Π.3.2.5 Πιλοτική εφαρµογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθµού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιηµένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγµατικής τάξης Νεοελληνική Λογοτεχνία Β ηµοτικού Τίτλος: «Ευθείες, καµπύλες & ακροβατικά στην τέχνη» Συγγραφή: ΚΑΦΕΤΖΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Εφαρµογή: ΚΑΦΕΤΖΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Θεσσαλονίκη 2014
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΠΡΑΞΗ: «ηµιουργία πρωτότυπης µεθοδολογίας εκπαιδευτικών σεναρίων βασισµένων σε ΤΠΕ και δηµιουργία εκπαιδευτικών σεναρίων για τα µαθήµατα της Ελληνικής Γλώσσας στην Α/βάθµια και Β/βάθµια εκπαίδευση» MIS 296579 (κωδ. 5.175), - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΡΑΞΗ, στους άξονες προτεραιότητας 1-2-3 του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Εκπαίδευση και ια Βίου Μάθηση», η οποία συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο) και εθνικούς πόρους. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Ι. Ν. ΚΑΖΑΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΗΣ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟ: Π.3.2.5. Πιλοτική εφαρµογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθµού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιηµένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγµατικής τάξης. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ: ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Υπεύθυνοι υπο-οµάδας εργασίας γλώσσας πρωτοβάθµιας: Κώστας Ντίνας & Σωφρόνης Χατζησαββίδης ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: http://www.greeklanguage.gr Καραµαούνα 1 Πλατεία Σκρα Τ.Κ. 55 132 Καλαµαριά, Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 459101, Φαξ: 2310 459107, e-mail: centre@komvos.edu.gr Σελίδα 2 από 36
Α. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τίτλος ΕΥΘΕΙΕΣ ΚΑΜΠΥΛΕΣ ΚΑΙ ΑΚΡΟΒΑΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εφαρµογή σεναρίου Καφετζή Παναγιώτα ηµιουργία σεναρίου Καφετζή Παναγιώτα ιδακτικό αντικείµενο Λογοτεχνία Τάξη Β ηµοτικού Σχολική µονάδα 17 ο ηµοτικό Σχολείο ΕΑΕΠ Καλαµαριάς Χρονολογία Από 09-12-2013 έως 26-02-2014 ιδακτική/θεµατική ενότητα Το σενάριο εντάσσεται στην ενότητα «Παραµύθι» που προτείνεται για διδασκαλία από το ΠΣ Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας για τη συγκεκριµένη τάξη. ιαθεµατικό Ναι Εµπλεκόµενα γνωστικά αντικείµενα Ι. Φιλολογικής ζώνης Σελίδα 3 από 36
Νεοελληνική Λογοτεχνία ΙΙ. Άλλα γνωστικά αντικείµενα Αισθητική Αγωγή: Εικαστικά Αισθητική Αγωγή: Θεατρική Αγωγή Μαθηµατικά ΙΙΙ. Ηµιτυπικές και άτυπες διαδικασίες εκπαίδευσης Ερευνητικές εργασίες - Project Χρονική διάρκεια Για την εφαρµογή του σεναρίου απαιτήθηκαν 12 διδακτικές ώρες. Χώρος Ι. Φυσικός χώρος Εντός σχολείου: αίθουσα διδασκαλίας, εργαστήριο πληροφορικής, σχολική βιβλιοθήκη, διάδροµοι σχολείου. Προϋποθέσεις υλοποίησης για δάσκαλο και µαθητή Για την υλοποίηση των προτάσεων του σεναρίου, οι µαθητές/-τριες θα πρέπει να είναι εξοικειωµένοι µε τη χρήση ΤΠΕ (πληκτρολόγιο, ποντίκι, περιφερειακές µονάδες), καθώς και µε τη διαχείριση ψηφιακών κειµένων (άνοιγµα φακέλου και αρχείου, αποθήκευση, χρήση λογισµικού κατασκευής κειµένου και παρουσίασης, αντιγραφή-επικόλληση εικόνων). Οι βιωµατικές δραστηριότητες και η διερευνητικός χαρακτήρας του σεναρίου παραπέµπουν στην οργάνωση της τάξης σε οµάδες. Τέλος, είναι απαραίτητη η ύπαρξη βιντεοπροβολέα (ή διαδραστικού πίνακα) για την πραγµάτευση σε επίπεδο ολοµέλειας, καθώς και η χρήση του κινητού εργαστηρίου φορητών Η/Υ για να αξιοποιηθούν από τις οµάδες. Σελίδα 4 από 36
