Σημειώσεις. Διεθνής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σημειώσεις Διεθνής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου Γιάννης Κτιστάκις Επικ. Καθηγητής Βιβλιογραφία: Alfredsson G., Grimheden J., Ramcharan B.G., De Zayas A. (επιμ.), International Human Rights Monitoring Mechanisms: Essays in Honour of Jakob Th. Möller (Leiden: Martinis Nijhoff Publichers, 2009). Hannum H. (επιμ.), Guide to International Human Rights Practice (Ardsley: University of Pennsylvania, 2004). Kälin W., Künzli J., The Law of International Human Rights Protection (New York: Oxford, 2009). Moeckli D., Shah S., Sivakumaran S., International Human Rights Law (New York: Oxford, 2010). Sudre F., Droit européen et international des droits de l'homme (Paris: puf, 2012). Νάσκου Περράκη Π., Μηχανισμοί προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου (Αθήνα Κομοτηνή: Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2008). Ρούκουνας Ε., Διεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Αθήνα: Εστία, 1995). Σισιλιάνος Α.Λ., Η ανθρώπινη διάσταση του διεθνούς δικαίου (Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2010). ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή 2. Εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε εθνικό επίπεδο 2.1. Ενσωμάτωση των κανόνων στην εσωτερική έννομη τάξη 2.2. Υποχρέωση κρατικής έρευνας 2.3. Υποχρέωση επανόρθωσης 2.4. Υποχρέωση πρόληψης 3. Εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε διεθνές επίπεδο 3.1. Αποκεντρωμένη εφαρμογή των κανόνων προστασίας 3.1.1. Δικαίωμα διπλωματικής προστασίας 3.1.2. Erga omnes υποχρεώσεις 1

3.2. Κεντρικά συντονισμένη εφαρμογή των κανόνων προστασίας 3.2.1. Είδη διεθνών οργάνων προστασίας 3.2.1.1. Όργανα ελέγχου προβλεπόμενα από τις συμβάσεις προστασίας 3.2.1.1.1. Όργανα ελέγχου του ΟΗΕ 3.2.1.1.2. Όργανα ελέγχου στις συμβάσεις του ΣτΕ 3.2.1.1.3. Όργανα ελέγχου σε άλλες περιφερειακές συμβάσεις 3.2.1.2. Όργανα ελέγχου προβλεπόμενα από τους καταστατικούς χάρτες των διεθνών οργανισμών 3.2.1.2.1. Όργανα ελέγχου στον ΟΗΕ 3.2.1.2.2. Όργανα ελέγχου σε περιφερειακούς οργανισμούς 3.2.1.3. Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης 3.2.1.3.1. Διακρατικές προσφυγές 3.2.1.2.2. Γνωμοδοτήσεις 3.2.1.4. Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια 3.2.2. Είδη διεθνών διαδικασιών προστασίας 3.2.2.1. Οι συμβατικά οριζόμενες διαδικασίες 3.2.2.1.1. Οι εθνικές εκθέσεις 3.2.2.1.2. Οι ατομικές αναφορές 3.2.2.1.3. Οι διακρατικές αναφορές 3.2.2.1.4. Οι προληπτικοι έλεγχοι 3.2.2.1.5. Οι επιτόπιοι έλεγχοι 3.2.2.1.6. Οι συλλογικές αναφορές 3.2.2.1.7. Οι γνωμοδοτήσεις 3.2.2.2. Οι διαδικασίες του Χάρτη του ΟΗΕ 3.2.2.2.1. Η Οικουμενική Περιοδική Εξέταση 3.2.2.2.2. Οι Ειδικές Διαδικασίες 3.2.2.2.3. Η Διαδικασία Παραπόνων του Συμβουλίου 1. Εισαγωγή 1. Η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου θεσπίστηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία το 1215 με την Magna Charta για να ακολουθήσει το 1629 το Petition of Rights και στη συνέχεια το Habeas corpus act (1679) και το Bill of rights (1689). Μετά την Αμερικανική επανάσταση προς τα τέλη του 18ου αιώνα, ακολούθησαν το Bills of rights της Virginia και του Delaware των ΗΠΑ (1776) και, βεβαίως, το Αμερικανικό Σύνταγμα του 1787 με τις δέκα πρώτες τροποποιήσεις του 1791. Την ίδια περίοδο, μετά την Γαλλική επανάσταση, ήλθε η Déclaration des Droits de l'homme et du Citoyen (1789). Η κατοχύρωση των δικαιωμάτων συνεχίστηκε στην Ευρωπαϊκή ήπειρο τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα. Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η μέριμνα της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η οποία μέχρι τότε υπήρξε αντικείμενο του εσωτερικού δικαίου (συνταγματικά δικαιώματα), επεκτάθηκε και στο διεθνές δίκαιο. Το πρώτο διεθνές κείμενο που σηματοδότησε την νέα αυτή πορεία είναι η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που ψηφίστηκε την 10 η Δεκεμβρίου 1948 από την Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών («ΟΗΕ»). 2. Τα δικαιώματα που περιλαμβάνει η Οικουμενική Διακήρυξη μπορούν να διακριθούν σε δύο γενεές, σύμφωνα με την εποχή που αυτά εισήχθησαν στα 2

εθνικά συντάγματα: στα δικαιώματα της πρώτης γενεάς και στα δικαιώματα της δεύτερης γενεάς. Σε αυτές προστίθεται και μία τρίτη γενεά δικαιωμάτων, που προέκυψε, κυρίως, από τις αναζητήσεις της νομικής θεωρίας. Η πρώτη γενεά δικαιωμάτων του ανθρώπου προστατεύει τις ατομικές ελευθερίες ή, αλλιώς, τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, τα οποία περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα στην ζωή, το δικαίωμα στην ελευθερία, το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη, την θρησκευτική ελευθερία, την ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι και την ελευθερία έκφρασης. Τα δικαιώματα αυτά έχουν τις ρίζες τους στις Αμερικανικές Διακηρύξεις και στην Γαλλική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και έχουν μία αμυντική διάσταση: στοχεύουν, κυρίως, στην προστασία του πολίτη από τις κρατικές παρεμβάσεις. Η δεύτερη γενεά, τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα έχει τις ρίζες της στην βιομηχανική επανάσταση στα τέλη του 19 ου αιώνα. Η καθιέρωσή τους συνυφάνθηκε με τους αγώνες της εργατικής τάξης και την επέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή. Πρόκειται για το δικαίωμα στην τροφή, στην υγεία, στην κατοικία, τα συνδικαλιστικά δικαιώματα, το δικαίωμα στην εκπαίδευση, το δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση και άλλα. Στοχεύουν στην εγγύηση της ελευθερίας πρόσβασης των μελών του κοινωνικού σώματος στα κοινά (κρατικά) αγαθά και στις κοινές (κρατικές) υπηρεσίες και δεσμεύουν τα κράτη να επιδιώκουν την συνεχή βελτίωση αυτών των αγαθών και υπηρεσιών. Επιπρόσθετα, περιλαμβάνουν άμεσα αμυντικά δικαιώματα, όπως η απαγόρευση διακρίσεων στα κρατικά αγαθά και ωφελήματα. Τέλος, η τρίτη γενεά, εκείνη των δικαιωμάτων αλληλεγγύης ή δικαιώματα των ομάδων, η οποία περιλαμβάνει το δικαίωμα στην ανάπτυξη, το δικαίωμα στην ειρήνη και το δικαίωμα σε καθαρό και υγιεινό περιβάλλον. Η γενεά αυτή δικαιωμάτων εμφανίστηκε μετά το 1960 και έχει βρει θέση στο θετικό διεθνές δίκαιο μόνο στον Αφρικανικό Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών 1. Το νομικό τους περιεχόμενο (π.χ. ποιό είναι το υποκείμενο αυτών των δικαιωμάτων και ποιόν βαρύνουν οι υποχρεώσεις;) παραμένει μέχρι σήμερα ασαφές. Σε κάθε περίπτωση, τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι παραπληρωματικά. Όπως χαρακτηριστικά διακήρυξε η Παγκόσμια Διάσκεψη της Βιέννης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (25.6.1993), «όλα τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι οικουμενικά, αδιαίρετα, αλληλένδετα και αλληλοεξαρτώμενα» ( 5). 3. Αναφορικά με την ιεράρχιση των δικαιωμάτων, το μόνο κριτήριο διαφοροποίησης των δικαιωμάτων που έχει βρει εφαρμογή στο διεθνές συμβατικό δίκαιο είναι εκείνο της αναστολής της προστασίας τους σε εξαιρετικές περιστάσεις, κατά τις οποίες διακυβεύεται το εθνικό συμφέρον («πόλεμος ή άλλος δημόσιος κίνδυνος»): όσα δικαιώματα δεν αναστέλλονται, ακόμη και όταν η άσκησή τους συγκρούεται με το εθνικό συμφέρον, τοποθετούνται σε ξεχωριστή θέση από όλα τα υπόλοιπα. Διατάξεις που 1 Βλέπετε τα άρθρα 22-24 του Χάρτη. Ο Χάρτης υιοθετήθηκε στο Ναϊρόµπι της Κένυας στις 27.6.1981 (UNTS, τ. 1520, σελ. 217 / OAU Doc CAB/LEG/67/3 rev. 5). 3

