Υποστηρικτική Τεχνολογία και τυφλοί µαθητές ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ BRAILLE: ΜΙΑ ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΤΥΦΛΟΥΣ ΚΑΙ Βασίλειος Αργυρόπουλος, vassargi@uth.gr Παιδαγωγικό Τµήµα Ειδικής Αγωγής, Παν/µιο Θεσσαλίας, Βόλος, Ελλάδα. Χριστίνα Ηλιάδου, eliadouch@netmail.com.cy ασκάλα Πληροφορικής, Σχολή Τυφλών «Άγιος Βαρνάβας», Λευκωσία, Κύπρος. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα πιλοτική έρευνα περιγράφει και αναλύει δεδοµένα που προέκυψαν από ηµιδοµηµένες συνεντεύξεις µε δέκα τυφλούς µαθητές και φοιτητές στην Κύπρο. Σκοπός της έρευνας ήταν να διερευνηθούν: α) η συχνότητα χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας από µαθητές και φοιτητές, β) η συχνότητα ενασχόλησης τους µε τη γραφή και ανάγνωση µέσω του κώδικα Braille και γ) οι απόψεις και στάση τους απέναντι στο σύστηµα Braille. Τα ευρήµατα της έρευνας αναδεικνύουν τη σηµαντική επίδραση που µπορεί να έχει η υποστηρικτική τεχνολογία στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων γραµµατισµού των τυφλών ατόµων καθώς και τις κοινωνικές και πολιτιστικές διαστάσεις που έχει το σύστηµα Braille όσον αφορά στην αποδοχή του από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. 1. Εισαγωγή Οι δεξιότητες γραµµατισµού και ειδικότερα εκείνες της γραφής και της ανάγνωσης θεωρούνται βασικές και προαπαιτούµενες για την επιτυχία και ευτυχία του παιδιού και ειδικότερα του τυφλού παιδιού γιατί συνδέονται άµεσα µε την επικοινωνία και την εργασία (Koenig & Holbrook, 2). Οι διαδικασίες ανάπτυξης των δεξιοτήτων του γραµµατισµού στα παιδιά µε σοβαρά προβλήµατα όρασης που χρησιµοποιούν Braille είναι παρόµοιες µε εκείνες των βλεπόντων παιδιών που χρησιµοποιούν το έντυπο κείµενο (McCall, 1999). Εκείνο που σίγουρα διαφέρει είναι ο τρόπος µε τον οποίο τα τυφλά παιδιά κατανοούν τη δοµή του περιβάλλοντός τους καθώς και εκείνη του γραπτού λόγου, αναπτύσσοντας µια ιδιότυπη λογική, συνυφασµένη κατά κύριο λόγο µε την αφή (Argyropoulos, 22 Cromer, 1973 Koenig & Holbrook, 2). Πιο συγκεκριµένα, στην εκπαίδευση των τυφλών και αµβλυώπων µαθητών η εκµάθηση του κώδικα Braille σε όλες τις µορφές του αποτελεί στόχος και σηµαντική υπόθεση για ένα ολοκληρωµένο αναλυτικό πρόγραµµα (Κουτάντος, 25 Λιοδάκης, 2). Παρόλο που η σηµαντικότητα του Braille είναι διεθνώς αναγνωρισµένη έχει κάνει την εµφάνισή του ένα φαινόµενο κατά το οποίο φαίνεται ότι υπάρχει µια πτωτική τάση στην 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 743
Β. Αργυρόπουλος & Χ. Ηλιάδου ανάγνωση και γραφή του Braille από τους τυφλούς χρήστες. Πρόσφατες έρευνες µάλιστα έδειξαν ότι όλο και λιγότεροι µαθητές διαβάζουν και γράφουν Braille (Argyropoulos et al., 25 Gray & Wilkins, 25 McCall, 1997). Ερευνητικά δεδοµένα δείχνουν ότι πιθανές αιτίες του παραπάνω φαινόµενου αποτελούν η υπερβολική χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας που µπορεί να λειτουργεί εις βάρος της ανάπτυξης των δεξιοτήτων του γραµµατισµού, η πολυπλοκότητα του ίδιου του κώδικα Braille καθώς και κάποια προκατάληψη απέναντι στη τυφλότητα και στο σύστηµα Braille (Miller, 1999 Troughton, 1992 Spungin, 1996). Άλλη ερµηνεία επίσης µπορεί να αποτελεί η αναποτελεσµατική