Εφαρµογή στην τάξη Το συγκεκριµένο σενάριο εφαρµόστηκε στην τάξη. Το σενάριο στηρίζεται Καφετζή Παναγιώτα, Ευθείες, καµπύλες και ακροβατικά στην τέχνη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Β ηµοτικού, 2013. Το σενάριο αντλεί --- Β. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ/ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το συγκεκριµένο σενάριο, αξιοποιεί την Τέχνη για να δηµιουργήσει µια γέφυρα ανάµεσα στα πεδία της Λογοτεχνίας και των Μαθηµατικών. Και τα δύο πεδία προσεγγίζονται ως µορφές «τέχνης», αφού µετασχηµατίζουν την πραγµατικότητα, την αποσυνδέουν από την καθηµερινή χρηστικότητά της και χρησιµοποιούν σαν εργαλείο τη δηµιουργική σκέψη για να οδηγήσουν τον «µύστη», µέσα από επαγωγικούς συλλογισµούς και µετασχηµατιστικές διαδικασίες, στη δηµιουργία νέων µοντέλων για τη λειτουργία του κόσµου. Οι δράσεις του σεναρίου εµπλέκουν ενεργά τα παιδιά σε διερευνητικές διεργασίες που στοχεύουν να αξιοποιήσουν τη φαντασιακή λειτουργία της γλώσσας και την αναπαραστατική λειτουργία της τέχνης ως υποστηρικτικά µέσα σχηµατισµού των νοητικών αναπαραστάσεων των µαθηµατικών εννοιών. Τα παιδιά, µέσα από µια δοµηµένη διαδικασία δράσεων, ανακαλύπτουν µαθηµατικά σύµβολα και σχέσεις µέσα σε λογοτεχνικά κείµενα, έργα τέχνης και µουσική, φτάνοντας τελικά να βιώνουν διαισθητικά τη µαγεία των µαθηµατικών ενώ παράλληλα βελτιώσουν τις γλωσσικές και τις µαθηµατικές τους δεξιότητες. Οι δράσεις του σεναρίου αξιοποιούν τη σειρά Η ΤΕΧΝΗ ΣΑΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙ της Φίλιας ενδρινού (Αθήνα: ΛΙΒΑΝΗΣ, 2007), παρουσιάζοντας τα έργα τριών µεγάλων ζωγράφων της σύγχρονης τέχνης µέσα από φανταστικές ιστορίες. Καθώς τα Σελίδα 5 από 36
παιδιά περπατούν και δίνουν οδηγίες για µετάβαση σε διαφορετικά επίπεδα, και χρησιµοποιούν τις γραµµές του Μιρό ( ενδρινού 2007, Το Θαλάσσιο τσίρκο, J. Miro, Αθήνα, ΛΙΒΑΝΗΣ) για να µετατρέψουν τους διαδρόµους του σχολείου τους σε ζωντανούς πίνακες, καθώς ανακαλύπτουν τη «γραµµατική» των επαναλαµβανόµενων γεωµετρικών σηµείων του Paul Klee ( ενδρινού, 2007, Το Νυσταγµένο φεγγάρι, Paul Klee, Αθήνα, ΛΙΒΑΝΗΣ) και τις δυναµικές καµπύλες του Chagall, ( ενδρινού 2007, Ο Ακροβάτης του Ονείρου, Marc Chagall, Αθήνα, ΛΙΒΑΝΗΣ), δεν κινούνται µόνο στο φαντασιακό χώρο της λογοτεχνίας αλλά δοµούν ταυτόχρονα βασικές µαθηµατικές έννοιες. Γ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύλληψη και θεωρητικό πλαίσιο Μεγάλος αριθµός ερευνών έχει καταδείξει τη θετική επίδραση του συνδυασµού πρακτικών ενσωµάτωσης της λογοτεχνίας στη διδασκαλία των µαθηµατικών. (Ward 2005, Frykholm & Glasson 2005). Ωστόσο, περιορισµένος παραµένει ακόµη ο αριθµός των εκπαιδευτικών που ενσωµατώνουν τέτοιες πρακτικές στις διδακτικές τους επιλογές. Η γλώσσα στο µάθηµα των µαθηµατικών λειτουργεί ως µέσο αναπαράστασης και επικοινωνίας, ως µέσο ρύθµισης της διεπίδρασης και της σκέψης. Χρησιµοποιείται µε διαφορετικούς τρόπους ανάλογα µε την κατάσταση που διαµορφώνεται ή περιγράφεται κατά τη διάρκεια µιας δραστηριότητας. Τα παιδιά, µέσα από τη γλώσσα σχηµατίζουν τις νοητικές αναπαραστάσεις των µαθηµατικών εννοιών και χρησιµοποιούν τη γλώσσα για να κάνουν φανερό τον τρόπο µε τον οποίο επεξεργάζονται και οργανώνουν τις γνώσεις τους. Η ποιότητα των αναπαραστάσεων και η ποιότητα της εξωτερίκευσης των σκέψεών τους επηρεάζεται σηµαντικά από το επίπεδο κατάκτησης του λόγου των µαθηµατικών έτσι όπως αρθρώνεται µέσα από τα σχολικά εγχειρίδια, τον λόγο των εκπαιδευτικών και τα δεδοµένα της εκάστοτε µαθησιακής κοινότητας. Τόσο η γλωσσική ποικιλία (register) των µαθηµατικών, όσο Σελίδα 6 από 36
και η φυσική γλώσσα, δυσχεραίνουν τα παιδιά που δεν είναι εξοικειωµένα µε τον κυρίαρχο γλωσσικό κώδικα, ιδιαίτερα αυτά που δεν είναι φυσικοί οµιλητές της γλώσσας. Η λογοτεχνία δηµιουργεί ευκαιρίες να ενσωµατωθούν και να εξεταστούν τα µαθηµατικά σε ένα αναµορφωµένο πλαίσιο, στο οποίο ο λόγος των µαθηµατικών αλληλεπιδρά µε αυτόν της λογοτεχνίας, διαµορφώνοντας ευνοϊκές συνθήκες για τη βαθύτερη κατανόηση µαθηµατικών εννοιών συµφραζοµένων. (Μητακίδου & Τρέσσου 2002) µέσα σε ενδιαφέροντα πλαίσια ίνει την ευκαιρία στα παιδιά να εµπλακούν µε κείµενα που περιέχουν ποσοτικές πληροφορίες, να αναπτύξουν ικανότητες εντοπισµού στοιχείων και να τις χρησιµοποιήσουν για να λύσουν προβλήµατα που απαιτούν υπολογισµούς, χρήση αναπαραστάσεων, µαθηµατική σκέψη και επιχειρηµατολογία. Κοινά στοιχεία της λογοτεχνίας και των µαθηµατικών, η αναπλαισίωση της πραγµατικότητας, η µοντελοποίηση και ο µετασχηµατισµός, παραπέµπουν άµεσα στην Τέχνη η οποία στο συγκεκριµένο σενάριο χρησιµοποιείται σαν δίαυλος επικοινωνίας ανάµεσα στα δύο πεδία. οµικά στοιχεία των δράσεων του σεναρίου αποτελούν: η τρισδιάστατη κινηµατογραφική µεταφορά ενός πίνακα η αφήγηση του έργου τέχνης (ή οµάδας έργων τέχνης) η αφήγηση του δηµιουργού µε τις τεχνικές και τα σηµειωτικά στοιχεία που αξιοποιεί στα έργα του η ερµηνεία του θεατή και η αναπλαισίωση του έργου τέχνης στο επικοινωνιακό τοπίο της µαθησιακής κοινότητας. Μέσα από τα κείµενα της Φίλιας ενδρινού που αξιοποιούνται, τα παιδιά έρχονται σε επαφή µε την αφήγηση των δηµιουργών από τα έργα τους, εντοπίζουν σηµειωτικά στοιχεία και αναλογίες καθώς τα παρατηρούν και, τέλος, τα αναδηµιουργούν σε επίπεδο αφήγησης τόσο µε τα κείµενα που παράγουν, όσο και µε Σελίδα 7 από 36