ρυθμίζουν την σύγκρουση των δικαιωμάτων με το εθνικό συμφέρον συναντώνται στο Διεθνές Σύμφωνο των Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων («ΔΣΑΠΔ») 2, στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΕΣΔΑ») 3, στην Αμερικανική Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΑΣΔΑ») 4, στον Αραβικό Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΑρΧΔΑ») 5 και στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη («ΕΚΧ») 6. Κοινός τόπος των ρυθμίσεων αυτών 7 είναι ότι η προστασία των ακόλουθων δικαιωμάτων δεν αναστέλλεται υπό οιονδήποτε εθνικό κίνδυνο: του δικαιώματος στην ζωή 8, της απαγόρευσης των βασανιστηρίων 9, της απαγόρευσης της δουλείας 10 και της απαγόρευσης επιβολής ποινής άνευ νόμου 11. Ο ίδιος πυρήνας των τεσσάρων κοινών δικαιωμάτων συναντάται και στο κοινό άρθρο 3 των Τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης για το ανθρωπιστικό δίκαιο 12. Επιπλέον των ανωτέρω, στο πλαίσιο του ΔΣΑΠΔ, σε περιπτώσεις σύγκρουσης με το εθνικό συμφέρον, δεν αναστέλλεται, επίσης, η προστασία των δικαιωμάτων στην αναγνώριση της νομικής προσωπικότητας, στην θρησκευτική ελευθερία και η απαγόρευση φυλάκισης για ιδιωτικά χρέη 13. Στο πλαίσιο της ΑΣΔΑ, πέραν των τεσσάρων κοινών δικαιωμάτων, δεν αναστέλλεται, επίσης, η προστασία του δικαιώματος στην αναγνώριση της νομικής προσωπικότητας, στην θρησκευτική ελευθερία, στην οικογενειακή ζωή, στο όνομα, τα δικαιώματα του παιδιού, το δικαίωμα στην ιθαγένεια και τα πολιτικά δικαιώματα 14. Τέλος, στο πλαίσιο του ΑρΧΔΑ, δεν αναστέλλεται, πλην όλων των άλλων, η απαγόρευση ιατρικών ή επιστημονικών πειραμάτων επί ανθρώπων, τα δικαιώματα στην δίκαιη δίκη και στην προσφυγή κατά κρατήσεως, η απαγόρευση φυλάκισης για ιδιωτικά χρέη και η απαγόρευση του ne bis in idem, το δικαίωμα αξιοπρέπειας σε περίπτωση στέρησης της ελευθερίας, το δικαίωμα αναγνώρισης της νομικής προσωπικότητας και τα δικαιώματα αποδημίας, ασύλου, ιθαγένειας και θρησκευτικής ελευθερίας 15. 2 Άρθρο 4 2 του ΔΣΑΠΔ (Νέα Υόρκη, 16.12.1966, UNTS, τ. 999, σελ. 171, τέθηκε σε ισχύ 23.3.1976). 3 Άρθρο 15 2 της ΕΣΔΑ (Ρώµη, 4.11.1950, UNTS, τ. 213, σελ. 221 / ETS, αριθ. 5). 4 Άρθρο 27 2 της ΑΣΔΑ (Σαν Χοσέ της Κόστα Ρίκα, 22.11.1969, UNTS, τ. 1144, σελ. 123 / OAS TS αριθ. 36). 5 Άρθρο 4 του ΑρΧΔΑ (Τυνησία, 22.5.2004 αναδηµοσιεύθηκε σε: International Human Rights Reports τ. 12, σελ. 893 (2005)). 6 Άρθρο 30 του ΕΚΧ (Τορίνο, 18.10.1961, UNTS, τ. 529, σελ. 89 / ETS, αριθ. 35) και άρθρο F του Μέρους V του αναθεωρηµένου ΕΚΧ (Στρασβούργο, 3.5.1996, UNTS, τ. 2151, σελ. 277 / ETS, αριθ. 163). 7 Ο ΕΚΧ δεν ξεχωρίζει κανένα εκ των προστευοµένων δικαιωµάτων: όλα µπορούν να ανασταλλούν σε περίπτωση σύγκρουσης µε το εθνικό συµφέρον. Το ίδιο ιχύει και για τον Αναθεωρηµένο ΕΚΧ. 8 Άρθρα 6 ΔΣΑΠΔ, 2 ΕΣΔΑ, 4 ΑΣΔΑ και 5 ΑρΧΔΑ. 9 Άρθρα 7 ΔΣΑΠΔ, 3 ΕΣΔΑ και 5 1, 2 ΑΣΔΑ και 8 ΑρΧΔΑ. 10 Άρθρα 8 1-2 ΔΣΑΠΔ, 4 1 ΕΣΔΑ, 6 ΑΣΔΑ και 10 ΑρΧΔΑ. 11 Άρθρα 15 ΔΣΑΠΔ, 7 ΕΣΔΑ, 9 ΑΣΔΑ και 15 ΑρΧΔΑ. 12 Η Σύµβαση για την βελτίωση της τύχης των τραυµατιών και των ασθενών των κατά ξηρά ενόπλων δυνάµεων (Γενεύη, 12.8.1949, UNTS, τ. 75, σελ. 31), η Σύµβαση για την βελτίωση της τύχης των τραυµατιών, ασθενών και ναυαγών µελών των ενόπλων δυνάµεων στη θάλασσα (Γενεύη, 12.8.1949, UNTS, τ. 75, σελ. 85), η Σύµβαση για την µεταχείριση των αιχµαλώτων πολέµου (Γενεύη, 12.8.1949, UNTS, τ. 75, σελ. 135) και η Σύµβαση για την προστασία των πολιτών σε καιρό πολέµου (Γενεύη, 12.8.1949, UNTS, τ. 75, σελ. 287). 13 Άρθρα 16, 18 και 11 αντίστοιχα του ΔΣΑΠΔ. 14 Άρθρα 3, 12, 17, 18, 19, 20 και 23 αντίστοιχα της ΑΣΔΑ. 15 Άρθρα 9, 13, 14 6, 18, 19, 20, 22, 27, 28, 29 και 30 αντίστοιχα του ΑρΧΔΑ. 4

4. Με βάση τις ανωτέρω επισημάνσεις, και δεδομένου ότι δεν υφίσταται σαφής νομικός ορισμός που να διακρίνει τα δικαιώματα του ανθρώπου από άλλες εγγυήσεις και αξιώσεις που απορρέουν από το διεθνές ή το εσωτερικό δίκαιο, θα μπορούσαν να συνοψισθούν ως ακολούθως τα μοναδικά χαρακτηριστικά των δικαιωμάτων του ανθρώπου: Τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι αγώγιμα, γεννούν, δηλαδή, αξιώσεις υπέρ των δικαιούχων της προστασίας. Διαφέρουν, επομένως, από τις λοιπές κρατικές υποχρεώσεις που δεν γεννούν αξιώσεις. Δικαιούχοι των αξιώσεων είναι τα άτομα, είτε τις ασκούν ατομικά, είτε συλλογικά (ατομικά δικαιώματα συλλογικής δράσης). Διαφέρουν, ωστόσο, από άλλες αξιώσεις, όπως τα δικαιώματα των μειονοτήτων και τα δικαιώματα των λαών, όπου δικαιούχος είναι ένα ορισμένο σύνολο ανθρώπων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Τα άτομα δύνανται να επικαλεστούν τα δικαιώματα του ανθρώπου έναντι μόνον των κρατικών οντοτήτων και όχι έναντι των ιδιωτών. Κατ αρχήν, η προστασία των δικαιωμάτων είναι σε ισχύ, τόσο σε καιρό ειρήνης, όσο και σε καιρό πολέμου. Κατ εξαίρεση, όμως, υπό ειδικές περιστάσεις (σύγκρουση με εθνικό συμφέρον), προβλέπεται η αναστολή της ισχύος τους για τα περισσότερα εξ αυτών. Τα δικαιώματα του ανθρώπου τελούν υπό την εγγύηση του διεθνούς δικαίου. Διαφέρουν, συνεπώς, από τα συνταγματικά δικαιώματα, τα οποία τελούν υπό την εγγύηση των εθνικών συνταγμάτων. Ωστόσο, αναφορικά με τα δικαιώματα του ανθρώπου, το διεθνές δίκαιο καθορίζει το περιεχόμενο τους και την έκταση εφαρμογής τους, τόσο στην διεθνή, όσο και στην εθνική έννομη τάξη. Η εγγύηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου από το διεθνές δίκαιο αποτελεί αναγνώριση από την πλευρά των κρατών του γεγονότος ότι αυτά είναι αναγκαία (θεμελιώδη) για την διαφύλαξη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. 2. Εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε εθνικό επίπεδο 5. Τα κράτη είναι υπεύθυνα για την εφαρμογή των κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων σε εθνικό επίπεδο διότι, πρώτον, εκείνα είναι τα μόνα που βαρύνονται από τις αντίστοιχες υποχρεώσεις του διεθνούς εθιμικού και συμβατικού δικαίου και, δεύτερον, στο πλαίσιο της αρχής της κρατικής κυριαρχίας, εκείνα είναι, πάλι, τα μόνα αρμόδια για την λήψη ανάλογων μέτρων εντός της επικρατείας. Βεβαίως, η εφαρμογή των κανόνων μπορεί να διαφέρει από κράτος σε κράτος. Εν τούτοις, το δημόσιο διεθνές δίκαιο επιβάλλει κάποιες ελάχιστες υποχρεώσεις για τα κράτη: (α) υποχρέωση ενσωμάτωσης των κανόνων στην εσωτερική έννομη τάξη και υποχρέωση πρόβλεψης αποτελεσματικής προσφυγής, (β) υποχρέωση κρατικής έρευνας σε περίπτωση καταγγελίας και δίωξης/τιμωρίας αν η καταγγελία είναι βάσιμη, (γ) υποχρέωση επανόρθωσης προς τα θύματα και (δ) υποχρέωση πρόληψης. Ειδικότερα: 5