εφαρµογή διδακτικών µεθόδων όπου δεν επιτυγχάνεται η µετάδοση ενθουσιασµού στα παιδιά για το σύστηµα Braille ή δεν οικοδοµείται ένα κατάλληλο µαθησιακό περιβάλλον για την ανάπτυξη της Braille ανάγνωσης και γραφής (Παπαδόπουλος, 25). Συνοψίζοντας, η έρευνα µέχρι τώρα δείχνει πως το Braille αποτελεί αναµφισβήτητα το µέσο µε το οποίο οι τυφλοί µαθητές αποκτούν πρόσβαση στην πληροφορία και η τεχνολογία έχει βοηθήσει πολύ προς αυτή την κατεύθυνση. Η έλλειψη όµως ικανοποιητικών αριθµών επιµορφωτικών σεµιναρίων σε ζητήµατα τεχνολογίας στα ειδικά σχολεία ή σε ενταξιακές εκπαιδευτικές δοµές σε συνδυασµό µε την πολυπλοκότητα του κώδικα Braille (διαφορετικές συµβολογραφίες για διαφορετικά γνωστικά αντικείµενα) πιθανά να οδηγούν στην εµφάνιση του φαινοµένου να µειώνεται ο αριθµός των τυφλών παιδιών ή ατόµων που διαβάζουν ή γράφουν Braille (Allman, 1998 Amato, 22 Arter & Layton, 2 Fellenius, 1999 Knowlton & Berger, 1999). Σκοπός της εργασίας είναι να παρουσιάσει τα αποτελέσµατα µιας πιλοτικής έρευνας που διεξήχθη στη Σχολή Τυφλών της Κύπρου «Άγιος Βαρνάβας», µε συµµετέχοντες µαθητές και φοιτητές. Στόχοι της έρευνας ήταν η διερεύνηση: α) των προτιµητέων τρόπων µελέτης τόσο των φοιτητών όσο και των µαθητών, β) της συχνότητας χρήσης του κώδικα Braille τόσο στη γραφή όσο και στην ανάγνωση και γ) των απόψεων των συµµετεχόντων όσον αφορά στον κώδικα Braille και στις υποστηρικτικές τεχνολογίες. Παράλληλα γίνεται σύγκριση µεταξύ των οµάδων των µαθητών και φοιτητών µέσα από ποιοτικά και ποσοτικά δεδοµένα. 2. Πλαίσιο της έρευνας Συµµετέχοντες Ως κέντρο συλλογής των δεδοµένων - όπως αναφέρθηκε και παραπάνω - επιλέχτηκε η Σχολή Τυφλών «Άγιος Βαρνάβας» της Κύπρου στη Λευκωσία. Επιλέχτηκε η συγκεκριµένη εκπαιδευτική δοµή διότι είναι η µοναδική στην Κύπρο που αφορά στην εκπαίδευση και στήριξη ατόµων µε σοβαρά προβλήµατα όρασης. Οποιαδήποτε υπηρεσία, ευκολία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό υλικό αφορά στα άτοµα αυτά, προσφέρεται από τη συγκεκριµένη Σχολή στη Λευκωσία. Συγκεκριµένα, παρέχονται τα εξής: στήριξη σε ενταγµένους µαθητές σε οποιαδήποτε σχολεία στην Κύπρο, εκπαίδευση και προετοιµασία µαθητών για την ένταξη σε συνηθισµένα σχολεία, 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 744
Υποστηρικτική Τεχνολογία και τυφλοί µαθητές εκπαίδευση ενταγµένων µαθητών ή/και ενηλίκων σε διάφορα εξειδικευµένα και µη θέµατα όπως ηλεκτρονικοί υπολογιστές, κινητικότητα και προσανατολισµός, δεξιότητες, µουσική, µεταγραφές βιβλίων και περιοδικών για µαθητές, φοιτητές και ενήλικες και τέλος, στήριξη σε εξετάσεις που αφορούν µαθητές (τελικές ή εισαγωγικές σε πανεπιστήµια), ενήλικες (για πρόσληψη σε δηµόσιες ή µη υπηρεσίες), καθώς και παροχή του αναγκαίου εξοπλισµού. Ακόµα όποιος γνωρίζει Braille στη Κύπρο το έχει µάθει στη Σχολή «Άγιος Βαρνάβας». Στην πιλοτική έρευνα πήραν µέρος συνολικά δέκα άτοµα όπου διαχωρίστηκαν σε δύο ισάριθµες οµάδες: πέντε µαθητές και πέντε φοιτητές. Το ηλικιακό εύρος των µαθητών ήταν 8-18 ετών και το αντίστοιχο των φοιτητών 19-24 χρονών. Όλοι οι µαθητές και φοιτητές χρησιµοποιούσαν Braille και σύµφωνα µε τους ιατρικούς τους φακέλους δεν είχαν επιπρόσθετες δυσκολίες. Μέθοδος Τα δεδοµένα συλλέχτηκαν µέσω ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων. Τόσο οι δάσκαλοι όσο οι µαθητές και φοιτητές ενηµερώθηκαν για το σκοπό της έρευνας και τα ονόµατά τους παρέµειναν άγνωστα για την τήρηση των προσωπικών δεδοµένων. Οι συνεντεύξεις ακολουθούσαν κυρίως τρεις άξονες ανάπτυξης και αφορούσαν στους µαθητές και τους φοιτητές. Πιο συγκεκριµένα αφορούσαν: α) στις επιλογές τους όσον αφορά τον τρόπο µελέτης, β) στη συχνότητα γραφής και ανάγνωσης Braille και γ) στις απόψεις τους και γενικότερα τη στάση τους απέναντι στο Braille. 3. Αποτελέσµατα Η έρευνα αυτή, όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω, χαρακτηρίζεται ως πιλοτική, και τα πρώτα αποτελέσµατα αφορούν στις οµάδες των µαθητών και φοιτητών. Στη συνέχεια ακολουθεί η περιγραφή και εν µέρει ερµηνεία των αποτελεσµάτων οµαδοποιηµένη σε τέσσερις ενότητες. Α: Συχνότητα χρήσης ακουστικής αναπαράστασης της πληροφορίας Από τα δεδοµένα, όπως αυτά απεικονίζονται στο ιάγραµµα 1, παρατηρείται ότι τόσο οι µαθητές στο ειδικό σχολείο όσο και οι φοιτητές στην πλειονότητα τους δεν χρησιµοποιούν κασέτες για τη µελέτη τους (6% των µαθητών αλλά και των φοιτητών σπάνια χρησιµοποιούν κασέτες). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 745
Β. Αργυρόπουλος & Χ. Ηλιάδου ιάγραµµα 1: Συχνότητα χρήσης κασετών από µαθητές και φοιτητές ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΧΡΗΣΗΣ ΚΑΣΕΤΤΩΝ 7% 6% 6 6 5% 4% 3% 2% 4 2 2 1% % πολλές ώρες λίγες ώρες κάποιες ώρες την εβδοµάδα σπάνια Αντίθετα, το διάγραµµα 2 δίνει την πληροφορία πως τόσο οι µαθητές όσο και οι φοιτητές χρησιµοποιούσαν µε µια χρονική οµοιοµορφία την υποστηρικτική τεχνολογία και ειδικότερα στους συνθέτες οµιλίας. Σε σύγκριση µε τη χρήση των κασετών (βλ. ιάγραµµα 1) φαίνεται ότι τόσο οι µαθητές όσο και οι φοιτητές προτιµούσαν να µελετούν ακουστικά µέσω τεχνολογικών βοηθηµάτων και όχι µέσω παλιών παραδοσιακών τρόπων ηχογραφηµένου υλικού όπως είναι οι κασέτες. ιάγραµµα 2: Συχνότητα χρήσης συνθέτη οµιλίας από µαθητές και φοιτητές ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΧΡΗΣΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗ ΟΜΙΛΙΑΣ 7% 6% 6 6 5% 4% 3% 2% 2 2 2 2 1% % πολλές ώρες λίγες ώρες κάποιες ώρες την εβδοµάδα σπάνια Β: Συχνότητα χρήσης Braille (γραφή & ανάγνωση) Τα ιαγράµµατα 3 & 4 είναι αρκετά δηλωτικά ως προς τις πληροφορίες που παρέχουν. Ως διαγράµµατα παρουσιάζουν οµοιότητες ενώ οι οµάδες µεταξύ τους (µαθητές και φοιτητές) παρουσιάζουν σηµαντικές διαφορές. Αναλυτικότερα, από το ιάγραµµα 3 φαίνεται ότι οι µαθητές αφιερώνουν περισσότερες ώρες καθηµερινά στο διάβασµά τους µέσω της αφής (Braille 4% των µαθητών πολλές ώρες και 6% λίγες ώρες), ενώ η πλειοψηφία των φοιτητών εµφανίζει πολύ πιο µικρή συχνότητα ανάγνωσης µέσω Braille (6% κάποιες ώρες την εβδοµάδα και 2% 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 746