την ταινία που κατασκευάζουν στο τέλος των δραστηριοτήτων µε όλα τα επιµέρους στοιχεία της κινηµατογραφικής αφήγησης που κάτι τέτοιο συνεπάγεται (Τσαφταρίδης 2011). Στην πορεία που διαγράφουν τα παιδιά για να διερευνήσουν το επικοινωνιακό τοπίο που διαµορφώνεται από τα κείµενα και τα υπερµέσα που χρησιµοποιούνται, εξερευνούν τα σηµειωτικά στοιχεία των εικόνων διαµορφώνοντας κανόνες για τη γραµµατική τους, ενώ µέσα από τις δράσεις εξασκούνται στον λόγο και τη λογική των µαθηµατικών.. ΣΚΕΠΤΙΚΟ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝ ΥΑΣΜΌΣ ΤΟΥΣ Γνώσεις για τον κόσµο, αξίες, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής Η παρατήρηση έργων τέχνης και η πραγµάτευσή τους στο πλαίσιο της µαθησιακής κοινότητας της τάξης φέρνουν τα παιδιά σε επαφή µε µια ποικιλοµορφία οπτικών, συµβατικών και υβριδικών κειµένων. Η πραγµάτευση των προσωπικών ερµηνειών αναπτύσσει δεξιότητες προφορικού λόγου, ενώ µέσα από τις δραστηριότητες του σεναρίου τα παιδιά κάνουν χρήση αφηγηµατικού, κατευθυντικού και επιχειρηµατολογικού λόγου. Οι ΤΠΕ, που αποτελούν εργαλείο προσπέλασης των κειµένων, έχουν σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη του σεναρίου και καθώς τα παιδιά τις αξιοποιούν στις δραστηριότητές τους, εξασκούνται στη χρήση τους και βιωµατικά δοµούν συνείδηση επαρκούς χρήστη τους. : Γνώσεις για τον κόσµο, αξίες,, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής Επιχειρείται οι µαθητές/-τριες να έρθουν σε επαφή µε σηµαντικά έργα της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς να αναπτύξουν «διάλογο» µε το καλλιτεχνικό έργο και τον δηµιουργό του και να εξοικειωθούν µε την πρόσληψη ερεθισµάτων που αφορούν σε σηµαντικά πολιτισµικά έργα Σελίδα 8 από 36
να κατανοήσουν, να αναλύσουν και να ερµηνεύσουν έργα τέχνης, να τα κρίνουν και να εκτιµήσουν την παγκόσµια πολιτιστική κληρονοµιά να συνειδητοποιήσουν τη διαθεµατικότητα της τέχνης Γνώσεις για τη γλώσσα Επιχειρείται οι µαθητές/-τριες: να ασκηθούν στην κατανόηση και παραγωγή αφηγηµατικών, κατευθυντικών και οπτικών κειµένων σε συµβατική και ψηφιακή µορφή, κατανοώντας τη λειτουργικότητά τους και γνωρίζοντας βασικά στοιχεία της µορφής τους να εξασκήσουν τον προφορικό και γραπτό τους λόγο, εµπλουτίζοντας και διευρύνοντας το λεξιλόγιό τους σε επίπεδο µορφολογίας και σηµασίας να εξοικειωθούν µε την επιλογή και οργάνωση πληροφοριών (γλωσσικών ή οπτικών) για να κατανοήσουν και να αποδώσουν ένα κείµενο να εξοικειωθούν µε έννοιες της εικαστικής γλώσσας ώστε να µπορούν να εντοπίζουν τα στοιχεία µιας οπτικής σύνθεσης να αναπτύξουν στοιχειώδη επιχειρηµατολογία για τη δικαιολόγηση των επιλογών τους. Γραµµατισµοί Επιχειρείται οι µαθητές/-τριες: να έρθουν σε επαφή µε δυνατότητες των ΤΠΕ να παρέχουν πληροφορίες, πρόσβαση και δυνατότητες αναµόρφωσης δεδοµένων και να τις αντιληφθούν ως ένα εναλλακτικό εργαλείο που µπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους να γνωρίσουν διευθύνσεις στο διαδίκτυο που µπορούν να τους προσφέρουν ταυτόχρονα γνώσεις και διασκέδαση να έρθουν σε επαφή µε τα ηλεκτρονικά βιβλία και να µάθουν να τα κατασκευάζουν µε τα ανάλογα εργαλεία να συνδυάσουν ψηφιακά εργαλεία µε συµβατικά για να κατασκευάσουν δικά τους κείµενα Σελίδα 9 από 36