2.1 Ενσωμάτωση των κανόνων στην εσωτερική έννομη τάξη 6. Οι διεθνείς συμβάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου αναγνωρίζουν στο άτομο το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής εναντίον κρατικών πράξεων που παραβιάζουν τα δικαιώματά του. Αναλυτικότερο όλων είναι το ΔΣΑΠΔ, η οποία στο άρθρο 2 3(α) ορίζει ότι «Τα συμβαλλόμενα Κράτη στo παρόν Σύμφωνo αναλαμβάνoυν την υπoχρέωση: α) να εγγυώνται ότι κάθε άτoμo, τoυ oπoίoυ τα δικαιώματα και oι ελευθερίες πoυ αναγvωρίζονται στo παρόν Σύμφωvo παραβιασθoύν, θα έχει στη διάθεσή τoυ μία πρόσφoρη πρoσφυγή, ακόμη και εάν η παραβίαση θα έχει διαπραχθεί από πρόσωπα πoυ ενεργoύν υπό την επίσημη κρατική ιδιότητά τoυς». Όμοιες είναι και οι ρυθμίσεις των άρθρων 25 ΑΣΔΑ και 23 ΑρΧΔΑ, όπως και αυτή του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ. Όσες δε συμβάσεις δεν έχουν ρητή διάταξη, αναγνωρίζουν εμμέσως την σχετική υποχρέωση διότι επιβάλλουν στο θύμα την προηγούμενη εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων 16. Για να είναι αποτελεσματική η προσφυγή πρέπει να εξετάζεται εντός ευλόγου χρόνου και να επιφέρει αναστολή εκτελέσεως 17. 2.1. Υποχρέωση κρατικής έρευνας 7. Από την νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΕΔΔΑ») και του Διαμερικανικού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΔΔΔΑ») προκύπτει σαφώς ότι, σε περιπτώσεις παραβίασης ιδιαίτερα σοβαρών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην ζωή ή η απαγόρευση των βασανιστηρίων, τα κράτη οφείλουν να διεξαγάγουν αποτελεσματική έρευνα και να διώκουν κάθε φυσικό πρόσωπο που είναι υπεύθυνο για την παραβίασή τους 18. Κάποιες, μάλιστα, διεθνείς συμβάσεις ρητώς προβλέπουν την κρατική υποχρέωση δίωξης και τιμωρίας 19. 2.3. Υποχρέωση επανόρθωσης 8. Η γενική υποχρέωση επανόρθωσης για τα θύματα των παραβιάσεων των δικαιωμάτων προβλέπεται ρητά στην ΣΚΦΔ (άρθρο 6) 20 και στην ΔΣΠΠΒΕ (άρθρα 24(4) και (5)) 21. Παρόμοιες είναι οι διατάξεις των άρθρων 14 της ΣΚΒ 22 16 Άρθρο 22 5(β) της ΣΚΒ και άρθρο 14 7(α) της ΣΚΦΔ. 17 Επιτροπή Δικαιωµάτων του Ανθρώπου («ΕΔΑ»), Rajapakse κατά Σρι Λάνκα, αναφορά υπ αριθ. 1250/2004, διαπιστώσεις της 8.3.2005, 9.5 & 50. 18 ΕΔΔΑ, Ergi κατά Τουρκίας, 28.7.1998, 82. ΔΔΔΑ, Chumbipuma Aguirre και λοιποί κατά Περού, 30.11.2001, 41. 19 Άρθρο 4 της ΣΚΒ και άρθρα 4 & 6 της ΔΣΠΠΒΕ. 20 Η Σύµβαση για την Κατάργηση κάθε µορφής Φυλετικών Διακρίσεων (Νέα Υόρκη, 7.3.1966, UNTS, τ. 660, σελ. 195, τέθηκε σε ισχύ 4.1.1969). 21 Η Διεθνής Σύµβαση σχετικά µε την Προστασία Προσώπων από τη Βίαιη Εξαφάνιση (Νέα Υόρκη, 20.12.2006, UNTS, τ. 2715, τέθηκε σε ισχύ 23.12.2010). 22 Η Σύµβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιµωρίας (Νέα Υόρκη, 10.12.1984, UNTS, τ. 1465, σελ. 85, τέθηκε σε ισχύ 26.6.1987). 6

και 39 της ΣΔΠ 23. Συχνά δε, σε στοχευμένες περιπτώσεις παραβίασης των δικαιωμάτων, το διεθνές συμβατικό δίκαιο περιέχει ειδική διάταξη για την επανόρθωση 24. 2.4. Υποχρέωση πρόληψης 9. Η υποχρέωση πρόληψης των παραβιάσεων επιτυγχάνεται διά της λήψης προληπτικών μέτρων. Σύμφωνα με την ΣΚΒ (άρθρο 2), κάθε συμβαλλόμενο κράτος είναι υποχρεωμένο να λαμβάνει «αποτελεσματικά νομοθετικά, διοικητικά, δικαστικά ή άλλα μέτρα για να προλαμβάνει πράξεις βασανισμών σε κάθε εδαφική περιοχή που υπάγεται στην δικαιοδοσία του». Παρόμοιες διατάξεις έχουν και οι ΣΚΦΔ (άρθρο 2(γ)), ΣΕΔΒΓ (άρθρο 2) 25 και η ΔΣΠΠΒΕ (άρθρα 23 & 24). 3. Εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε διεθνές επίπεδο 10. Η εφαρμογή των κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε διεθνές επίπεδο πραγματοποιείται, είτε αποκεντρωμένα, από το κάθε κράτος ξεχωριστά, είτε συντονισμένα από την διεθνή κοινότητα. 3.1. Αποκεντρωμένη εφαρμογή των κανόνων προστασίας 11. Η αποκεντρωμένη εφαρμογή των κανόνων βασίζεται στους κλασσικούς μηχανισμούς του γενικού δημόσιου διεθνούς δικαίου. Ξεχωρίζουν δύο περιπτώσεις: το δικαίωμα διπλωματικής προστασίας και οι erga omnes υποχρεώσεις. 3.1.1. Δικαίωμα διπλωματικής προστασίας 12. Κατά το δημόσιο διεθνές δίκαιο, φορέας του δικαιώματος αυτού είναι το κράτος του οποίου την ιθαγένεια έχουν τα θύματα της παραβίασης. Επικαλούμενο, λοιπόν, την υποχρέωση του κράτουςπαραβάτη να μεταχειρίζεται τους υπηκόους του σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, το κράτος που ασκεί την διπλωματική προστασία επιδιώκει την εξασφάλιση της εφαρμογής των διεθνών κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. 23 Η Σύµβαση για τα Δικαιώµατα του Παιδιού (Νέα Υόρκη, 20.11.1989, UNTS, τ. 1577, σελ. 3, τέθηκε σε ισχύ 2.9.1990). 24 Άρθρα 9(5) και 14(6) του ΔΣΑΠΔ, άρθρο 5(5) της ΕΣΔΑ, άρθρα 14(7) και 19(2) του ΑρΧΔΑ και άρθρο 10 της ΑΣΔΑ. 25 Η Σύµβαση για την Εξάλειψη των Διακρίσεων εις Βάρος των Γυναικών (Νέα Υόρκη, 18.12.1979, UNTS, τ. 1249, σελ. 13, τέθηκε σε ισχύ 3.9.1981). 7