Υποστηρικτική Τεχνολογία και τυφλοί µαθητές σπάνια). Η διαφορά των δύο οµάδων ως προς την συχνότητα ανάγνωσης µέσω Braille είναι κατά κάποιο τρόπο αντιδιαµετρική. Το φαινόµενο αυτό θα µπορούσε να εξηγηθεί από το γεγονός ότι στα σχολεία οι µαθητές ακολουθούν ένα πιο καθοδηγητικό εκπαιδευτικό πρόγραµµα όπου συνιστάται και επιβάλλεται η µελέτη µέσω Braille, ενώ το εκπαιδευτικό πρόγραµµα στους φοιτητές είναι σαφώς λιγότερο καθοδηγητικό και ίσως και λιγότερο ή και καθόλου παρεµβατικό. ιάγραµµα 3: Συχνότητα ανάγνωσης Braille από µαθητές και φοιτητές ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ BRAILLE 7% 6% 6 6 5% 4% 3% 2% 4 2 2 1% % πολλές ώρες λίγες ώρες κάποιες ώρες την εβδοµάδα σπάνια Το ιάγραµµα 4 ενισχύει κατά κάποιο τρόπο τις πληροφορίες που παρέχει το ιάγραµµα 3. Πιο συγκεκριµένα όλοι οι µαθητές φαίνεται ότι καθηµερινά γράφουν Braille, ενώ όλοι οι φοιτητές σπάνια ή κάποιες ώρες µόνο την εβδοµάδα ασκούνται στον κώδικα Braille. ιάγραµµα 4: Συχνότητα γραφής Braille από µαθητές και φοιτητές ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΓΡΑΦΗΣ BRAILLE 7% 6% 6 6 5% 4% 3% 4 4 2% 1% % πολλές ώρες λίγες ώρες κάποιες ώρες την εβδοµάδα σπάνια Γ: Προτιµήσεις µέσων µελέτης Τα δεδοµένα του 5 ου διαγράµµατος παρέχουν πληροφορίες που φαινοµενικά έρχονται σε µερική αντίθεση µε εκείνες των διαγραµµάτων 3 & 4. Όταν ρωτήθηκαν οι φοιτητές 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 747
Β. Αργυρόπουλος & Χ. Ηλιάδου για το ποιο ήταν το προτιµητέο µέσο για τη µελέτη τους, το µεγαλύτερο ποσοστό τους (6%) απάντησαν «µέσω Braille», ενώ οι ίδιοι δεν διάβαζαν ούτε έγραφαν τόσο συχνά Braille (βλ. Γραφήµατα 3 & 4). Από την άλλη, οι επιλογές των προτιµητέων µέσων µελέτης της οµάδας των µαθητών φαίνεται να συγκλίνουν στο Braille και στους συνθέτες οµιλίας, γεγονός που συµφωνεί µε τα δεδοµένα των γραφηµάτων 2, 3 & 4. ιάγραµµα 5: Προτιµήσεις µέσων µελέτης από µαθητές και φοιτητές ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΡΟΤΙΜΗΣΗΣ ΜΕΣΟΥ ΜΕΛΕΤΗΣ 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 6 5 5 2 2 braille κασέττες συνθέτες οµιλίας συνδυασµός : Απόψεις και στάσεις απέναντι στο Braille 1. Μαθητές Όλοι οι µαθητές τόνισαν ιδιαίτερα τη σηµαντικότητα που έχει το Braille στη ζωή τους. Οι περισσότεροι επεσήµαναν ότι το Braille αποτελεί το µόνο µέσο άµεσης επικοινωνίας µε την πληροφορία, είτε αυτή είναι σχολική είτε είναι εξωσχολική. Άλλοι πάλι µαθητές θεώρησαν ότι το Braille αποτελεί το µόνο µέσο για την ολοκληρωµένη κοινωνικοποίησή τους. Στη συνέχεια παρατίθενται σχετικά αποσπάσµατα από τις ηµιδοµηµένες συνεντεύξεις που υλοποιήθηκαν µε τους µαθητές: «το Braille µας δίνει τη δυνατότητα να έχουµε απευθείας επικοινωνία µε το κείµενο», «είναι ένας τρόπος επικοινωνίας», «χωρίς καλή γνώση τού Braille θα ένιωθα αµόρφωτος». Παρόλα αυτά διατυπώθηκαν και κάποιες δυσκολίες που συναντούν κατά τη µελέτη τους µέσω Braille, όπως για παράδειγµα η δυσκολία τού να συµπληρώσουν ή να αφαιρέσουν κάποιο κείµενο από µια σελίδα Braille που έχουν ήδη γράψει ή ο ιδιαίτερος θόρυβος που παράγει µια µηχανή (Brailler), η δυσκολία του εντοπισµού ενός συγκεκριµένου σηµείου ανάµεσα στις πολλές σελίδες ενός βιβλίου Braille ή τέλος οι δυσκολίες που συναντούν στον κώδικα Braille όσον αφορά την ορθογραφία και τη συµβολογραφία του. Ενδεικτικά παρατίθενται µερικά σχόλια των µαθητών: «µε δυσκολεύει η ορθογραφία και τα σύµβολα στις ξένες γλώσσες», «τα βιβλία µας φθείρονται εύκολα και είναι µεγάλα και δε µπορούµε εύκολα να τα κουβαλάµε», «δυσκολεύοµαι πολύ να βρω γρήγορα κάτι που θέλω στα βιβλία µου, ενώ οι βλέποντες το βρίσκουν αµέσως», «δυσκολεύοµαι λίγο στα σηµεία στίξης», «η ταχύτητα µου δεν νοµίζω ότι είναι πολύ καλή». 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 748
