ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΛΠ12: Τέχνες Ι: Εικαστικές τέχνες ΘΕΜΑ 1 η ΕΡΓΑΣΙΑΣ Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, λόγω της θέσης και του μεγέθους τους, είχαν πάντα δημόσιο χαρακτήρα: Είτε χρησίμευαν για λόγους κοινωνικής προβολής, είτε εξέφραζαν επιδιώξεις της κυρίαρχης κοινωνικά ομάδας, είτε επιλογές της κοινωνίας στο πλαίσιο των οποίων δημιουργούνταν, μας επιτρέπουν, περισσότερο και σαφέστερα από έργα μικρότερων διαστάσεων, να αντιληφθούμε και να αναλύσουμε τις πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες της εποχής δημιουργίας τους. Με βάση όσα έχετε μέχρι τώρα μελετήσει, να σχολιάσετε το ρόλο των αρχιτεκτονικών γλυπτών κατά τη μυκηναϊκή, την κλασική και την ελληνιστική εποχή, περιγράφοντας, αναλύοντας τεχνοτροπικά και συζητώντας σχετικά παραδείγματα (3 παραδείγματα συνολικά). Στο σχολιασμό σας, να λάβετε υπόψη το χώρο και το αρχιτεκτόνημα που κοσμούσαν τα γλυπτά καθώς και τους αναθέτες ή παραγγελιοδότες των έργων. ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ανάπτυξη της πρότυπης εργασίας γίνεται σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα, με παραπομπές και βιβλιογραφία 1
Εισαγωγή Είναι γεγονός ότι τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, λόγω της θέσης και του μεγέθους τους, είχαν πάντα δημόσιο χαρακτήρα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να λειτουργούν ως μέσο κοινωνικής προβολής ή να εκφράζουν τις επιδιώξεις της κυρίαρχης κοινωνικά ομάδας. Επίσης, αποτελούσαν επιλογές της κοινωνίας στο πλαίσιο των οποίων δημιουργούνταν. Μέσα από τη μελέτη των αρχιτεκτονικών γλυπτών μπορούμε σήμερνα αντιληφθούμε και να αναλύσουμε τις πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες της εποχής δημιουργίας τους περισσότερο από ότι μπορούμε μέσα από τη μελέτη έργων μικρότερων διαστάσεων. Το θέμα, λοιπόν, αυτής της εργασίας είναι να εξετάσουμε ένα αρχιτεκτονικό γλυπτό από τη μυκηναϊκή, την κλασική και την ελληνιστική εποχή, προκειμένου να τα αναλύσουμε τεχνοτροπικά και να σχολιάσουμε το ρόλο τους μέσα στην εποχή στην οποία δημιουργήθηκαν. 1. Μυκηναϊκή εποχή Από τη μυκηναϊκή εποχή σώζεται ένα τριγωνικό ανάγλυφο πάνω από την κεντρική πύλη της ακροπόλεως των Μυκηνών, γνωστή με το όνομα Πύλη των Λεόντων. Οι Μυκήνες είχαν συνολική έκταση 30.000 τ.μ. και αποτελούσαν το σημαντικότερο κέντρο του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Η πύλη έχει περίπου 3 μέτρα πλάτος και 3,30 μέτρα ύψος. Πρόκειται για ένα ανάγλυφο που είναι λαξευμένο σε μία ενιαία πλάκα ασβεστόλιθου που ήταν ντόπιος 1. Ένα ζευγάρι αμφίκοιλων βωμών κρητικού τύπου στηρίζει έναν κίονα που πλαισιώνεται από ζώα που μοιάζουν με λέοντες και στηρίζουν τα μπροστινά τους πόδια πάνω στους βωμούς. Στην κορυφή του κεφαλιού τους υπάρχουν τόρμοι που δείχνουν ότι οι κεφαλές τους είχαν κατασκευαστεί χωριστά πιθανότατα από κάποιο άλλο υλικό, όπως ο χαλκός ή ο οφίτης ή το λευκό μάρμαρο. Δεν είναι δυνατό να καθοριστεί αν οι κεφαλές ήταν σίγουρα λεόντων. Θωρείται πιθανό να ήταν κεφαλές 1 Hood, S. 1987.,Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1987, σελ. 122 2