να βελτιώσουν τις δεξιότητες συνεργατικής και διερευνητικής µάθησης και να αντιληφθούν την επικοινωνία σαν εργαλείο επίτευξης των στόχων τους και διευκόλυνσης της κοινής δράσης. ιδακτικές πρακτικές Κυρίαρχη επιλογή του σεναρίου είναι η χρήση βιωµατικών δράσεων µέσα από τις οποίες τα παιδιά ήρθαν σε επαφή µε συγκεκριµένες γλωσσικές ποικιλίες (γλώσσα της τέχνης και των µαθηµατικών) µέσα από λογοτεχνικά κείµενα. Κατά συνέπεια η διερεύνηση, το παιχνίδι και οι ψυχοκινητικές δραστηριότητες ενυπήρχαν σε όλες τις επιλογές των διδακτικών πρακτικών που αξιοποιήθηκαν. Η εκπαιδευτικός είχε τον ρόλο του εµψυχωτή, του διευκολυντή, του διαµεσολαβητή των δραστηριοτήτων. Προσπάθησε να αναδείξει τις προϋπάρχουσες γνώσεις, τις εµπειρίες και τα βιώµατα των παιδιών και να υποβοηθήσει τη συνεργασία µεταξύ τους έχοντας απώτερο στόχο τη σταδιακή αυτονόµησή τους στη διερευνητική τους πορεία, στη χρήση της τεχνολογίας και στην παραγωγή κειµένων. Οι προτάσεις δραστηριοτήτων που υπήρχαν στο σενάριο δεν πραγµατοποιήθηκαν όλες, αλλά έγινε επιλογή. Το σενάριο εφαρµόστηκε στη Β ηµοτικού του 17 ου ηµοτικού Σχολείου Καλαµαριάς. Η τάξη είχε 24 παιδιά που οργανώθηκαν σε έξι οµάδες µε τέσσερις µαθητές/-τριες η καθεµία. Η λειτουργία των οµάδων υποστήριξε τη διερεύνηση των εικαστικών έργων και των λογοτεχνικών κειµένων που εµπλέκονται στα αρχικά στάδια του σεναρίου αλλά και την τελική παραγωγή ψηφιακών κειµένων στο τέλος του. Ε. ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Αφετηρία Το σενάριο επιλέχθηκε για να αποτελέσει γέφυρα προσέγγισης του πεδίου της διδασκαλίας της λογοτεχνίας και των µαθηµατικών µε έναν ανατρεπτικό τρόπο, Σελίδα 10 από 36
δίνοντας στα παιδιά µια διαφορετική οπτική για τη «µαθηµατική γλώσσα» και καλλιεργώντας µια πιο θετική προσέγγιση στο συγκεκριµένο µάθηµα. Σύνδεση µε τα ισχύοντα στο σχολείο Η προσέγγιση, η κατανόηση και η απόλαυση των έργων τέχνης είναι ένας από τους βασικούς σκοπούς της αισθητικής αγωγής στη Β Τάξη του ηµοτικού Σχολείου, έτσι όπως ορίζεται από τα ΕΠΣ και ΑΠΣ ( ΕΠΣ/ΑΠΣ, ΦΕΚ303/13-03-03 τ. Β : 3830). Επιµέρους στόχους για τη διδασκαλία του µαθήµατος της αισθητικής αγωγής, αποτελούν για τη συγκεκριµένη τάξη η «έκφραση συναισθηµάτων και η απόδοση κίνησης µε ποικιλία γραµµών, ο ορισµός περιγραµµάτων η αναγνώριση χρωµάτων στο περιβάλλον των έργων τέχνης, η σύνθεση διαφόρων σχηµάτων». ( ΕΠΣ/ΑΠΣ, ΦΕΚ303/13-03-03 τ. Β :3831). Στο πεδίο των µαθηµατικών η έννοια της ευθείας και των σχέσεων της µε τον χώρο, η συµµετρία και η σχεδίαση και αναπαραγωγή σχηµάτων και γεωµετρικών στερεών είναι από τους βασικούς στόχους των ΕΠΣ (2003, 3984) ενώ, τέλος, στη λογοτεχνία αναφέρονται ως στόχοι «η επαφή και η καλλιέργεια της πολιτισµικής εµπειρίας, ποικιλίας αναγνωστικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων. και η αξιοποίηση διαφορετικών ειδών εικονικής, θεατρικής και µαζικής επικοινωνίας (ΠΣ για τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας στην Υποχρεωτική Εκπαίδευση, Οδηγός για τον Εκπαιδευτικό, ΠΙ, Αθήνα, 2011). Το συγκεκριµένο σενάριο προσπαθεί να συνδυάσει τους παραπάνω στόχους σε ένα πρόγραµµα που πραγµατοποιείται την ώρα της Φιλαναγνωσίας και µπορεί να επεκταθεί στην ώρα των Μαθηµατικών, της Ευέλικτης Ζώνης και της Αισθητικής Αγωγής. Αξιοποίηση των ΤΠΕ Μέσα από τις δράσεις του σεναρίου, οι ΤΠΕ αξιοποιήθηκαν σε δύο πεδία. Από τη µια λειτούργησαν σαν πόρος των στοιχείων που αξιοποιήθηκαν στη διερεύνηση του θέµατος και από την άλλη αποτέλεσαν τα εργαλεία για την κατασκευή των τελικών προϊόντων των δράσεων των παιδιών. Μέσα από αυτές τις χρήσεις τα παιδιά εξοικειώθηκαν µε τις δυνατότητες που τους παρέχουν οι ΤΠΕ για πρόσβαση στη Σελίδα 11 από 36
γνώση για τον κόσµο που τα περιβάλλει ενώ ήρθαν σε επαφή και µε τις διευρυµένες δυνατότητες που τους παρέχουν για κοινοποίηση των δικών τους ερµηνειών σε ευρύτερες από τη σχολική τάξη κοινότητες. Στις δραστηριότητες του σεναρίου αξιοποιήθηκε λογισµικό παρουσίασης για τη προβολή των λογοτεχνικών κειµένων, διευθύνσεις µουσείων και µε διαδραστικές δραστηριότητες, διευθύνσεις εκπαιδευτικών ιστοσελίδων και τέλος η ψηφιακή κάµερα για την αναπαράσταση εικαστικών έργων. Κείµενα Αξιοποιούνται λογοτεχνικά κείµενα: ενδρινού, Φ. 2007. Το θαλάσσιο Τσίρκο, Juan Miro. Αθήνα: Λιβάνης. ενδρινού, Φ. 2007. Ο Ακροβάτης του Ονείρου, Marc Chagall. Αθήνα:Λιβάνης. ενδρινού, Φ. 2007. Νυσταγµένο Φεγγάρι, Paul Clee. Αθήνα: Λιβάνης. Ιστοσελίδες στο ιαδίκτυο Βίντεο µε τη Γκουέρνικα σε τρισδιάστατη απεικόνιση http://www.openculture.com/2011/11/a_3d_tour_of_picassos_guernica.html ιαδραστικά παιχνίδια κατανόησης του έργου του Μιρό http://fundaciomiro-bcn.org/fjm/playmiro/playmiro.html?idioma=2&retorn=1 ιαδραστικά παιχνίδια µε έργα του Σαγκάλ http://kids.tate.org.uk/mygallery/gallery_artwork/2180?page=1&from=a44 ιαδραστικά παιχνίδια κατανόησης του έργου του Clee http://www.artbma.org/flash/f_conekids.swf. ιαδραστικά παιχνίδια συµµετρίας http://www.mathsisfun.com/geometry/reflection.html http://www.mathsisfun.com/geometry/symmetry-artist.html ιδακτική πορεία/στάδια/φάσεις 1η & 2η διδακτικήώρα Αίθουσα Βιβλιοθήκης Σελίδα 12 από 36