3.1.2. Erga omnes υποχρεώσεις 13. Η υποχρέωση σεβασμού των διεθνών κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου αφορά όλα τα συμβαλλόμενα κράτη (στην περίπτωση του συμβατικού δικαίου) και όλα τα κράτημέλη της διεθνούς κονότητας (στην περίπτωση του εθιμικού δικαίου). Τα κράτη, επομένως, που ενεργούν για την επικράτηση του σεβασμού των δικαιωμάτων από το κράτοςπαραβάτη, το πράττουν στο όνομα της διεθνούς κοινότητας. Τα μέσα που διαθέτει το κράτος ή η ομάδα κρατών για την (αποκεντρωμένη) εφαρμογή των κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι ποικίλα: διπλωματικά (π.χ. διαβήματα), τεχνικής βοήθειας (π.χ. προγράμματα εμπέδωσης του σεβασμού των δικαιωμάτων ή σεμινάρια εξάσκησης δικαστών ή αστυνομικών), διακοπής διπλωματικών ή εμπορικών σχέσεων και, τέλος, λήψης αντιμέτρων. 3.2. Κεντρικά συντονισμένη εφαρμογή των κανόνων προστασίας 14. Η κεντρικά συντονισμένη εφαρμογή των κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου επιχειρείται διά διαφόρων ειδών διεθνών οργάνων και διαφόρων ειδών διαδικασιών. 3.2.1. Είδη διεθνών οργάνων προστασίας 15. Τα διεθνή όργανα προστασίας διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες: σε εκείνα που προβλέπονται από τις ίδιες τις συμβάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου, από τα διακυβερνητικά (πολιτικά) όργανα του ΟΗΕ και των περιφερειακών διεθνών οργανισμών, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και τα Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια. 3.2.1.1. Όργανα ελέγχου προβλεπόμενα από τις συμβάσεις προστασίας 16. Οι μείζονες διεθνείς συμβάσεις προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου προβλέπουν, τόσο τους κανόνες προστασίας, όσο και τα όργανα που θα επιφορτισθούν με την εφαρμογή τους. Έτσι, στο κείμενο της σύμβασης περιλαμβάνονται ρυθμίσεις για την έναρξη λειτουργίας αυτών των οργάνων, για την σύνθεσή τους, τις αρμοδιότητές τους και τον τρόπο λειτουργίας τους. 3.2.1.1.1. Όργανα ελέγχου στον ΟΗΕ 17. Σε επίπεδο οικουμενικό ξεχωρίζουν οι δέκα Επιτροπές των ισάριθμων μείζονων συμβάσεων δικαιωμάτων του ανθρώπου του ΟΗΕ: η Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων, η Επιτροπή για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων, η 8

Επιτροπή για την Εξάλειψη των Διακρίσεων εις Βάρος των Γυναικών, η Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων, η ΥποΕπιτροπή κατά των Βασανιστηρίων, η Επιτροπή Δικαιωμάτων του Παιδιού, η Επιτροπή Εργαζόμενων Μεταναστών, η Επιτροπή για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και η Επιτροπή για την Βίαιες Εξαφανίσεις (ακολουθεί αναλυτικός πίνακας). ΠΙΝΑΚΑΣ αριθ. 1: Όργανα ελέγχου στον ΟΗΕ Σύμβαση Όνομα Επιτροπής Σύνθεση Διαδικασίες Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (ΔΣΑΠΔ/ICCPR) Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΑ/HRC) 18 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 40 Συμφώνου) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 41 Συμφώνου) Ατομικές αναφορές: Διεθνές Σύμφωνο Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων (ΔΣΟΚΠΔ/ICESCR) Σύμβαση για την Κατάργηση κάθε μορφής Φυλετικών Διακρίσεων (ΣΚΦΔ/CERD) Σύμβαση για την Εξάλειψη των Διακρίσεων εις Βάρος των Γυναικών (ΣΕΔΒΓ/CEDAW) Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΣΚΒ/CAT) Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων (ΕΟΚΠΔ/CESCR) Επιτροπή για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων (ΕΕΦΔ/CERD) Επιτροπή για την Εξάλειψη των Διακρίσεων εις Βάρος των Γυναικών (ΕΕΔΒΓ/CEDAW) Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων (ΕΚΒ/CAT) 18 μέλη: εκλογή από το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του ΟΗΕ (ECOSOC) 18 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη 23 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη 10 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη προαιρετικές (ΠΠρωτ.) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρα 1617 Συμφώνου) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 10 ΠΠρωτ.) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρα 1 9 ΠΠρωτ.) Διαδικασία έρευνας/πρόληψης: προαιρετικές (άρθρα 1112 ΠΠρωτ.) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 9) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρα 1113) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 14) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 18) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρα 1 7 ΠΠρωτ.) Διαδικασία έρευνας: υποχρεωτική (άρθρο 8 ΠΠρωτ.) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 19) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 21) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 22) 9

Προαιρετικό Πρωτόκολλο στην Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΠΠΣΚΒ/OPCAT) Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΣΔΠ/CRC) Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων Όλων των Μεταναστών Εργαζόμενων και των Μελών της Οικογένειάς τους (ΔΣΠΔΜΕ/ICRMW) Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (ΣΔΑΑ/CRPD) Διεθνής Σύμβαση σχετικά με την Προστασία Προσώπων από τη Βίαιη Εξαφάνιση (ΔΣΠΠΒΕ/CPED) ΥποΕπιτροπή κατά των Βασανιστηρίων (YPB/SPT) Επιτροπή Δικαιωμάτων του Παιδιού (ΕΔΠ/CRC) Επιτροπή Εργαζόμενων Μεταναστών (ΕΕΜ/CMW) Επιτροπή για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (ΕΔΑΑ/CRPD) Επιτροπή για τις Βίαιες Εξαφανίσεις (ΕΒΕ/CED) 25 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη 18 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη 14 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη 18 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη 10 μέλη: εκλογή από τα συμβαλλόμενα κράτη Διαδικασία έρευνας: υποχρεωτική (άρθρο 20) Επιτόπιες επισκέψεις (Διαδικασία πρόληψης): υποχρεωτικές (άρθρο 4) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 44) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 5 ΠΠρωτ.) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 12 ΠΠρωτ.) Διαδικασία έρευνας: προαιρετική (άρθρο 13 ΠΠρωτ.) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 74) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 76) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 77) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 35) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρα 1 5 ΠΠρωτ.) Διαδικασία έρευνας: προαιρετική (άρθρα 67 ΠΠρωτ.) Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές (άρθρο 29) Ατομικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 31) Διακρατικές αναφορές: προαιρετικές (άρθρο 32) Διαδικασία έρευνας: υποχρεωτική (άρθρο 33) Επείγουσα δράση: υποχρεωτική (άρθρο 30) 10

3.2.1.1.2. Όργανα ελέγχου στις συμβάσεις του ΣτΕ 18. Στο Ευρωπαϊκό σύστημα προστασίας (Συμβούλιο της Ευρώπης) συναντά κανείς όχι μόνον οιονεί δικαιοδοτικά όργανα ελέγχου, όπως στον ΟΗΕ, αλλά και αμιγώς δικαιοδοτικά όργανα προστασίας, όλα προβλεπόμενα από αντίστοιχες Ευρωπαϊκές συμβάσεις προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου (ακολουθεί πίνακας). ΠΙΝΑΚΑΣ αριθ. 2: Οιονεί δικαιοδοτικά όργανα ελέγχου στο ΣτΕ Σύμβαση Όνομα Επιτροπής Σύνθεση Διαδικασίες Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης (ΕΚΧ/ESC) Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων 15 μέλη Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές Συλλογικές προσφυγές: Ευρωπαϊκή Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΕΣΚΒ/ECPT) Σύμβασηπλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων (ΣΠΕΜ/FCNM) Ευρωπαϊκός Χάρτης των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών (ΕΧΜΓ/ECML) (ΕΕΚΔ/ECSR) Επιτροπή Πρόληψης Βασανιστηρίων (ΕΠΒ/CPT) Συμβουλευτική Επιτροπή για τις Εθνικές Μειονότητες (ΣE/AC) Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων για τον Ευρωπαϊκό Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών (S/ECSR) 47 μέλη, όσα και τα συμβαλλόμενα κράτη προαιρετικές Επιτόπιες επισκέψεις (Διαδικασία πρόληψης): υποχρεωτικές 18 μέλη Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές 25 μέλη, όσα και τα συμβαλλόμενα κράτη Περιοδικές εκθέσεις: υποχρεωτικές 19. Στο σημαντικότερο, πάντως, όργανο ελέγχου προστασίας των δικαιωμάτων στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο έχει συσταθεί και λειτουργεί βάσει της ΕΣΔΑ 26, είναι το ΕΔΔΑ, με έδρα το Στρασβούργο, με αμιγή δικαιοδοτικά χαρακτηριστικά. Μετά την θέση σε ισχύ του Ενδέκατου πρόσθετου Πρωτοκόλλου (1998), το ΕΔΔΑ είναι το μοναδικό όργανο ελέγχου της ΕΣΔΑ (η Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έπαυσε τη λειτουργία της και η Επιτροπή Υπουργών αποξενώθηκε από τη δικαιοδοτική 26 Η ΕΣΔΑ (Ρώµη, 4.11.1950, UNTS, τ. 213, σελ. 221 / ETS, αριθ. 5) τέθηκε σε ισχύ την 3.9.1953 και έχει επικυρωθεί και από τα 47 κράτη-µέλη του ΣτΕ. Η Ελλάδα την κύρωσε µε το ν.δ. 53/1974 (Α 256). Πριν την δικτατορία των ετών 1967-1974, την είχε κυρώσει µε τον νόµο 2329/1953 (Α 68). 11

