον Όµηρο στην Ιλιάδα (23.171-74) 7