Η έναρξη της δραστηριότητας σηµατοδοτήθηκε από την παρακολούθηση ενός βίντεο που µας µετέφερε σε ένα εικονικό ταξίδι µέσα στον πίνακα της «Γκουέρνικα» του Πικάσο (στη διεύθυνση http://www.openculture.com/2011/11/a_3d_tour_of_picassos_guernica.html). Πριν από την έναρξη του βίντεο ο/η εκπαιδευτικός ανέφερε κάποια ιστορικά στοιχεία για τον πίνακα ώστε τα παιδιά να µπορούν να καταλάβουν το θέµα του. Σελίδα 13 από 36
Παρακολουθήσαµε τις σχηµατοποιηµένες ασπρόµαυρες µορφές του πίνακα να αποκτούν όγκο και διαστάσεις και εισχωρήσαµε ανάµεσά τους. Περιπλανηθήκαµε στο κατεστραµµένο τοπίο. Η οπτική εικόνα, σε συνδυασµό µε τη µουσική επένδυση του βίντεο, αποτέλεσε αφορµή για διαπραγµάτευση στο επίπεδο της ολοµέλειας για τη σχέση του θέµατος µε τα εκφραστικά µέσα που επέλεξε ο ζωγράφος να το αποδώσει (χρώµα-µορφές). Αξιοποιώντας την προβολή του προτζέκτορα πάνω στον πίνακα η εκπαιδευτικός τράβηξε ευθείες πάνω στις οποίες δοµείται το θέµα του πίνακα. Τα στοιχεία που αναδεικνύουν τον πόνο, την απώλεια, τον θάνατο βρίσκονται πάνω σε ευθείες που σχηµατίζουν µεταξύ τους οξείες γωνίες. Σβήνοντας τον προτζέκτορα τα παιδιά το παρατήρησαν. Στη συνέχεια τα παιδιά σχηµάτισαν τις ευθείες που συνδέουν τα θετικά στοιχεία. Τη µητέρα µε το παιδί, το φως-ήλιο, το χέρι που καλεί σε βοήθεια. Παρατηρήσαµε πως είναι καµπύλες. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν µε τη δυνατότητα Σελίδα 14 από 36
αυτή του προτζέκτορα και πρότειναν να την αξιοποιήσουν για να προβάλουν έργα και να τα «αποκωδικοποιούν» ή να τα αντιγράφουν. Η εκπαιδευτικός δηµιούργησε σε αυτό το σηµείο τη γέφυρα που χρειαζόταν για να περάσει η σκέψη των παιδιών από το χώρο της εµπειρίας µε την παρατήρηση, στο χώρο της γενίκευσης. Έτσι, προσανατόλισε τα παιδιά στην παρατήρηση της επιθετικότητας των ευθειών που οριοθετούν το χώρο και στη δυναµική των καµπύλων γραµµών, που αγκαλιάζουν, περικλείουν, προστατεύουν (χωρίς να ορίζουν όπως θα έκανε ένας πλήρης κύκλος). Οι οµάδες επέλεξαν το τµήµα του πίνακα (άνθρωποι, ζώα, αντικείµενα, φως, χρώµα) µε το οποίο ήθελαν να ασχοληθούν και µελέτησαν τα εκφραστικά µέσα, το χώρο που κάλυπτε και τα εργαλεία που επέλεξε ο ζωγράφος για να το αποδώσει (γραµµές ευθείες και καµπύλες, βαµµένα ή άβαφα τµήµατα), την κυριαρχία του λευκού, του µαύρου ή του γκρι χρώµατος. Στη συνέχεια, επανήλθαµε στην ολοµέλεια για να ανακοινώσουµε τα συµπεράσµατα των οµάδων. Η δραστηριότητα πραγµατοποιήθηκε προφορικά µε σηµειώσεις των οµάδων. Στο τέλος της πραγµάτευσης συζητήθηκε η διαφορά του τρόπου που βιώσαµε την «ιστορία» που διηγείται ο πίνακας στις δύο µορφές του. Τη µορφή που τον ζωγράφισε ο Πικάσο και το βίντεο που δηµιούργησε η Lena Gieseke. Τα παιδιά δήλωσαν πως ήταν πιο «ζωντανός» ο πίνακας στη µεταφορά του στο βίντεο αλλά και ότι έτσι κι αλλιώς το βίντεο ήταν αντιγραφή του αυθεντικού έργου. Η εκπαιδευτικός κατεύθυνε τη συζήτηση στο ότι πολλοί πίνακες εµφανίζονται µε διαφορετικούς τρόπους δίνοντας τη διαφορετική ερµηνεία του κάθε ανθρώπου για ένα εικαστικό έργο. Έγινε ακόµη συζήτηση για µουσικά έργα που καθώς ο κάθε ερµηνευτής τα παίζει µπορεί να αλλάξει και να αναµορφώσει την αρχική σύνθεσή τους, δίνοντας τη δική του ερµηνεία. Τέλος, η εκπαιδευτικός παρουσίασε τα βιβλία της Φίλιας ενδρινού αναφέροντας πως µέσα από αυτά η τάξη θα προσεγγίσει τους συγκεκριµένους ζωγράφους µε «έναν διαφορετικό τρόπο». 3η & 4η διδακτική ώρα Σελίδα 15 από 36
Εργαστήριο Η/Υ(Joan Miro) (υλικά που χρειαστήκαµε: χαρτόνι κανσόν και κόλλα γκοφρέ σε πολλά έντονα χρώµατα) Επισκεφθήκαµε τη διεύθυνση: http://fundaciomiro-bcn.org/fjm/playmiro/playmiro.html?idioma=2&retorn=1 του ιδρύµατος Μιρό και κάναµε τις δραστηριότητες (activities) στην πρώτη επιλογή (alphabet επίπεδο 1,2, και 3). Οι οµάδες αποθήκευσαν την εργασία τους σε ειδικό φάκελο στην επιφάνεια εργασίας των Η/Υ. Σελίδα 16 από 36