αρμοδιότητα) και λειτουργεί, πλέον, σε μόνιμη βάση. Απαρτίζεται από αριθμό δικαστών ίσο προς εκείνο των συμβαλλόμενων κρατών (άρθρο 20 της ΕΣΔΑ), δηλαδή σήμερα 47 ανεξάρτητων Δικαστών, που εκλέγονται μεν επ ονόματι ενός συμβαλλόμενου κράτους, μετέχουν δε «με την ατομική τους ιδιότητα» (άρθρο 21). Συνεδριάζει σε Επιτροπές, σε Τμήματα και σε ένα Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης (άρθρο 27). Η εξέταση από το ΕΔΔΑ κάθε διακρατικής ή ατομικής προσφυγής είναι υποχρεωτική. Η άσκηση της διακρατικής προσφυγής (άρθρο 33 ΕΣΔΑ) είναι ανεξάρτητη από την υπηκοότητα των θυμάτων της παραβίασης που επικαλείται το προσφεύγον κράτος. Εν τούτοις, παρά την πρωτοτυπία της, η οδός της διακρατικής προσφυγής δεν είναι μέχρι σήμερα ιδιαίτερα προσφιλής (17 μόλις διακρατικές προσφυγές από το 1956). Το ΕΔΔΑ καλείται συνήθως να επιληφθεί της εξέτασης ατομικής προσφυγής (άρθρο 34), όπου κάθε φυσικό πρόσωπο, μη κυβερνητικός οργανισμός ή ομάδα ατόμων, ισχυρίζεται ότι είναι θύμα παραβίασης, από ένα από τα συμβαλλόμενα κράτημέρη, των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται στην ΕΣΔΑ ή στα πρόσθετα Πρωτόκολλά της. Έχουν εκδοθεί άνω των 17.000 αποφάσεων επί ατομικών προσφυγών 27. Το δικαίωμα προσφυγής ανήκει σε κάθε άτομο, ανεξαρτήτως υπηκοότητας, νομικής ή κοινωνικής κατάστασης. Μερικές εκ των προϋποθέσεων του παραδεκτού των προσφυγών είναι κοινές στις διακρατικές και στις ατομικές προσφυγές: εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων και προθεσμία έξι μηνών από την ημερομηνία της τελεσίδικης απόφασης των εθνικών δικαστηρίων (άρθρο 35 1). Άλλες αφορούν αποκλειστικά τις ατομικές προσφυγές, κυρίως την απόρριψη προσφυγών που θεωρούνται αβάσιμες ή δεν προκαλούν σημαντική βλάβη στον προσφεύγοντα (άρθρο 35, 24). Το ΕΔΔΑ εκδικάζει τις προσφυγές υπό τους ακόλουθους σχηματισμούς: δεκαεπταμελές Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης (πρόκειται για τον μόνο σχηματισμό που εξετάζει τις διακρατικές προσφυγές), επταμελές Τμήμα, τριμελής Επιτροπή και Δικαστής (μονομελές όργανο). Επανεξέταση προσφυγής δεν επιτρέπεται εκτός κι αν, δυνάμει του άρθρου 43, εντός τρίμηνης προθεσμίας από της εκδόσεως αποφάσεως του Τμήματος, ένας εκ των διαδίκων ζητήσει την παραπομπή της υπόθεσης ενώπιον του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης. Ωστόσο, μια τέτοια αίτηση εξετάζεται από συμβούλιο πέντε δικαστών του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης που την κάνει δεκτή μόνο εάν η υπόθεση θέτει σοβαρό ζήτημα όσον αφορά την ερμηνεία ή την εφαρμογή της ΕΣΔΑ ή ένα σοβαρό ζήτημα γενικής φύσεως. Η απόφαση καθίσταται οριστική, όταν δεν ζητείται παραπομπή της υπόθεσης ενώπιον του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης (άρθρο 44). Το ΕΔΔΑ μπορεί επίσης να χορηγήσει στον παθόντα «δίκαιη ικανοποίηση» (άρθρο 41) ή, τέλος, να αποφασίσει τη διαγραφή της υπόθεσης από το πινάκιο σε περίπτωση φιλικού διακανονισμού. Τέλος, δύο πρόσφατα (2003) πρόσθετα στην ΕΣΔΑ Πρωτόκολλα, που δεν έχουν ακόμη όμως τεθεί σε ισχύ, το Δέκατο Πέμπτο 28 και το Δέκατο Έκτο 29, προβλέπει 27 Ενηµέρωση µέχρι τον Ιούλιο του 2014. 28 Θα τεθεί σε ισχύ αφού επικυρωθεί και από τα 47 συµβαλλόµενα στην ΕΣΔΑ κράτη. 29 Θα τεθεί σε ισχύ αφού επικυρωθεί, τουλάχιστον, από 10 συµβαλλόµενα στην ΕΣΔΑ κράτη. 12

την μείωση της προθεσμίας για την προσφυγή στο ΕΔΔΑ από 6 που είναι σήμερα σε 4 μήνες και την δυνατότητα των ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων να εισάγουν στο ΕΔΔΑ προδικαστικό ερώτημα. 3.2.1.1.3. Όργανα ελέγχου σε άλλες περιφερειακές συμβάσεις 20. Άλλα δικαιοδοτικά όργανα ελέγχου, πλην του ΕΔΔΑ, συναντώνται στην (Λατινική) Αμερική, στην Αφρική και, εν μέρει, στα Αραβικά κράτη. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον μηχανισμό της ΕΣΔΑ, όπως αυτός έχει διαμορφωθεί μετά το 1998, στα δύο περιφερειακά αυτά συστήματα προστασίας των δικαιωμάτων το σημαντικότερο ρόλο παίζουν όχι τα αντίστοιχα Δικαστήρια αλλά οι (αντίστοιχες) Επιτροπές Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ενώπιον των οποίων εισάγει την προσφυγή του το θύμα της παραβίασης. 21. Στο πλαίσιο του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών και, συγκεκριμένα, της ΑΣΔΑ 30, συναντάται η επταμελής Διαμερικανική Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Εκτός της εξέτασης των ατομικών προσφυγών, οι οποίες κατατίθενται από άτομα ή μη κυβερνητικές οργανώσεις, η Επιτροπή μπορεί να εξετάζει και διακρατικές προσφυγές, εφόσον το εναγόμενο Αμερικανικό κράτος έχει αναγνωρίσει την σχετική αρμοδιότητα της Επιτροπής (άρθρα 4651 της ΑΣΔΑ). Το Διαμερικανικό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΔΔΔΑ») έχει την έδρα του στο Χαν Χοσέ της Κόστα Ρίκα και συγκροτείται από επτά Δικαστές (άρθρα 5269 της ΑΣΔΑ), που δεν συνεδριάζουν όμως σε μόνιμη βάση, όπως στο Στρασβούργο. Εξετάζει υποθέσεις που έχουν παραπεμφθεί σε αυτό από την Διαμερικανική Επιτροπή ή από συμβαλλόμενο κράτος μετά από την υιοθέτηση της σχετικής Έκθεσης από την Επιτροπή και ενώ, βεβαίως, το αμυνόμενο κράτος έχει αναγνωρίσει την αρμοδιότητά του. Το ΔΔΔΑ έχει δημοσιεύσει 279 αποφάσεις 31. 22. Στο πλαίσιο της Αφρικανικής Ένωσης και του Αφρικανικού Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών 32, συναντάται η ενδεκαμελής Αφρικανική Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών. Η Επιτροπή έχει την αρμοδιότητα να εξετάζει (α) τις περιοδικές εκθέσεις των κρατών επί της εφαρμογής του Χάρτη (β) ατομικές προσφυγές και (γ) διακρατικές προσφυγές. Το ενδεκαμελές Αφρικανικό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών («ΑΔΔΑΛ») εδρεύει στην Αρούσα της Τανζανίας 33. Εξετάζει προσφυγές που εισάγουν η Αφρικανική Επιτροπή, τα διάδικα ενώπιον της Επιτροπής κράτη, τα αφρικανικά κράτη που επιθυμούν να ασκήσουν διπλωματική προστασία, οι Αφρικανικοί διακυβερνητικοί οργανισμοί και, υπό προϋποθέσεις, τρίτα Αφρικανικά κράτη, μη κυβερνητικές οργανώσεις 30 Υιοθετήθηκε στο Σαν Χοσέ της Κόστα Ρίκα στις 22.11.1969 (UNTS, τ. 1144, σελ. 123 / OAS TS αριθ. 36). 31 Ενηµέρωση µέχρι τον Ιούλιο του 2014. 32 Υιοθετήθηκε στο Ναϊρόµπι της Κένυας στις 27.6.1981 (UNTS, τ. 1520, σελ. 217 / OAU Doc CAB/LEG/67/3 rev. 5). 33 Το Δικαστήριο προβλέπεται από το «Πρωτόκολλο στον Αφρικανικό Χάρτη των Δικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Λαών για την Δηµιουργία ενός Αφρικανικού Δικαστηρίου των Δικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Λαών», το οποίο υιοθετήθηκε στο Ουαγκαντουγκού της Μπουρκίνα Φάσο στις 9.6.1998 (OAU, Doc. OAU/LEG/EXP/AFCHPR/PROT). 13