Υποστηρικτική Τεχνολογία και τυφλοί µαθητές 2. Φοιτητές Οι φοιτητές, όπως και οι µαθητές, επεσήµαναν τη σηµαντικότητα του Braille στις σπουδές τους αλλά και στη ζωή τους γενικότερα εκφράζοντας όµως και κάποιες επιφυλάξεις. Κάποιοι θεωρούσαν ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας µπορεί να αντικαταστάσει το Braille σε επίπεδο γραφής και ανάγνωσης µέσω συνθετών οµιλίας και ανανεώσιµων διατάξεων Braille (Κουρουπέτρογλου & Φλωριάς, 23). Άλλοι φοιτητές επεσήµαναν ότι ο ρυθµός γραφής ή ανάγνωσης µέσω Braille είναι σηµαντικά αργός µε αποτέλεσµα να µην προλαβαίνουν να ανταποκριθούν στις ανάγκες της σχολής τους ή στη µελέτη της ύλης την περίοδο των εξετάσεων. Αναφέρθηκε και από τους φοιτητές η δυσχρηστία των µεγάλων σε όγκο βιβλίων Braille καθώς και η δυσκολία εύρεσης κάποιου συγκεκριµένου χωρίου µέσα στις σελίδες ενός µεταγραµµένου βιβλίου Braille. Τέλος οι φοιτητές αναφέρθηκαν στη δυσκολία διόρθωσης ή τροποποίησης γενικότερα ενός κειµένου Braille όταν αυτό έχει γραφτεί. Παρατίθενται και εδώ σχετικά αποσπάσµατα: «το Braille είναι σπουδαίο ζήτηµα για εµάς τους τυφλούς γιατί µε αυτό ουσιαστικά καταφέρνουµε και έχουµε πρόσβαση στην πληροφορία», «νοµίζω ότι δε χρειάζεται να διαβάζουµε τόσο πολύ Braille ούτε και να γράφουµε από τη στιγµή που υπάρχουν screen readers και συνθέτες οµιλίας για τη πρόσβασή µας στην πληροφορία», «µε δυσκολεύει η µικρή µου ταχύτητα», «πολύ σηµαντικό το Braille διότι έτσι έχουµε άµεση επαφή µε το κείµενο και κατά συνέπεια το κατανοούµε και καλύτερα», «όταν χρειάζεται να γράψω µεγάλα κείµενα κουράζοµαι πολύ». 3. Γονείς Το παρακάτω διάγραµµα αναφέρεται στους γονείς και βλέποντες φίλους τόσο των µαθητών όσο και των φοιτητών, απαντώντας στην ερώτηση αν γνωρίζουν Braille. Τα δεδοµένα του διαγράµµατος 6 παρέχουν την πληροφόρηση ότι µόνο ένας γονέας ενός τυφλού µαθητή ήξερε πολύ καλά το σύστηµα Braille, οι γονείς δύο µαθητών γνώριζαν ελάχιστα πράγµατα για το Braille, ενώ οι υπόλοιποι δεν ήξεραν τίποτα. Εντυπωσιακό είναι ότι οι γονείς όλων των φοιτητών δε γνώριζαν καθόλου τον κώδικα Braille. ιάγραµµα 6: Γονείς και Braille BRAILLE ΚΑΙ ΓΟΝΕΙΣ 12% 1% 8% 6% 4% 2% % 1 4 4 2 πολύ καλά καλά µέτρια ελάχιστα καθόλου 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 749
Β. Αργυρόπουλος & Χ. Ηλιάδου 4. Βλέποντες φίλοι & συµµαθητές Οι πληροφορίες που παρέχει το διάγραµµα 7 είναι παρόµοιες µε εκείνες του 6 ου µε ενισχυµένη την αρνητική διάσταση του θέµατος. Οι βλέποντες φίλοι τόσο των τυφλών µαθητών όσο και των τυφλών φοιτητών έχουν παντελή άγνοια του Braille, γεγονός που δηλώνει τουλάχιστον την έλλειψη ευαισθητοποίησης των βλεπόντων για τον τρόπο προσέγγισης των τυφλών συµµαθητών και συµφοιτητών τους αντίστοιχα στα ίδια γνωστικά αντικείµενα που µελετούν και σπουδάζουν όλοι µαζί. ιάγραµµα 7: Βλέποντες φίλοι/ συµµαθητές & Braille ΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΦΙΛΟΙ/ΣΥΜ & BRAILLE 12% 1% 8% 6% 4% 2% % 1 8 2 πολύ καλά καλά µέτρια ελάχιστα καθόλου Τόσο οι τυφλοί µαθητές όσο και οι τυφλοί φοιτητές εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους για το γεγονός της παντελούς άγνοιας των ανθρώπων του στενού οικογενειακού και φιλικού τους περιβάλλοντός αναφορικά στο σύστηµα Braille. 