Κατόπιν διαβάστηκε από τα παιδιά το βιβλίο Το θαλάσσιο Τσίρκο της Φίλιας ενδρινού, ενώ προβάλονταν το PPT 1 (το βιβλίο σκαναρισµένο). Σε επίπεδο ολοµέλειας, συζητήσαµε για την ιστορία του κειµένου και τον τρόπο που ζωντάνεψαν οι πίνακες. Στη συνέχεια δόθηκε σε κάθε οµάδα ένας πίνακας του Miro (διαφορετικός για κάθε οµάδα) για τον οποίο αφηγήθηκε µια ιστορία αντίστοιχη µε αυτή του βιβλίου. (10 ) (ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2 διώρου) (ΦΑΚΕΛΟΣ «ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2»). Σελίδα 17 από 36
Προχωρήσαµε στη δραµατοποίηση της ιστορίας των οµάδων. Κρατήσαµε τα κείµενα των οµάδων για επόµενο στάδιο της διαδικασίας. Ακολούθησαν δύο δραστηριότητες ψυχοκινητικής συνδεδεµένες άµεσα µε τα µαθηµατικά: 1 η έννοια ΕΠΙΠΕ Ο Εστιάσαµε στον πίνακα «Το χαµόγελο των Φλογισµένων Φτερών» (1953) και ανακοινώσαµε στα παιδιά πως θα πετάξουµε κι εµείς µε τα δικά µας φτερά. Τους ζητήσαµε να προτείνουν τρόπους που θα µπορούσαν να αποκτήσουν φτερά µε τα υλικά που υπήρχαν γύρω τους στην τάξη. Τα παιδιά επέλεξαν αµέσως τα χαρτόνια. Τρυπήσαµε τις τρεις γωνίες του κάθε χαρτονιού και µε διπλόκαρφο τα πιάσαµε στο δάκτυλο τριών παιδιών («είναι τα τρία σηµεία που ορίζουν το επίπεδο»). Βάλαµε µουσική για να κινηθούν στον χώρο και αφήσαµε τα παιδιά να χορέψουν. Οι οµάδες Σελίδα 18 από 36
κινήθηκαν ελεύθερα, αλλά κάθε φορά που συναντούσαν µια άλλη έπρεπε να ελίσσονται και µάλιστα µε τέτοιο τρόπο που να µετακινούνται και τα τρία παιδιά µαζί («δύο επίπεδα δεν µπορούν να έχουν κοινά σηµεία παρά µόνο στην ίδια ευθεία»). Εξηγήσαµε στα παιδιά πώς αν τύχει και ακουµπήσουν τα χαρτόνια τους µε µιας άλλης οµάδας σε παραπάνω από δύο σηµεία, θα πρέπει να παραµείνουν ενωµένοι µέχρι το τέλος της δραστηριότητας («τα επίπεδα που έχουν κοινή µια ευθεία και ένα σηµείο έξω από αυτή ταυτίζονται»). 2 η έννοια ΕΥΘΕΙΑ Οδηγήσαµε τα παιδιά να παρατηρήσουν τον κεντρικό ρόλο των γραµµών στο έργο του Μιρό και να εντοπίσουν τη χρήση τόσο των ευθειών όσο και των καµπύλων. Συζητήσαµε για τη διαφορά που έχουν οι δύο γραµµές καθώς τις τραβήξαµε αφού στη µια δεν αλλάζει προσανατολισµό (διεύθυνση) το χέρι µας ενώ στην άλλη αλλάζουµε διαρκώς προσανατολισµό (διεύθυνση). Κόψαµε λωρίδες από την κόλλα γκοφρέ και δώσαµε τις άκρες σε διαφορετικά παιδιά. Τους ζητήσαµε να ξετυλίξουν την κόλλα και να αποµακρυνθούν ( ύο σηµεία ορίζουν µία ευθεία). ύο παιδιά έπαιξαν το ρόλο του ζωγράφου και µετακινούσαν τα παιδιά δίνοντάς τους εντολές χρησιµοποιώντας µόνο τις λέξεις: ΕΥΘΕΙΑ ΚΑΜΠΥΛΗ. Στο τέλος άφησαν τις κορδέλες πάνω στο πάτωµα και παρατηρήσαµε το σχήµα που δηµιουργήθηκε. Εντοπίσαµε οµοιότητες και διαφορές µε τα έργα του Μιρό. Η εκπαιδευτικός φωτογράφισε τη δραστηριότητα. Σελίδα 19 από 36
Σελίδα 20 από 36
5η & 6η διδακτική ώρα Αίθουσα Η/Υ (Marc Chagall) Το βιβλίο αυτού του δίωρου διαπραγµατευόταν σύµφωνα µε το σενάριο έργα του Chagall. Κυρίαρχο θέµα κι ήταν το τσίρκο. Το έργο του Σαγκάλ κινείται σε πολλαπλά επίπεδα, αφηγείται πολλές ιστορίες µέσα σε έναν πίνακα. Με αυτή την έννοια, είναι πολύ κοντά στον τρόπο που ζωγραφίζουν τα παιδιά αυτής της ηλικίας, που τους αρέσει να αφηγούνται µεγάλες ιστορίες µε τις ζωγραφιές τους. Καθοδηγήσαµε λοιπόν τα παιδιά να «διαβάσουν» τις ιστορίες των πινάκων πριν διαβάσουν το βιβλίο µε το ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3. Η ανταλλαγή των φύλλων εργασίας µεταξύ των οµάδων για να εντοπίσουν στοιχεία που η προηγούµενη οµάδα δεν είχε καταγράψει, αντιµετωπίστηκε µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τα παιδιά. ιαβάσαµε (ανάγνωση από τα παιδιά µε τη βοήθεια του PPT2) τον Ακροβάτη του Ονείρου, προβάλλοντας ταυτόχρονα το PPT 2. ιαπραγµατευτήκαµε το κείµενο σε επίπεδο ολοµέλειας, είδαµε το ρόλο που παίζουν τα αντικείµενα που εντοπίσαµε ότι επαναλαµβάνονται. Επισκεφθήκαµε τη διεύθυνση της TATE Gallery (http://kids.tate.org.uk/games/paint/) και παίξαµε µε το αντίστοιχο παιχνίδι προσπαθώντας να µιµηθούµε το στιλ του Σαγκάλ. Στη συνέχεια οι οµάδες αποθήκευσαν σε pdf τις κάρτες που δίνονται στη διεύθυνση: http://kids.tate.org.uk/mygallery/gallery_artwork/2180?page=1&from=a44 Σελίδα 21 από 36