και άτομα. Το ΑΔΔΑΛ έχει δημοσιεύσει 22 αποφάσεις 34. Μετά την θέση σε ισχύ του Πρωτοκόλλου για τον Κανονισμό του Δικαστηρίου της Αφρικής και των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 35, το ΑΔΔΑΛ θα ενοποιηθεί με το Δικαστήριο της Αφρικανικής Ένωσης σε ένα δικαστικό όργανο, υπό την ονομασία «Δικαστήριο της Αφρικής και των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου». 23. Ο ΑρΧΔΑ 36 ετοιμάστηκε στο πλαίσιο της Ένωσης Αραβικών Κρατών. Τέθηκε σε ισχύ στις 15.3.2008 και έχει 14 συμβαλλόμενα κράτη 37. Η επταμελής Αραβική Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου άρχισε να λειτουργεί το 2009, βάσει του άρθρου 45 του Χάρτη, ωστόσο έχει αρμοδιότητα εξέτασης μόνον των περιοδικών κρατικών εκθέσεων. 3.2.1.2. Όργανα ελέγχου προβλεπόμενα από τους καταστατικούς χάρτες των διεθνών οργανισμών 24. Όργανα ελέγχου για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου προβλέπονται από τον Χάρτη του ΟΗΕ και τους καταστατικούς χάρτες άλλων περιφερειακών οργανισμών. Το σημαντικότερο εξ αυτών είναι το Συμβούλιο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ. 3.2.1.2.1. Όργανα ελέγχου στον ΟΗΕ 25. Στις 15 Μαρτίου του 2006 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ αποφάσισε την αντικατάσταση της προ εξηκονταετίας ιδρυθείσης Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από το Συμβούλιο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ψήφισμα 60/251). Το Συμβούλιο αποτελείται από σαράντα επτά κράτημέλη που εκλέγονται με πλειοψηφία από την Γενική Συνέλευση, σύμφωνα με την πενταπλή γεωγραφική διαίρεση των κρατών στον ΟΗΕ. Το Συμβούλιο συνέρχεται σε τρεις ή τέσσερις τακτικές συνεδριάσεις ετησίως, εκτός κι αν παραστεί έκτατη ανάγκη για σύγκλισή του μετά από επείγον κίνδυνο για σοβαρή παραβίαση των δικαιωμάτων σε ορισμένο κράτος ή μετά από αίτημα του ενός τρίτου των μελών του. Το Συμβούλιο έχει αρμοδιότητα (α) να προστατεύει τα θύματα των δικαιωμάτων, προβαίνοντας σε συστάσεις ( 3 του Ψηφίσματος 60/251) ή απαντώντας άμεσα σε επείγουσες καταστάσεις ( 5(f)), (β) να προωθεί την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου γενικώς και σε επιλεγμένα κράτη ( 5(a)), (γ) να επεξεργάζεται πολιτικές για τα δικαιώματα ( 5(b)), (δ), να θέτει κανόνες διά συστάσεών του στην Γενική Συνέλευση για την έτι περαιτέρω ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου ( 5(c)), (ε) να προτείνει μέτρα πρόληψης των παραβιάσεων ( 5(f)), (στ) να εισάγει την 34 Ενηµέρωση µέχρι τον Ιούλιο του 2014. 35 Υιοθετήθηκε στο Σαρµ Ελ-Σεϊχ της Αιγύπτου την 1.7.2008 από τα κράτη-µέλη της Αφρικανικής Ένωσης. 36 Υιοθετήθηκε στην Τυνησία στις 22.5.2004 (αναδηµοσιεύθηκε σε: International Human Rights Reports τ. 12, σελ. 893 (2005)). 37 Ενηµέρωση µέχρι τον Ιούλιο του 2014. 14

προοπτική των δικαιωμάτων στις εργασίες του ΟΗΕ ( 3) και (ζ) να παρακολουθεί την εξέλιξη των συστάσεών του ( 12) αλλά και των στόχων περί της προστασίας των δικαιωμάτων που κατά καιρούς θέτουν οι διασκέψεις και οι σύνοδοι κορυφής του ΟΗΕ ( 5(d)). Για να ανταποκριθεί στις ανωτέρω αρμοδιότητές του, το Συμβούλιο διαθέτει τέσσερα συνολικά μέσα (διαδικασίες), οι οποίες περιγράφονται αναλυτικά σε κατωτέρω κεφάλαιο: την Οικουμενική Περιοδική Εξέταση ( 5(e)), τις Ειδικές Διαδικασίες, το σύστημα των τεχνικών συβουλών (Συμβουλευτική Επιτροπή στο Συμβούλιο) και την Διαδικασία Παραπόνων. 26. Το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου έχει, επίσης, ενεργό ρόλο στην εφαρμογή των κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ιδρύθηκε μόλις το 1993 στην Παγκόσμια Διάσκεψη της Βιέννης για τα δικαιώματα του ανθρώπου. Εκτός των γραμματειακών καθηκόντων του στο Συμβούλιο και στα όργανα ελέγχου τα προβλεπόμενα από συμβάσεις του ΟΗΕ, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή έχει τις ακόλουθες αρμοδιότητες: συντονισμό όλων των δράσεων του ΟΗΕ για τα δικαιώματα, ανάπτυξη συστημάτων αφύπνισης, σχολιασμού επί ζητημάτων δικαιωμάτων τοπικής κλίμακας και εκπροσώπηση του προγράμματος του ΟΗΕ για τα δικαιώματα του ανθρώπου στους διάφορους εσωτερικούς του ΟΗΕ μηχανισμούς. 27. Τέλος, στο πλαίσιο του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου («ECOSOC»), λειτουργούν η Επιτροπή για το Καθεστώς των Γυναικών (Ψήφισμα υπ αριθ. 11(ΙΙ) της 21.6.1946 του ECOSOC) και η Επιτροπή για την Πρόληψη του Εγκλήματος και την Ποινική Δικαιοσύνη (Ψήφισμα υπ αριθ. 1992/1 του ECOSOC). Η πρώτη Επιτροπή είναι σαρακονταπενταμελής και έχει την αποστολή της προώθησης των δικαιωμάτων των γυναικών αλλά, κυρίως, μετά την Τέταρτη Παγκόσμια Διάσκεψη για τις Γυναίκες του Πεκίνου, φέρει την ευθύνη της εφαρμογής της Πλατφόρμας Δράσης. Η Επιτροπή για την Πρόληψη του Εγκλήματος και την Ποινική Δικαιοσύνη είναι σαρακονταμελής και έχει υιοθετήσει μέχρι σήμερα έναν εντυπωσιακό αριθμό συστάσεων αναφορικά με την μεταχείριση των κρατουμένων. 3.2.1.2.2. Όργανα ελέγχου σε περιφερειακούς οργανισμούς 28. Στο πλαίσιο του Οργανισμού για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη, ξεχωρίζει το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή για τις Εθνικές Μειονότητες. Δημιουργήθηκε το 1992 για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις των εθνικιστικών ανταγωνισμών της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Αν και σήμερα συνεχίζει το Γραφείο να δρα υπέρ της πρόληψης των συγκρούσεων, οι επιτόπιες επισκέψειςέρευνες του Ύπατου Αρμοστή βοηθούν στην μέγιστη προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. 29. Ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου ιδρύθηκε το 1999 από την Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης (Ψήφισμα 99(50)) με την αποστολή της εφαρμογής των δικαιωμάτων του ανθρώπου, της αφύπνισης και της εκπαίδευσης των δικαιωμάτων του ανθρώπου στα κράτη 15

μέλη, του συντονισμού των εθνικών οργάνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και την εμπέδωση των προτύπων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα δικαιώματα. Ο Επίτροπος εκλέγεται από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση και επιτελεί το έργο του δια επισκέψεων στα κράτημέλη, δια της δημοσίευσης εθνικών ή θεματικών εκθέσεών του και την σύνταξη συστάσεων προς τα κράτη. 30. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τέλος, από το 1993 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας εργάζεται για την πάταξη του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του αντισημιτισμού. Εξετάζει εθνικές περιοδικές εκθέσεις, επισκέπτεται κράτη και συντάσσει συστάσεις επί γενικών ζητήματων της αρμοδιότητάς της. 31. Στην Αμερικανική ήπειρο, πέραν των προσδιορισμένων από ΑΣΔΑ αρμοδιοτήτων της, η Διαμερικανική Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει αρμοδιότητες και για κράτη, όπως οι ΗΠΑ και ο Καναδάς, που δεν δεσμεύονται μεν από την ΑΣΔΑ, είναι όμως μέλη του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών. Οι αρμοδιότητες αυτές συνδέονται με την εξέταση ατομικών αναφορών επί ισχυρισμών παραβίασης της Αμερικανικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων και των Καθηκόντων του Ατόμου 38. 32. Στο πλαίσιο του Οργανισμού Ισλαμικής Διάσκεψης και του αναθεωρημένου Χάρτη του (άρθρο 15 39 ), λειτουργεί Ανεξάρτητη Μόνιμη Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με αρμοδιότητα την προώθηση της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε συμφωνία με τις Ισλαμικές αξίες. 33. Τέλος, η Ένωση Νοτιοανατολικών Ασιατικών Κρατών έχει συστήσει, βάσει του άρθρου 14 του καταστατικού της Χάρτη 40, Διακυβερνητική Επιτροπή για την προώθηση και προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου η οποία, μάλιστα, ετοίμασε την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του διεθνούς αυτού οργανισμού τον Νοέμβριο του 2012. 3.2.1.3. Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης 34. Η διεθνής προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν καταλαμβάνει κεντρική θέση στην μέχρι σήμερα νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης («ΔΔΧ»), του κύριου δικαιοδοτικού οργάνου του ΟΗΕ. Εν τούτοις, ορισμένες αποφάσεις του και γνωμοδοτήσεις του έχουν σημαντικά επηρεάσει την εξέλιξη της θεωρίας της διεθνούς προστασίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το obiter dictum του Δικαστηρίου στην υπόθεση Barcelona Traction 41 αναφορικά με την αναγνώριση του χαρακτήρα erga omnes σε συγκεκριμένες υποχρεώσεις σεβασμού θεμελιωδών δικαιωμάτων. 38 Υιοθετήθηκε στην Μπογκοτά της Κολοµβίας τον Απρίλιο του 1948 από την Ένατη Διεθνή Διάσκεψη των Αµερικανικών Κρατών. 39 Υιοθετήθηκε στο Ντακάρ τον Μάρτιο του 2008 από την Ενδέκατη Σύνοδο Κορυφής του Οργανισµού. 40 Υιοθετήθηκε στην Σιγκαπούρη τον Νοέµβριο του 2007 από την Δέκατη-Τρίτη Σύνοδο Κορυφής του Οργανισµού. 41 ΔΔΧ, Υπόθεση Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Βέλγιο κατά Ισπανίας), ICJ Reports 1970, 33. 16