4. Συζήτηση Το δείγµα της έρευνας - όπως άλλωστε έχει αναφερθεί είναι µικρό για να γενικευτούν τα συµπεράσµατα. Παρόλα αυτά επειδή ο πληθυσµός των τυφλών στη Λευκωσία δεν είναι µεγάλος αναδεικνύονται δεδοµένα τα οποία χρίζουν ιδιαίτερης προσοχής και ανάλυσης. Πιο συγκεκριµένα, τόσο οι µαθητές όσο και οι φοιτητές φαίνεται ότι έχουν εξοικειωθεί αρκετά µε την υποστηρικτική τεχνολογία ειδικότερα µε τους συνθέτες οµιλίας και δε χρησιµοποιούν ιδιαίτερα ηχογραφηµένο υλικό από κασέτες (βλ. ιαγράµµατα 1 & 2). Εκεί όµως που οι δύο οµάδες διαφοροποιούνται αρκετά είναι στη ανάγνωση µέσω αφής (Braille) καθώς και στη άσκηση της γραφής Braille. Οι µεν µαθητές παρουσιάζουν ακριβώς την ίδια συχνότητα ανάγνωσης και γραφής Braille (4% των µαθητών διαβάζουν και γράφουν πολλές ώρες), ενώ η πλειοψηφία των φοιτητών διαβάζει Braille κάποιες ώρες την εβδοµάδα (6%) και γράφει σπάνια (6%). Η ερµηνεία αυτών των δεδοµένων θα µπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι στο σχολείο τα παιδιά ακολουθούν συγκεκριµένες µεθόδους και τεχνικές που υποδεικνύονται από 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 75
Υποστηρικτική Τεχνολογία και τυφλοί µαθητές τους δασκάλους τους. Οι δάσκαλοι επειδή γνωρίζουν τη σηµαντικότητα της ανάπτυξης δεξιοτήτων των παιδιών όσον αφορά στο γραµµατισµό, σίγουρα εφαρµόζουν ειδικά εκπαιδευτικά προγράµµατα πράγµα που δε γίνεται φυσικά στο πανεπιστήµιο. Μια άλλη ίσως συµπληρωµατική εξήγηση θα µπορούσε να είναι το γεγονός ότι τα πανεπιστηµιακά βιβλία τα οποία είναι µεταγραµµένα σε Braille είναι πολύ λιγότερα από εκείνα που είναι στο σχολείο ( ηµοτικό & Γυµνάσιο), µε αποτέλεσµα οι φοιτητές να µην αφιερώνουν χρόνο στο διάβασµα ή στο γράψιµο µέσω Braille αφού δεν υπάρχει το κατάλληλο εκπαιδευτικό υλικό. Οι πληροφορίες που παρέχει το διάγραµµα 5 είναι πραγµατικά ενδιαφέρουσες από τη µεριά των φοιτητών. Πιο συγκεκριµένα, ενώ η πλειοψηφία των φοιτητών προτιµά να µελετά µέσω Braille στην πραγµατικότητα δεν το κάνει. Τα δεδοµένα του διαγράµµατος 5 φαίνεται να έρχονται σε αντίθεση µε εκείνα των ιαγραµµάτων 2, 3 & 4. Μια πιθανή εξήγηση είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχουν αρκετά πανεπιστηµιακά βιβλία Braille µε αποτέλεσµα οι φοιτητές αν και θα ήθελαν να έχουν πρόσβαση µέσω αφής - όπως οι βλέποντες συµφοιτητές τους µέσω όρασης - δεν έχουν τη δυνατότητα. Άλλη πιθανή εξήγηση θα µπορούσε να αποτελεί το γεγονός ότι το διάβασµα µιας πανεπιστηµιακής ύλης µέσω Braille θα ήταν πολύ πιο χρονοβόρα από ότι να διαβαζόταν ακουστικά (aural reading), µε αποτέλεσµα οι τυφλοί σπουδαστές να προτιµούν τους συνθέτες οµιλίας (βλ. 2). Σίγουρα, χρειάζεται να γίνει περισσότερη έρευνα εις βάθος για να εντοπιστούν όλα τα πιθανά αίτια της µειωµένης χρήσης ανάγνωσης και γραφής Braille που εµφανίζεται καθώς οι µαθητές ανέρχονται σε µεγαλύτερες τάξεις, ειδικότερα κατά τη διάρκεια των πανεπιστηµιακών τους σπουδών. Θα µπορούσε πάντως να αποδοθεί µια θετική συσχέτιση της µειωµένης χρήσης Braille ειδικότερα της γραφής Braille µε την ολοένα και αυξανόµενη χρήση της υποστηρικτικής τεχνολογίας (βλ. 2). Επίσης τα ευρήµατα αυτά φαίνεται να συµφωνούν και µε τα ερευνητικά δεδοµένα της διεθνούς βιβλιογραφίας (βλ. Εισαγωγή). Ένα άλλο σηµείο που αξίζει να σηµειωθεί είναι οι δυσκολίες που ανέφεραν οι µαθητές που αντιµετωπίζουν µε τον κώδικα αυτό καθαυτό του Braille (βλ. 1). Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει επίσης να µελετηθεί το σύνολο των τεχνικών και των πρακτικών διδασκαλίας του Braille, γιατί είναι πιθανό η µη συχνή ενηµέρωση και επιµόρφωση των δασκάλων πάνω στα ζητήµατα του Braille να δηµιουργεί κενά στη διδασκαλία του µε αποτέλεσµα οι µαθητές να αναζητούν άλλους τρόπους για την κάλυψη των αναγκών τους. Τέλος θεωρείται πολύ σηµαντικό το γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία του οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος των τυφλών µαθητών και φοιτητών του δείγµατος δεν γνώριζαν καθόλου Braille (βλ. ιαγράµµατα 6 & 7). Το ζήτηµα αυτό αναδεικνύει ότι η αποδοχή και η χρήση του κώδικα Braille εξαρτάται και από άλλους παράγοντες όπως κοινωνικοί και πολιτισµικοί (Spungin, 1996). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 751
Β. Αργυρόπουλος & Χ. Ηλιάδου 5. Συµπεράσµατα Η σηµασία της χρήσης του κώδικα Braille από τα άτοµα µε σοβαρά προβλήµατα όρασης είναι πολύ µεγάλη διότι έτσι ανεξαρτητοποιούνται και αποκτούν τη δυνατότητα πρόσβασης σε όλες τις πληροφορίες µέσω της σύγχρονης τεχνολογίας. Για το λόγο αυτό θα πρέπει οι δάσκαλοι να ζητούν συστηµατικά υλικό σε Braille και να παρέχουν στους µαθητές ακριβείς οδηγίες εκµάθησης Braille συνδυάζοντας την ευχάριστη ατµόσφαιρα ενός µαθησιακού περιβάλλοντος σε συνδυασµό µε αντισταθµιστικές δεξιότητες γραµµατισµού (Koenig & Holbrook, 2 Rex, 1989). Επίσης θα πρέπει η υποστηρικτική τεχνολογία να εισάγεται στη ζωή κάθε τυφλού ατόµου µε τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύει τις δεξιότητες γραµµατισµού και όχι να τις υποκαθιστά (Wolffe, 23). Η παρούσα έρευνα θα ήταν πιο ολοκληρωµένη εάν λαµβάνονταν υπόψη και οι θέσεις των δασκάλων της Σχολής Τυφλών στα ζητήµατα που αναφέρθηκαν οι τυφλοί µαθητές και φοιτητές. Αυτή θα είναι η συνέχεια της παρούσης πιλοτικής έρευνας καθώς και η αύξηση του δείγµατος για την ενίσχυση της αξιοπιστίας των αποτελεσµάτων. Πάντως θα πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχουν λίγα ερευνητικά δεδοµένα που αφορούν στις υποστηρικτικές τεχνολογίες και την επίδραση τους πάνω στις δεξιότητες γραµµατισµού των τυφλών παιδιών (Argyropoulos et al., 25). Τέλος είναι σηµαντικό να µελετηθεί η υπόθεση της γραφής Braille µέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο που θα περιλαµβάνει κοινωνικο-οικονοµικές και πολιτιστικές παραµέτρους. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται, διασφαλίζεται και ενισχύεται η ουσία και ο σκοπός της ένταξης που δεν είναι άλλη παρά η ισότητα µέσα από την αναγνώριση της διαφορετικότητας. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Allman, C.B. (1998). Braille communication skills: What teachers teach and visually impaired adults use. Journal of Visual Impairment and Blindness, 92(5), 331-338. Amato, S. (22). Standards for competence in Braille literacy skills in teacher preparation programs. Journal of Visual Impairment and Blindness, 96(3), 143-154. Argyropoulos, V. (22). Tactual shape perception in relation to the understanding of geometrical concepts by blind students. The British journal of Visual Impairment, Vol. 2, No. 1, 7-16. Argyropoulos, V., Leoutsakos, B., & Martos, A., (25). Blind students and spelling: An Investigation into braille literacy skills. Proceedings of the ICEVI European Conference 25 on Education aiming for Excellence, 18-185, Chemnitz. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 752
Υποστηρικτική Τεχνολογία και τυφλοί µαθητές Arter, C. & Layton, L. (2). Reading Preferences of Pupils with Visual Impairment. The British journal of Visual Impairment, 18 (1), 41-44. Cromer, R. F. (1973). Conservation by the congenitally blind. British Journal of Psychology, 64, 241-25. Fellenius, K. (1999). Computer-based instruction for young braille readers in mainstream education an evaluation study. Visual Impairment Research, 1 (3), 147-164. Gray, G., & Wilkins, S., M., (25). A snapshot of 23-4: blind and partially sighted in Higher Education and Northern Ireland. The British journal of Visual Impairment, 23, (1), 4-1. Knowlton, M., & Berger, K. (1999). Competencies required of Braille teachers. Re:View, 3(4), 151-16. Koenig, A., J. & Holbrook, M. C. (2). Literacy Skills. In Koenig, A. J. & Holbrook, M. C. (Ed). Foundations of Education. Vol. II. Instructional Strategies for Teaching Children and Youths with Visual Impairments. AFB Press. Miller, B. (1999). Spelling Bees and Grammar Gorillas. The Braillle Monitor. November, 42(9). [online]. Available at <http://www.nfb.org/slate/slss994.htm> (accessed 8 August 24). McCall, S. (1997). The Development of Literacy through Touch. In H. Mason & S. McCall (Eds), Visual Impairment Access to Education for Education for Children and Young People. London: David Fulton. McCall, S. (1999). Accessing the curriculum. In Arter, C., Mason, L. H., McCall, S. & Stone, S. (1999). Children with Visual Impairment in Mainstream Settings. David Fulton Publishers. London. Rex, E. J. (1989). Issues Related to Literacy of Legally Blind Learners. Journal of Visual Impairment & Blindness, June, 36-313. Spungin, S. J. (1996). Braille and Beyond: Braille Literacy in a Larger Context. Journal of Visual Impairment & Blindness (Special Issue on Literacy), 9(3). Troughton, M. (1992). One is Fun. [online]. Available at <http://snow.utoronto.ca/best/special/oneisfun/chapter_1.htm> (accessed 22). Wolffe, K. (23). Wired to Work: A Qualitative Analysis of Assistive Technology Training for People with Visual Impairments. Journal of the Visual Impairment and Blindness, 97(11). Κουρουπέτρογλου, Θ. Γ., & Φλωριάς, Ι. Ε. (23). Επιστηµονικά σύµβολα κατά Braille στον Ελληνικό χώρο. ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΥΦΛΩΝ. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 753
Β. Αργυρόπουλος & Χ. Ηλιάδου Κουτάντος, Ι.. (25). Η Εκπαίδευση Παιδιών και Νέων µε Μειωµένη Όραση. Ελληνικά Γράµµατα. Λιοδάκης, Β.. (2). Εκπαιδευτικά Προγράµµατα για Τυφλούς. Ατραπός Παπαδόπουλος, Σ. Κ. (25). Τύφλωση και Ανάγνωση. Εκδόσεις: ΖΗΤΗ. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 754