γρυπών ή σφιγγών. Ο Παυσανίας στο έργο του τα ονομάζει λέοντες, αλλά θεωρείται πιθανό να είχαν ήδη χαθεί οι κεφαλές κατά την εποχή του. 2 Η κορυφή του αναγλύφου πάνω στον κίονα είναι επίπεδη και καθώς φέρει ορθογώνιο τόρμο θεωρείται πιθανό ότι ο κίονας είχε κάποια επίστεψη πιθανότατα κάποιο ζεύγος πτηνών ή κέρατα καθιερώσεως, όπως σε άλλες παρόμοιες παραστάσεις που έχουν βρεθεί σε σφραγιδόλιθους. 3 Το ανάγλυφο έχει ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους. Καταρχήν έχει θεωρηθεί σαν ένα σύμβολο ή έμβλημα των ηγεμόνων των Μυκηνών με τον κίονα να αντιπροσωπεύει το ανάκτορο ή ένα ιερό. Θεωρείται ωστόσο πιο πιθανό από την έρευνα ότι ο κίονας δηλώνει τη θεά του ανακτόρου ή την παρουσιάζει σε ανεικονική μορφή να υποστηρίζεται από ζεύγος γρυπών ή λεόντων, όπως αντίστοιχα παριστάνεται στις σφραγίδες. Θεωρείται βέβαιο ότι το ανάγλυφο τοποθετήθηκε πάνω από την κεντρική πύλη για να επικαλείται τη θεία δύναμη προς υπεράσπιση του. 4 Είναι πιθανό να υπήρχαν και άλλα τέτοια ανάγλυφα και στις πύλες των υπόλοιπων μυκηναϊκών ανακτόρων, αν και δεν έχουν βρεθεί ίχνη τους. Θωρείται ακόμα πιθανό το ανάγλυφο να είναι παλαιότερο της πύλης που φαίνεται ότι οικοδομήθηκε τον δέκατο τρίτο αιώνα και είναι πιθανό ότι σχεδιάστηκε, για να καταλάβει κάποια άλλη θέση, όπως για παράδειγμα το κουφιστικό τρίγωνο πάνω από την είσοδο ενός θολωτού τάφου. 5 Το ανάγλυφο λαξεύτηκε σύμφωνα με τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν εκείνη την εποχή για τη διαμόρφωση των λίθων στην αρχιτεκτονική, δηλαδή με τη βοήθεια των λειαντικών μέσων, όπως ήταν η σμύριδα. Η τελική επεξεργασία γινόταν με κάποια χτυπήματα ή με πελέκημα με κάποιο αμβλύ εργαλείο και με τρίψιμο της επιφάνειας με λειαντικά μέσα. 6 Όσον αφορά την τεχνοτροπία του έργου φαίνεται μία προσπάθεια φυσιοκρατικής απόδοσης των σωμάτων των λεόντων, αλλά από τη στιγμή που δε σώζονται οι κεφαλές δεν μπορούμε να κάνουμε περισσότερα σχόλια. Η τοποθέτηση των λεόντων στην κεντρική πύλη του τείχους υποδηλώνει ότι επρόκειτο για μία 2 Στο ίδιο, σελ. 122 3 Στο ίδιο, σελ. 122 4 Στο ίδιο, σελ. 122 5 Στο ίδιο, σελ. 123 6 Στο ίδιο, σελ. 123 3