Ο λόγος που το Δικαστήριο δεν έχει αναπτύξει νομολογία για τα δικαιώματα είναι το γεγονός ότι δεν μπορούν να προσφύγουν ενώπιόν του τα ίδια τα άτομα- θύματα των παραβιάσεων: το Δικαστήριο έχει αρμοδιότητα μόνον για τις διακρατικές διαφορές. Η δε γνωμοδοτική του αρμοδιότητα περιορίζεται έτι περαιτέρω διότι μόνο τα όργανα του ΟΗΕ μπορούν να αιτηθούν την έκδοση γνωμοδότησης. 3.2.1.3.1. Διακρατικές προσφυγές 35. Μέχρι σήμερα τα κράτη δεν έχουν εγείρει ενώπιον του ΔΔΧ γενικότερα ζητήματα ενδιαφέροντος για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Έχουν, δηλαδή, περιοριστεί σε διαφορές που εμπλέκουν τους υπηκόους τους, κυρίως δε σε περιπτώσεις παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου από το εναγόμενο κράτος σε περίοδο ένοπλης σύρραξης επί του εδάφους του ενάγοντος κράτους 42. Τέτοια περίπτωση είναι η «Γιουγκοσλαβική» προσφυγή κατά μελών του ΝΑΤΟ 43 αλλά και η προσφυγή του Κονγκό κατά της Ουγκάντας 44. Παρόμοιες είναι και οι υποθέσεις ΒοσνίαςΕρζεγοβίνης και Κροατίας κατά Σερβίας και Μοντενέγκρο για τις παραβιάσεις της Διεθνούς Σύμβασης κατά της Γενοκτονίας 45 και η υπόθεση Γεωργίας κατά Ρωσίας για παραβίαση της Σύμβασης για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων 46. Συναφείς είναι οι υποθέσεις ενώπιον του ΔΔΧ που αφορούν την άσκηση της διπλωματικής προστασίας. Στην υπόθεση των Αμερικανών όμηρων της Τεχεράνης, το ΔΔΧ απεφάνθη ότι η ομηρεία Αμερικανών διπλωματών κατά την Ισλαμική επανάσταση του 1979 συνιστά κατάφωρη παραβίαση των αρχών του Χάρτη του ΟΗΕ και της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 47. Στις υποθέσεις LaGrand 48 και Avena 49 το ΔΔΧ απεφάνθη σε βάρος των εναγομένων κρατών, κρίνοντας ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις κράτησης υπηκόων του ενάγοντος κράτους, η παραβίαση της προξενικής προστασίας ισοδυναμεί με παραβίαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. 3.2.1.3.2. Γνωμοδοτήσεις 42 ΔΔΧ, Υπόθεση στρατιωτικών και παραστρατιωτικών ενεργειών εντός και κατά της Νικαράγουας (Νικαράγουα κατά ΗΠΑ), ICJ Reports 1986, 220. 43 ΔΔΧ, Υπόθεση νοµιµότητας της χρήσης βίας (Σερβία και Μοντενέγκρο κατά Βελγίου, Καναδά, Γαλλίας, Γερµανίας, Ιταλίας, Ολλανδίας, Πορτογαλίας και Ηνωµένου Βασιλείου), ICJ Reports 2004. 44 ΔΔΧ, Υπόθεση ένοπλων ενεργειών στο έδαφος του Κονγκό (Κονγκό κατά Ρουάντας), ICJ Reports 2005. 45 ΔΔΧ, Υπόθεση εφαρµογής της Σύµβασης για την πρόληψη και την τιµωρία του εγλήµατος της γενοκτονίας (Βοσνία-Ερζεγοβίνη κατά Σερβίας και Μοντενέγκρο), ICJ Reports 2007. ΔΔΧ, Υπόθεση εφαρµογής της Σύµβασης για την πρόληψη και την τιµωρία του εγλήµατος της γενοκτονίας (Κροατία κατά Σερβίας και Μοντενέγκρο), εκκρεµεί. 46 ΔΔΧ, Υπόθεση εφαρµογής της Σύµβασης για την κατάργηση κάθε µορφής φυλετικών διακρίσεων (Γεωργία κατά Ρωσίας), ICJ Reports 2011. 47 ΔΔΧ, Υπόθεση του διπλωµατικού και προξενικού προσωπικού των ΗΠΑ στην Τεχεράνη (ΗΠΑ κατά Ιράν), ICJ Reports 1980. 48 ΔΔΧ, Υπόθεση της Σύµβασης της Βιέννης για τις προξενικές σχέσεις υπόθεση LaGrand (Γερµανία κατά ΗΠΑ), ICJ Reports 2001. 49 ΔΔΧ, Υπόθεση Avena και άλλοι Μεξικανοί υπήκοοι (Μεξικό κατά ΗΠΑ), ICJ Reports 2004. 17

36. Σε αντίθεση με την προσφυγή, η γνωμοδοτική αρμοδιότητα του ΔΔΧ επιτρέπει την έγερση ζητημάτων γενικού ενδιαφέροντος για την εφαρμογή των διεθνών κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου διότι ασκείται μόνον κατόπιν αιτήματος της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, του Συμβουλίου Ασφαλείας και, υπό όρους, των ειδικευμένων οργανώσεων του ΟΗΕ. Το 1951 το ΔΔΧ γνωμοδότησε ότι η απαγόρευση της γενοκτονίας είναι τέτοιας θεμελιώδους σημασίας που δεν είναι επιτρεπτή η διατύπωση επιφύλαξης στην οικεία Σύμβαση 50. Σε άλλη γνωμοδότησή του 1996, αναφορικά με την νομιμότητα της απειλής ή της χρήσης βίας των πυρηνικών όπλων, το ΔΔΧ διατύπωσε σημαντικές σκέψεις για το δικαίωμα στην ζωή και την σύνδεση του με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο 51. Τέλος, στην γνωμοδότησή του για την κατασκευή του Ισραηλινού τείχους στα κατεχόμενα Παλαιστινιακά εδάφη, το ΔΔΧ αναγνώρισε την εξωεδαφική εφαρμογή των δύο Διεθνών Συμφώνων του ΟΗΕ για τα δικαιώματα του ανθρώπου 52. 3.2.1.4. Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια 37. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι διεθνείς μηχανισμοί ελέγχου και εφαρμογής των δικαιωμάτων του ανθρώπου συναντούν πρακτικές και νομικές δυσκολίες. Οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων από μη κρατικές ομάδες κατά την διάρκεια μη διεθνών ένοπλων συρράξεων ή εντάσεων και αναταράξεων δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν από τα διεθνή όργανα λόγω ακριβώς του μη κρατικού χαρακτήρα των υπεύθυνων για τις παραβιάσεις ομάδων και της απουσίας αρμοδιότητας των οργάνων. Στο ίδιο αδιεξόδο, επίσης, βρίσκονται τα διεθνή όργανα, όταν εξετάζουν υποθέσεις «αποτυχημένων κρατών», όπου οι κρατικές δομές υφίστανται μόνον τύποις, ή ολοκληρωτικών καθεστώτων όπου υπάρχει τουλάχιστον απροθυμία δίωξης των παραβατών. Ενώπιον αυτών των δυσκολιών και ενθαρρυμένη από την εμπειρία των δικαστηρίων της Νυρεμβέργης (1945) και του Τόκυο (1946), η διεθνής κοινότητα προχώρησε τις τελευταίες δύο δεκαετίες στην ίδρυση ad hoc διεθνών ποινικών δικαστηρίων αλλά, κυρίως, σε εκείνη του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (μετρά ήδη στην Χάγη 11 έτη λειτουργίας). Η διεθνής ποινική δικαιοσύνη εξετάζεται αναλυτικά σε ειδικό κεφάλαιο του παρόντος συλλογικού τόμου. Ωστόσο, αξίζει στο σημείο αυτό να επισημανθούν ορσμένα χαρακτηριστικά του διεθνούς ποινικού δικαίου αναφορικά με την διεθνή προστασία των δικαιωμάτων: το διεθνές ποινικό δίκαιο τιμωρεί ιδιαίτερα σοβαρές παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου, υπό την σκέπη των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και της γενοκτονίας. το διεθνές ποινικό δίκαιο δεν αναζητά τις ευθύνες κρατών αλλά την ατομική ποινική ευθύνη των δραστών των ανωτέρω εγκλημάτων. 50 ΔΔΧ, Γνωµοδότηση επί των επιφυλάξεων της Σύµβασης για την πρόληψη και την καταστολή του εγκλήµατος της γενοκτονίας, ICJ Reports 1951. 51 ΔΔΧ, Νοµιµότητα της απειλής ή χρήσης βίας πυρηνικών όπλων (Γνωµοδότηση), ICJ Reports 1996-Ι. 52 ΔΔΧ, Νοµικές συνέπειες από την κατασκευή τους τείχους στα κατεχόµενα Παλαιστινιακά εδάφη (Γνωµοδότηση), ICJ Reports 2004 (ιδίως 89 κ.επ.). 18