7η & 8η διδακτική ώρα (Paul Klee) ιαβάσαµε το βιβλίο Το νυσταγµένο φεγγάρι της Φίλιας ενδρινού. Συζητήσαµε µε τα παιδιά τα στοιχεία της Πολιτείας του Χρόνου. Έγιναν οι εξής ερωτήσεις: «Πώς θα είναι; Που θα µένουν οι κάτοικοι; Πώς θα είναι τα σπίτια τους; Κάθε πότε θα αλλάζει ο χρόνος; Πόσες ηµέρες θα έχει και πόσους µήνες; Πώς θα µετράνε τον χρόνο;» Σελίδα 22 από 36
όθηκε στα παιδιά το ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4 ου ΙΩΡΟΥ και προχωρήσαµε στη δραµατοποίηση του κειµένου των παιδιών. Στο έργο του Klee κυριαρχεί η συµµετρία. Αφού το πραγµατευτήκαµε και το συζητήσαµε στην ολοµέλεια, επισκεφθήκαµε τις διευθύνσεις http://www.mathsisfun.com/geometry/reflection.html και http://www.mathsisfun.com/geometry/symmetry-artist.html. Στη συνέχεια τα παιδιά έπαιξαν µε το εργαλείο κατασκευής συµµετρικών σχηµάτων. Αφού τελείωσαν, τα αποθηκεύσαµε σε µορφή pdf στον φάκελο της κάθε οµάδας. Συζητήσαµε µε τα Σελίδα 23 από 36
παιδιά για τη µορφή, την απόσταση από τον άξονα συµµετρίας τα συµµετρικά σχήµατα. εν αναπαραστήσαµε το έργο του Klee «Πράσινο Καµπαναριό» όπως προέβλεπε αρχικά το σενάριο λόγω έλλειψης χρόνου. 9η & 10η διδακτικήώρα Αίθουσα Η/Υ Στο δίωρο αυτό δηµιουργήσαµε µε τα παιδιά ένα PPT µε τα δεδοµένα που συλλέξαµε κατά τα προηγούµενα δίωρα. Στην επιφάνεια εργασίας του κάθε Η/Υ υπήρχε φάκελος µε δακτυλογραφηµένες από την εκπαιδευτικό τις δουλειές των παιδιών από τις προηγούµενες δραστηριότητες και τα pdf αρχεία µε τα έργα που αποθήκευσαν από την περιήγηση τους στις ιστοσελίδες. Έγινε επανεπεξεργασία των κειµένων σε επίπεδο οµάδας, σε συνεργασία µε την εκπαιδευτικό. εν δηµιούργησαν το ηλεκτρονικό βιβλίο γιατί δεν µπορέσαµε να κατεβάσουµε έγκαιρα το εργαλείο από τη διεύθυνση http://www.kvisoft.com/flipbook-maker/?in=fbm (βλ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΦΑΡΟΓΗΣ pdf ΤΕΛΙΚΑ). Αυτό που έγινε ήταν να τους παρουσιαστεί η δυνατότητα να εκτυπώσουν το κείµενο παρουσίασης σε µορφή pdf ώστε όταν αναρτάται στο διαδίκτυο να µη µπορεί κανείς να παρεµβαίνει εύκολα αλλάζοντας τη µορφή και τα στοιχεία του κειµένου τους. 11η & 12η διδακτική ώρα Αίθουσα Βιβλιοθήκης (υλικά που χρησιµοποιήσαµε: πλαστελίνη, χαρτόνια κανσόν, ψηφιακή φωτογραφική µηχανή) Κάθε οµάδα διάλεξε να αναπαραστήσει µε πλαστελίνη έναν από τους πίνακες που είδαµε στη διάρκεια του προγράµµατος. Τα παιδιά παρατήρησαν τα στοιχεία του πίνακα που τους είχε δοθεί σε φωτοτυπία, τους δόθηκαν τα βιβλία που διαβάσαµε και άλλα βιβλία που υπήρχαν στη βιβλιοθήκη µε τους συγκεκριµένους ζωγράφους. Σε καπάκια από κουτιά µεγάλου µεγέθους που παίξανε το ρόλο της κορνίζας, Σελίδα 24 από 36
κολλήθηκαν µε τη µορφή πλακιδίων τα σχήµατα που διαµόρφωσαν τον τελικό πίνακα, ενώ άλλες οµάδες κάνανε τρισδιάστατους τους πίνακές τους. Τελικά βιντεοσκοπήθηκαν οι κατασκευές των παιδιών στο πρότυπο του βίντεο µε τη Γκουέρνικα που παρακολουθήσαµε στην αρχή του σεναρίου. (βλ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΦΑΡΟΓΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ). ΣΤ. ΦΥΛΛΑ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Σελίδα 25 από 36
Σελίδα 26 από 36
Σελίδα 27 από 36
Σελίδα 28 από 36
Σελίδα 29 από 36
Σελίδα 30 από 36
Σελίδα 31 από 36
Σελίδα 32 από 36
Ζ. ΑΛΛΕΣ ΕΚ ΟΧΕΣ Το θέµα της τέχνης προσφέρεται για επέκταση και για διαθεµατική αξιοποίησή. Σε ένα πιο εκτεταµένο σχέδιο εργασίας, θα µπορούσαν να εµπλακούν όλα τα γνωστικά αντικείµενα και να διευρυνθούν τόσο οι δραστηριότητες όσο και τα κείµενα και οι εκπαιδευτικοί που εµπλέκονται. Στην ίδια σειρά των εκδόσεων Λιβάνη κυκλοφορούν τα βιβλία Αγαπηµένο µου Ηµερολόγιο (για το κίνηµα του ιµπρεσιονισµού), καθώς και ο Κηπουρός της Φύσης (για τους «ναϊφ» ζωγράφους) από την ίδια συγγραφέα. Αντίστοιχα βιβλία υπάρχουν και σε άλλες σειρές, ενώ είναι πάρα πολλά τα ευρωπαϊκά (αλλά και ελληνικά) µουσεία που έχουν διαδικτυακές δραστηριότητες για παιδιά, ώστε να µελετούν και να έρχονται σε επαφή µε έργα τέχνης και µεγάλους ζωγράφους. Η ηλικία των παιδιών µάς περιορίζει ως προς το βαθµό διείσδυσης στα έργα και το εύρος των πληροφοριών που µπορούµε να αναζητήσουµε για να τα κατανοήσουµε πλήρως. Επίσης, η ταινία που δηµιουργείται στο τέλος της δραστηριότητας είναι δύσκολο να ολοκληρωθεί από παιδιά της ηλικίας αυτής. Σε µεγαλύτερη τάξη θα µπορούσαν να την ολοκληρώσουν τα ίδια τα παιδιά και να προστεθούν δραστηριότητες γραµµατισµού των µέσων. Στην ώρα των εικαστικών τα παιδιά µπορούν να δηµιουργήσουν έργα αντίστοιχα µε αυτά που συµπεριλαµβάνονται στα βιβλία. (Βλ. Φάκελος ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ). Η προσθήκη µουσικής στις ταινίες τέλος, που απαιτεί ένα εύρος δραστηριοτήτων µουσικού γραµµατισµού, θα µπορούσε να διευρύνει ακόµη περισσότερο το σενάριο. Το σενάριο µπορεί να συµπεριλάβει επισκέψεις και εκπαιδευτικά προγράµµατα σε µουσεία και εκθέσεις. Σελίδα 33 από 36