κοινωνία ανδρείων πολεμιστών, αφού το λιοντάρι είναι σύμβολο ανδρείας και η ύπαρξη του κυκλώπειου τείχους υποδηλώνει την ύπαρξη εχθρικών επιδρομών από τις οποίες έπρεπε η κοινωνία των Μυκηνών να προστατευτεί. Το τείχος έχει χτιστεί με το κυκλώπειο σύστημα, δηλαδή με αδρά πελεκημένους ογκόλιθους που έχουν συναρμολογηθεί χωρίς συνδετικό υλικό, αλλά με μικρότερους λίθους στα ενδιάμεσα κενά για στερεότητα. Το πάχος του τείχους μεταξύ των δύο όψεων γεμιζόταν με λίθους και χώμα. 7 Μέσα από την εξέταση της Πύλης των Λεόντων μπορούμε να αντιληφθούμε ότι επρόκειτο για έναν λαό με βαθιά θρησκευτικότητα, αφού θεωρείται πιθανό ότι είχε τοποθετηθεί εκεί το ανάγλυφο με σκοπό να επικαλείται τη θεία δύναμη για την προστασία του. Επίσης, η διακόσμηση της πύλης με αυτό το ανάγλυφο υποδηλώνει την ύπαρξη ενός εργατικού δυναμικού, ικανού να κατασκευάσει τέτοια έργα. Υπήρχαν λοιπόν ικανοί τεχνίτες, για να διεκπεραιώσουν τις εξειδικευμένες εργασίες που απαιτούνταν. Επίσης, θεωρείται δεδομένη η ύπαρξη μίας κεντρικής εξουσίας που εξασφάλιζε το πλεόνασμα για τη διαβίωση όλων εκείνων που ασχολούνταν με τα συγκεκριμένα έργα. Η διακόσμηση ακόμα προϋποθέτει την ύπαρξη μίας αναπτυγμένης πολιτισμικά κοινωνίας που έδειχνε ιδιαίτερη φροντίδα για τη διακόσμηση η οποία επιβεβαιώνεται και από την ύπαρξη διακοσμητικών μοτίβων στις εισόδους των θολωτών τάφων. 8 Έτσι, φαίνεται, λοιπόν, ότι επρόκειτο για μια κοινωνία ανδρείων πολεμιστών με πίστη στις ανώτερες δυνάμεις, στην οποία υπήρχε κεντρική εξουσία και καταμερισμός των εργασιών. 2.Κλασική εποχή Στην κλασική εποχή η Αθήνα με την Α Αθηναϊκή Συμμαχία καθιερώθηκε ως η πρώτη δύναμη στον ελληνικό κόσμο και αναδείχθηκε ως το μεγαλύτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Ελλάδας. Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και αργότερα του Περικλή καθιέρωσαν στην Αθήνα το δημοκρατικό πολίτευμα, μέσα στο 7 Β. Βασιλού- Παπαγεωργίου, Ε. Μανακίδου, Α. Παπαγιαννοπούλου, Ε. Παπαευθυμίου, Δ. Πλάντζος, Κ. Σουέρεφ, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, Πάτρα, ΕΑΠ, 1999, σελ.45 8 Στο ίδιο, σελ. 45-47 4
οποίο αναδείχθηκε ο ρόλος του υπεύθυνου πολίτη που ενδιαφέρεται για την πόλη του και συμμετέχει στα κοινά. Η συνείδηση του ρόλου του πολίτη και των δυνατοτήτων του βρέθηκε στο αποκορύφωμα της σε αυτήν την εποχή. 9 Ένα από τα πιο λαμπρά μνημεία της Αθήνας που επιβεβαιώνει το μεγαλείο της είναι ο Παρθενώνας που χτίστηκε με πρωτοβουλία του στρατηγού της πόλης, Περικλή. Ο Παρθενώνας χτίστηκε στη θέση ενός παλαιότερου Παρθενώνα που είχε αρχίσει να χτίζεται κατά τους Περσικούς πολέμους, αλλά δεν τελείωσε ποτέ. Κτίστηκε ολόκληρος από πεντελικό μάρμαρο. Σε αυτόν φυλασσόταν και ο θησαυρός της θεάς Αθηνάς, στην οποία ήταν αφιερωμένος, καθώς και το ταμείο της Αθηναϊκής συμμαχίας, μετά τη μεταφορά του από τη Δήλο, για λόγους ασφαλείας το 454 π.