οι δράστες είναι ατομικά υπεύθυνοι, ανεξαρτήτως αν κατέχουν ή κατείχαν κρατική θέση. η ατομική διεθνής ποινική ευθύνη εδράζεται απευθείας στο διεθνές δίκαιο χωρίς καμία παρεμβολή/συμμετοχή του εθνικού ποινικού δικαίου. 3.2.2. Είδη διεθνών διαδικασιών προστασίας 38. Διακρίνονται οι ακόλουθες δύο κατηγορίες αναφορικά με τα είδη των διεθνών διαδικασιών για την εφαρμογή των κανόνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου: οι συμβατικά οριζόμενες διαδικασίες [treatybased procedures] και οι διαδικασίες του Χάρτη του ΟΗΕ [Charterbased procedures]. 3.2.2.1. Οι συμβατικά οριζόμενες διαδικασίες 39. Οι συμβατικά οριζόμενες διαδικασίες ακολουθούν λεπτομερείς και αυστηρούς κανόνες, οι οποίοι προβλέπονται από την οικεία διεθνή σύμβαση, με στόχο την κατάληξη σε νομική κρίση επί του επίδικου ζητήματος των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Πάντως, τις περισσότερες φορές η κρίση αυτή δεν λαμβάνει τα χαρακτηριστικά δικαστικής απόφασης (οιονεί δικαιοδοτικά όργανα) 53. Οι συμβατικά οριζόμενες Διαδικασίες στον ΟΗΕ είναι δέκα. Πρόκειται για τις Διαδικασίες ενώπιον των οργάνων ελέγχου εκάστης των ακολούθων διεθνών συμβάσεων: (i) Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων 54, (ii) Διεθνούς Συμφώνου Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων 55, (iii) Σύμβασης για την Κατάργηση κάθε μορφής Φυλετικών Διακρίσεων 56, (iv) Σύμβασης για την Εξάλειψη των Διακρίσεων εις Βάρος των Γυναικών 57, (v) Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας 58, (vi) Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στην Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας 59, (vii) 53 Οι διαδικασίες ενώπιον του περιφερειακών οργάνων ελέγχου, δηλαδή του ΕΔΔΑ (ΕΣΔΑ, Συµβούλιο της Ευρώπης), του ΔΔΔΑ (ΑΣΔΑ, Οργανισµός Αµερικανικών Κρατών) και του ΑΔΔΑΛ (ΑΧΔΑΛ, Αφρικανική Ένωση), οι οποίες καταλήγουν σε αµιγώς δικαστικές αποφάσεις, εξετάζονται σε ανωτέρω κεφάλαιο. 54 Το ΔΣΑΠΔ (Νέα Υόρκη, 16.12.1966, UNTS, τ. 999, σελ. 171, τέθηκε σε ισχύ 23.3.1976) έχουν επικυρώσει 168 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 2462/1997, Α 25). 55 Το ΔΣΟΚΠΔ (Νέα Υόρκη, 16.12.1966, UNTS, τ. 993, σελ. 3, τέθηκε σε ισχύ 3.1.1976) έχουν επικυρώσει 162 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 1532/1985, Α 25). 56 Την ΣΚΦΔ (Νέα Υόρκη, 7.3.1966, UNTS, τ. 660, σελ. 195, τέθηκε σε ισχύ 4.1.1969) έχουν επικυρώσει 177 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν.δ. 494/1970, Α 77). 57 Την ΣΕΔΒΓ (Νέα Υόρκη, 18.12.1979, UNTS, τ. 1249, σελ. 13, τέθηκε σε ισχύ 3.9.1981) έχουν επικυρώσει 188 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 1342/1983, Α 39). 58 Την ΣΚΒ (Νέα Υόρκη, 10.12.1984, UNTS, τ. 1465, σελ. 85, τέθηκε σε ισχύ 26.6.1987) έχουν επικυρώσει 155 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 1782/1988, Α 116). 59 Το Προαιρετικό Πρωτόκολλο (Νέα Υόρκη, 18.12.2002, UNTS, τ. 2375, σελ. 237, τέθηκε σε ισχύ 22.6.2006) έχουν επικυρώσει 73 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 4228/2014, Α 7). 19

Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού 60, (viii) Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων Όλων των Μεταναστών Εργαζόμενων και των Μελών της Οικογένειάς τους 61, (ix) Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία 62 και (x) Διεθνούς Σύμβασης σχετικά με την Προστασία Προσώπων από τη Βίαιη Εξαφάνιση 63. O έλεγχος που διεξάγεται δια των δέκα ανωτέρω διαδικασιών διακρίνεται στις ακόλουθες κατηγορίες: στις εθνικές εκθέσεις, στις ατομικές αναφορές, στις διακρατικές αναφορές, στους προληπτικούς ελέγχους, στους επιτόπιους ελέγχους, στις συλλογικές αναφορές και στις γνωμοδοτήσεις. 3.2.2.1.1. Οι εθνικές εκθέσεις 40. Ο έλεγχος βάσει εθνικών εκθέσεων προβλέπεται υποχρεωτικά από τις δέκα μείζονες συμβάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου του ΟΗΕ 64 αλλά και από πληθώρα άλλων συμβάσεων, κυρίως του ΣτΕ 65. Σύμφωνα με αυτόν, τα κράτη υποχρεούνται να υποβάλλουν περιοδικές εθνικές εκθέσεις στα όργανα ελέγχου εκάστης σύμβασης. Στην έκθεση αυτή τα κράτη είναι υποχρεωμένα να περιλαμβάνουν κάθε πρόοδο ή δυσκολία στην εφαρμογή των κανόνων της οικείας σύμβασης. Στο πλαίσιο του ΟΗΕ, όταν το αρμόδιο όργανο ελέγχου λάβει εθνική έκθεση, διοργανώνει δημόσια συζήτηση με αντικείμενο τις δυσκολίες εφαρμογής και την δημιουργική αναζήτηση τρόπων επίλυσής τους. Η διαδικασία ελέγχου ολοκληρώνεται με την σύνταξη, από την πλευρά του οργάνου ελέγχου, των καταληκτικών παρατηρήσεων του επί της έκθεσης. Αν και ο τόνος των παρατηρήσεων αυτών είναι, γενικώς, συγκρατημένος, συχνά προκύπτουν σαφείς συστάσεις προς τον νομοθέτη και την κυβέρνηση για την επίλυση των δυσχερειών. Όταν δε συσσωρεύονται αρκετές παρατηρήσεις επί του ιδίου δικαιώματος, τότε συχνά αυτές λαμβάνουν την μορφή Γενικού Σχολίου επί του συγκεκριμένου δικαιώματος. Πάντως, σε γενικές γραμμές, ο έλεγχος βάσει εκθέσεων είναι ο ασθενέστερος των υφισταμένων και έτσι εξηγείται η αποδοχή της υποχρεωτικότητάς του από τα συμβαλλόμενα κράτη. 3.2.2.1.2. Οι ατομικές αναφορές 41. Ο έλεγχος βάσει των ατομικών αναφορών είναι πολύ μεγάλης πρακτικής σημασίας, ακόμη κι αν οι αποφάσεις που εκδίδονται επ αυτών δεν είναι δικαστικές (δεν παράγουν δεδικασμένο) γι αυτό και ονομάζονται «απόψεις» 60 Την ΣΔΠ (Νέα Υόρκη, 20.11.1989, UNTS, τ. 1577, σελ. 3, τέθηκε σε ισχύ 2.9.1990) έχουν επικυρώσει 194 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 2101/1992, Α 192). 61 Την ΔΣΠΔΜΕ (Νέα Υόρκη, 18.12.1990, UNTS, τ. 2220, σελ. 3, τέθηκε σε ισχύ 1.7.2003) έχουν επικυρώσει 47 κράτη-µέλη του ΟΗΕ. Η Ελλάδα δεν την έχει καν υπογράψει. 62 Την ΣΔΑΑ (Νέα Υόρκη, 13.12.2006, UNTS, τ. 2515, σελ. 3, τέθηκε σε ισχύ 3.5.2008) έχουν επικυρώσει 147 κράτη-µέλη του ΟΗΕ, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας (ν. 4074/2012, Α 88). 63 Την ΔΣΠΠΒΕ (Νέα Υόρκη, 20.12.2006, UNTS, τ. 2715, τέθηκε σε ισχύ 23.12.2010) έχουν επικυρώσει 43 κράτη-µέλη του ΟΗΕ. Η Ελλάδα την έχει υπογράψει (1.10.2008). 64 Βλέπετε, ανωτέρω, Πίνακα αριθ. 1, την στήλη υπό τον τίτλο «Διαδικασίες». 65 Για τα οιονεί δικαιοδοτικά όργανα της Ευρωπαϊκής περιφερειακής προστασίας, βλέπετε ανωτέρω, Πίνακα αριθ. 2. 20