Η. ΚΡΙΤΙΚΗ Το σενάριο αντιµετωπίστηκε πολύ θετικά από τα παιδιά, τα οποία διασκέδασαν πραγµατικά κατά τη διάρκεια της εφαρµογής του, ενώ υιοθέτησαν µεγάλο κοµµάτι από τη µαθηµατική ορολογία που χρησιµοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της εφαρµογής. Βελτιώθηκε η σχέση τους µε το µάθηµα των µαθηµατικών και κατά τη διάρκεια της συζήτησης, στο τέλος του σεναρίου πρότειναν να βρεθεί τρόπος να διδάσκονται και άλλα κοµµάτια των µαθηµατικών µε αντίστοιχο τρόπο. Στην ώρα των εικαστικών δηµιούργησαν έργα που συνδυάζουν τα στιλ και τα εκφραστικά µέσα των ζωγράφων που µελετήσαµε. Τα έργα αφηγούνται µε τα εργαλεία ενός οπτικού κειµένου µια ιστορία και είναι εκπληκτικό το πώς τα παιδιά ενσωµάτωσαν την τεχνική του Σαγκάλ επαναλαµβάνοντας τα δοµικά στοιχεία των έργων του για να αποδώσουν το δικό τους µήνυµα που ήταν «Η χώρα του ήλιου και της θάλασσας». (Βλ. Φάκελο ΤΕΚΜΗΡΙΑ- ΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ ΠΑΙ ΙΩΝ). Μια δύσκολη στιγµή της εφαρµογής, ήταν, όταν δεν µπορέσαµε να κατεβάσουµε το εργαλείο κατασκευής ψηφιακού βιβλίου, γεγονός που δείχνει τη δυσκολία χρήσης των δωρεάν εφαρµογών και την αναγκαιότητα να διατεθούν από το ΥΠΑΙΘ µέσω της βάσης του. Τέλος, για την εκτέλεση των εφαρµογών των µουσείων, είναι απαραίτητη η εγκατάσταση του flash σε κάθε Η/Υ του εργαστηρίου. Θ. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γρόσδος, Στ. 2008.Οπτικός Γραµµατισµός και πολυτροπικότητα. ιαθέσιµοστο http://invenio.lib.auth.gr/record/ [15.08.2013]. Ι.Ε.Π. 2011. Πρόγραµµα σπουδών για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο δηµοτικό σχολείο. ιαθέσιµο στο http://digitalschool.minedu.gov.gr/info/newps.php [15.8.2013]. Σελίδα 34 από 36
Ι.Ε.Π. 2011. Πρόγραµµα σπουδών για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας στην υποχρεωτική εκπαίδευση ( ηµοτικό & Γυµνάσιο), Οδηγός για τον εκπαιδευτικό. ιαθέσιµο στο http://digitalschool.minedu.gov.gr/info/newps.php [15.8.2013]. Κουτσογιάννης,. 2012. Ο ρόµβος της γλωσσικής εκπαίδευσης, Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 32 ης συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας, Α.Π.Θ. 32, 208-222.Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ.. Μητακίδου, Σ. & Ευ. Τρέσσου. 2002. ιδάσκοντας Γλώσσα και Μαθηµατικά µε Λογοτεχνία. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Τσαφταρίδης, Ν. 2011.Η αξιοποίηση της κινηµατογραφικής τέχνης στην εκπαίδευση. Στο Υλικό Μείζονος Επιµόρφωσης 2011. Αθήνα: ΠΙ. Χοντολίδου, Ε. 1999. Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας.γλωσσικός Υπολογιστής 1, 115 118. Frykholm,,J. & G. Glasson. 2005. Connecting science and mathematics instruction: pedagogical context knowledge for teachers. School Science and Mathematics 105 (3), 127-141 Ward, R..2005. Using children s literature to inspire K-8 preservice teachers future mathematics pedagogy. The Reading Teacher 59 (2), 132 143. Λογοτεχνικά βιβλία ενδρινού,φ. 2007. Το Θαλάσσιο τσίρκο, J. Miro. Αθήνα: ΛΙΒΑΝΗΣ. ενδρινού,φ. 2007. Το Νυσταγµένο φεγγάρι, Paul Klee. Αθήνα: ΛΙΒΑΝΗΣ. ενδρινού,φ. 2007.Ο Ακροβάτης του Ονείρου, Marc Chagall. Αθήνα:ΛΙΒΑΝΗΣ. Ιστοσελίδες http://www.openculture.com/2011/11/a_3d_tour_of_picassos_guernica.html http://users.sch.gr/marianezi/e-learning/war%20and%20art.htm http://www.mathsisfun.com/geometry/reflection.html Σελίδα 35 από 36
http://www.mathsisfun.com/geometry/symmetry-artist.html http://www.artbma.org/flash/f_conekids.swf http://www.artprojectsforkids.org/search/label/artist%20paul%20klee http://mrspicassosartroom.blogspot.gr/2012/10/paul-klee-letter-painting_11.html http://theimaginationtree.com/2012/11/abstract-line-and-colour-paintings.html http://fundaciomiro-bcn.org/fjm/playmiro/playmiro.html?idioma=2&retorn=1 Σελίδα 36 από 36