χ. 10 Πρόκειται για έναν ναό δωρικού τύπου, έργο του Ικτίνου και του Καλλικράτη που άρχισε να χτίζεται το 447 π.χ.. Την επιμέλεια της γλυπτής διακόσμησης του Παρθενώνα είχε ο Φειδίας σε συνεργασία με τον Περικλή. Στο επάνω μέρος των τοίχων του σηκού του Παρθενώνα υπήρχε ζωφόρος η οποία τοποθετήθηκε το 438 π.χ.. Η ζωφόρος είχε συνολικό μήκος 160 μέτρα και ύψος 1 μέτρο. Σε αυτήν παριστανόταν η ανάγλυφη πομπή των Παναθηναίων και η παράδοση του πέπλου της θεάς που γινόταν κατά τη διάρκεια αυτής της γιορτής. 11 Τα Παναθήναια γιορτάζονταν στην αρχαία Αθήνα κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμήν της Αθηνάς που ήταν η προστάτιδα θεά της πόλης. Η ζωφόρος αποτελούσε έναν ιστορικό πίνακα της αθηναϊκής πολιτείας, καθώς φανερώνει την κοινωνική και πολιτική οργάνωση της. Η παράσταση άρχιζε στη νοτιοδυτική πλευρά, όπου νεαροί ιππείς ετοιμάζονταν να πάρουν μέρος στην πομπή, χωρίς να έχουν ιππεύσει ακόμα. Στ βορειοδυτική πλευρά η πομπή μόλις είχε ξεκινήσει. Στις δύο μακριές πλευρές του σηκού παριστανόταν η πομπή στην οποία συμμετείχαν έφιπποι, αρματοδρόμοι, άνδρες που οδηγούσαν ζώα για θυσία, κανηφόροι, θαλλοφόροι και άλλες μορφές που κρατούσαν τα απαραίτητα σκεύη για τη θρησκευτική τελετή. Στην ανατολική πλευρά όπου ήταν η είσοδος του σηκού απεικονίζονταν οι Ολύμπιο θεοί σε δύο ομάδες να παρακολουθούν καθιστοί και 9 Κοκκορού-Αλευρά, Γ. 1990. Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Συνοπτική Ιστορία (1050-50 π.χ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, σελ. 169-170 10 Στο ίδιο, σελ. 187 11 Στο ίδιο, σελ. 188 5
στραμμένοι προς την άφιξη της πομπής. Οι δύο ομάδες είχαν στραμμένα τα νώτα η μία στην άλλη και ανάμεσα τους παριστανόταν η παράδοση του πέπλου της Αθηνάς στον άρχοντα- βασιλέα, την οποία βλέπουμε στην εικόνα. 12 Συνολικά παριστάνονται 360 ανθρώπινες μορφές σε ομάδες ή μεμονωμένα άτομα και ένα πλήθος από ζώα. Όλες οι μορφές είναι εξιδανικευμένες και αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του κλασικού κάλλους και ενσαρκώνουν αυτό που είναι γνωστό ως κλασικό ύφος και ιδεώδες. 13 Αυτή η εξιδανίκευση των μορφών και η απεικόνιση του θείου κάλλους αποτελούσε το κύριο γνώρισμα όλων των μορφών του Παρθενώνα. Στον Παρθενώνα υπήρχαν ακόμα 92 μετόπες. Στις μετόπες της ανατολικής πλευράς παριστανόταν η Γιγαντομαχία, στις μετόπες της δυτικής η Αμαζονομαχία, στις νότιες Κενταυρομαχία και στις βόρειες επεισόδια από την άλωση της Τροίας, δηλαδή επρόκειτο για μυθικά επεισόδια τα οποία συνδέονταν είτε με τις μυθικές καταβολές της Αττικής είτε αλληγορικά με την πρόσφατη ιστορία της πόλης των Αθηνών. Για παράδειγμα η Γιγαντομαχία και η Αμαζονομαχία απηχούσαν τις νίκες στα Περσικά. 14 Μέσα, λοιπόν, από τη μελέτη της ζωφόρου του Παρθενώνα αντλούμε πληροφορίες για την κοινωνική και πολιτική ζωή της Αθήνας. Επρόκειτο για μία πόλη με βαθιά θρησκευτικότητα που τιμούσε την προστάτιδα θεά και ταυτόχρονα επρόκειτο για μία δημοκρατική κοινωνία, αφού στη γιορτή συμμετείχαν όλοι οι πολίτες Αθηναίοι. 3. Ελληνιστική εποχή Ένα από τα διασημότερα μνημεία της ελληνιστικής εποχής ήταν ο Βωμός του Διός στην Πέργαμο. Το μνημείο αυτό άρχισε να χτίζεται πιθανότατα γύρω στο 180 π.χ. μετά από τις νίκες του Ευμένη επί του Πόντου και της Βιθυνίας και μετά την καθιέρωση της γιορτής των Νικηφορίων. 15 Ήταν ένα ανάθημα του Ευμένους του Β, γιού του Άτταλου του Α. Το βάθρο του βωμού διακοσμούσε η ζωφόρος της Γιγαντομαχίας, απόσπασμα από την οποία βλέπουμε στην εικόνα δίπλα. Η ζωφόρος 12 Στο ίδιο σελ. 188 13 Στο ίδιο, σελ. 188 14 Στο ίδιο, σελ. 188 15 Pollit, J. J. 2000, Η Τέχνη στην Ελληνιστική Εποχή (μτφρ. Α. Γκαζή). Αθήνα: Εκδ. Παπαδήμα., σελ. 138 6
αυτή έγινε για να διαιωνίσει τη δόξα των νικών του Ευμένους στους αγώνες των Γαλατών. Είχε μήκος 120 μέτρα, ύψος 2, 30 μέτρα και το ανάγλυφο της ήταν έξεργο. Παριστανόταν, λοιπόν, η Γιγαντομαχία κατά την οποία οι Ολύμπιοι θεοί, που ήταν οι θεοί της τάξης και του λόγου νίκησαν τους Γίγαντες που ήταν οι δυνάμεις του σκότους και του χάους. Έτσι, το έργο είχε προπαγανδιστικό χαρακτήρα, αφού παραλληλίζονταν οι θεοί του Ολύμπου με τους ηγεμόνες της Περγάμου και οι Γίγαντες με τους Γαλάτες. 16 Επίσης, καθώς στην ελληνική θρησκευτική ιστορία, οι Γίγαντες πρέπει μάλλον να αποτελούσαν προελληνικές λατρείες η ήττα τους από τους Ολύμπιους θεούς ίσως αποτελούσε αρχαία ανάμνηση, αλλά και σύμβολο της καθιέρωσης των βασικών αξιών και των θεσμών του ελληνικού πολιτισμού. Έτσι, ήταν ένα δημοφιλές θέμα προς τους Ατταλίδες οι οποίοι θεωρούσαν τον εαυτό τους, ως θεματοφύλακες του ελληνικού πολιτισμού 17 Έτσι, λοιπόν, είναι φανερός ο συμβολικός χαρακτήρας των γλυπτών του βωμού του Διός στην Πέργαμο. Οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου παριστάνονταν να αγωνίζονται με πάθος και ορμή εναντίον των Γιγάντων οι οποίοι είχαν φιδίσια σκέλη, ανθρώπινο κορμό και πρόσωπα με έντονες συσπάσεις από την προσπάθεια και την αγωνία τους για την έκβαση της μάχης. 18 Στην εικόνα βλέπουμε το απόσπασμα από τη ζωφόρο, όπου η Αθηνά αρπάζει το κεφάλι του Γίγαντα. Η γήινη φύση του Γίγαντα επιτρέπει την απόδοση των συναισθημάτων και αφήνει ελεύθερη την απόδοση του πάθους τους. Στο μέτωπο του Γίγαντα οι ρυτίδες είναι τόσο βαθιές που μοιάζουν με πληγές. 19 Το θέμα αυτό έδινε τη δυνατότητα στους καλλιτέχνες να δημιουργήσουν τολμηρές στάσεις και βίαιες κινήσεις, ανήσυχες πτυχολογίες στα ρούχα και ανακατωμένους πλοκάμους μαλλιών. Ο πλαστικός όγκος των μορφών τονιζόταν 16 Γ. Κοκκόρου-Αλευρά, ό.π., σελ. 275 17 J.J.Politt, ό.π., σελ. 138 18 Γ.Κοκκόρου Αλευρά, ό. π., σελ. 275 19 J.J.Politt, ό.π., σελ. 140 7
ακόμα πιο πολύ από του παίξιμο του φωτός και της σκιάς στις έξεργες πτυχές και στους πλοκάμους των μαλλιών. Έτσι, σε αυτό το στυλ αποδόθηκε ο νεότερος όρος «μπαρόκ», προκειμένου να εκφραστεί η έντονη απόδοση των συναισθημάτων στις μορφές. 20 Αντίθετα με την ταραχή που είναι εμφανής παντού υπάρχει ένα έντονα και σκόπιμα κλασικίζον χαρακτηριστικό επάνω στα πρόσωπα των θεών του Ολύμπου. Εδώ κυριαρχεί μία αδιατάραχτη γαλήνη. Μερικά από τα κεφάλια έχουν το μικρό στόμα και τα καμπύλα περιγράμματα των γλυπτών του Παρθενώνα. Αυτό ήταν σίγουρα σκόπιμο. Αποτελούσε έναν ακόμα τρόπο για να επιβεβαιώσουν οι Ατταλίδες το στόχο τους και το όραμα τους να θεωρηθούν ω θεματοφύλακες της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς. 21 Ταυτόχρονα αυτό το στυλ έβρισκε απήχηση στις στωικές αρχές των λόγιων συμβούλων, οι οποίοι συνέβαλαν στο σχεδιασμό της ζωφόρου. Είναι γνωστό ότι η φιλοσοφική ηρεμία και η αποστασιοποίηση από τα ανθρώπινα πάθη και από τις πιέσεις του εξωτερικού κόσμου ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά του στωικού φιλοσόφου. 22 Επίλογος Μέσα από τα παραπάνω, λοιπόν, είναι φανερό ότι τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, είχαν πάντα δημόσιο χαρακτήρα, καθώς χρησίμευαν για λόγους κοινωνικής προβολής και συχνά εξέφραζαν επιδιώξεις της κυρίαρχης κοινωνικά ομάδας, καθώς και επιλογές της κοινωνίας στο πλαίσιο των οποίων δημιουργούνταν. Μέσα από τη μελέτη τους μπορούμε να αναλύσουμε τις πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες της εποχής δημιουργίας τους. Από την εξέταση των παραπάνω μνημείων φαίνεται πως και τα τρία αρχιτεκτονικά γλυπτά αποτελούν δημιουργήματα της κεντρικής εξουσίας και εκφράζουν τις δικές τους επιδιώξεις. Έτσι, η Πύλη των Λεόντων είναι σύμβολο της πολεμικής κοινωνίας των Μυκηνών, η ζωφόρος του Παρθενώνα αποδεικνύει το δημοκρατικό χαρακτήρα της αθηναϊκής κοινωνίας και ο 20 Γ.Κοκκόρου Αλευρά, ό. π., σελ. 275 21 Pollit, J. J. ό.π., σελ. 142 22 Στο ίδιο, σελ. 142 8
βωμός του Διός στην Περγάμου επιβεβαιώνει την επιθυμία των Ατταλίδων να φανούν συνεχιστές του αρχαίου πολιτισμού. Βιβλιογραφία Βασιλού- Παπαγεωργίου Β., Μανακίδου Ε., Παπαγιαννοπούλου Α., Παπαευθυμίου Ε., Πλάντζος Δ., Σουέρεφ Κ., Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, Πάτρα, ΕΑΠ, 1999 Hood, S. 1987.,Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1987 Κοκκορού-Αλευρά, Γ. 1990. Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Συνοπτική Ιστορία (1050-50 π.χ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα. Pollit, J. J. 2000, Η Τέχνη στην Ελληνιστική Εποχή (μτφρ. Α. Γκαζή). Αθήνα: Εκδ. Παπαδήμα. 9