Θεματική ενότητα συνεδρίου: Κατηγορία εργασίας: 8 η. Καινοτομίες στην εκπαίδευση Σύντομη ανακοίνωση Διαπολιτισμική παρέμβαση. Το παζλ της συνύπαρξης Βλαχοδήμου Ευπραξία ΠΕ 17.04, Υπεύθυνη ΣΕΠ, ΚΕΣΥΠ Λάρισας vlachodi@sch.gr Περίληψη Κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα σε διάφορες χώρες αναγκάζουν αρκετούς πολίτες να μεταναστεύσουν αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης σε νέους τόπους εγκατάστασης. Η χώρα μας υποδέχεται οικονομικούς μετανάστες από διάφορες χώρες κι αυτό έχει επηρεάσει τη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού, η οποία πλέον χαρακτηρίζεται από γλωσσική και πολιτισμική πολυμορφία. Διαμορφώνεται στην Ελλάδα μια πολυπολιτισμική κοινωνία με νέες ανάγκες, απαιτήσεις και προβλήματα. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση και αγωγή αποτελεί πλουραλιστικό μοντέλο διαχείρισης της πολυπολιτισμικότητας στο σχολείο που στοχεύει στο διαπολιτισμικό σεβασμό, στην ανεκτικότητα, στην αναγνώριση και την αποδοχή του διαφορετικού, καθώς και την όσμωση που δημιουργείται από τη συνύπαρξη ατόμων και ομάδων με πολιτισμικές διαφορές. Στην εργασία που ακολουθεί παρουσιάζεται το περιβάλλον μέσα στο οποίο οι μαθητές οργανώνουν την ενήλικη ζωή τους και ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός, ΣΕΠ έχει σκοπό να παρέχει βοήθεια κατά τη μετάβαση αυτή. Με μια βιωματική δραστηριότητα δίνεται η δυνατότητα κατανόησης της έννοιας των στερεοτύπων και της προσέγγισης με κριτική διάθεση, με προβληματισμό για τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των ατόμων που είναι διαφορετικά και αντίληψη ότι οι στερεοτυπικές αντιλήψεις μπορεί να ασκούν επίδραση σε όλες μας τις επιλογές. Λέξεις κλειδιά : διαπολιτισμικός σεβασμός, ανεκτικότητα, αποδοχή του διαφορετικού. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι η αύξηση του αριθμού των προσφύγων και μεταναστών σε όλο τον κόσμο. Η μετακίνηση πληθυσμών από τη μια χώρα στην άλλη και κυρίως από τις λιγότερο στις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες, με στόχο την ανεύρεση εργασίας και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις. Η Ελλάδα έχει γίνει τα τελευταία χρόνια χώρα υποδοχής οικονομικών μεταναστών από τις βαλκανικές, ασιατικές και αφρικανικές χώρες (Σιδηροπούλου Δημακάκου, 2008). Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού μεταναστών στην Ελλάδα έχει αντίκτυπο στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού, η οποία πλέον χαρακτηρίζεται από γλωσσική και πολιτισμική πολυμορφία (Unicef, 2001). Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης για το 2009 το ποσοστό των αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης αγγίζει το 9,3% ενώ, σε κάποια σχολεία αγγίζει το 50%.
Διαμορφώνεται στην Ελλάδα μια πολυπολιτισμική κοινωνία με νέες ανάγκες, απαιτήσεις και προβλήματα όχι μόνο για τα ίδια τα άτομα αλλά για το κοινωνικό σύνολο και την οικονομία της χώρας υποδοχής. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ Η διαπολιτισμική εκπαίδευση και αγωγή αποτελεί ένα πλουραλιστικό μοντέλο διαχείρισης της πολυπολιτισμικότητας στο σχολείο. Το μοντέλο αυτό σέβεται και αξιοποιεί την πολυπολιτισμική διαφορά, ενώ συμβαδίζει με μια συγκεκριμένη αντίληψη για την κοινωνία, σύμφωνα με την οποία, η ομαλή ένταξη σε αυτήν ατόμων με διαφορετικό γλωσσικό και πολιτισμικό υπόβαθρο και η απαιτούμενη κοινωνική συνοχή θα επέλθουν, αν όλα τα μέλη, ανεξαρτήτως καταγωγής, έχουν τη δυνατότητα για αλληλεπίδραση. Η αλληλεπίδραση αυτή μπορεί να οδηγήσει στον διαπολιτισμικό σεβασμό, στην ανεκτικότητα, στην αναγνώριση και την αποδοχή του διαφορετικού, καθώς και την όσμωση που δημιουργείται από τη συνύπαρξη ατόμων και ομάδων με πολιτισμικές διαφορές (Κεσίδου, 2004). Η διαπολιτισμική εκπαίδευση και αγωγή θα συμβάλλει στο να αναπτύξουν οι μαθητές διαπολιτισμική συνείδηση και ικανότητα για διαπολιτισμική επικοινωνία (Κεσίδου, 2007). Η μεν διαπολιτισμική συνείδηση αναφέρεται στην αίσθηση που έχει κάποιος ότι ανήκει σε μια ευρύτερη κοινότητα, εκείνη του «παγκόσμιου χωριού», όπου κυριαρχούν φαινόμενα, όπως οι πληθυσμιακές μετακινήσεις που οφείλονται στην πολιτική και οικονομική μετανάστευση και παλιννόστηση, η επικράτηση υπερεθνικών οικονομικών συστημάτων και η εντεινόμενη αλληλεξάρτηση μεταξύ των χωρών, η διεθνοποίηση, η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, κλπ. Οι παράγοντες αυτοί κάνουν αναγκαία την ανάπτυξη,στους νέους, πέρα από τις τοπικές και εθνικές συνειδήσεις, μιας συλλογικής συνείδησης που υπερβαίνει τα όρια των ομάδων, των εθνικών κρατών και των φυλών και βάσει της οποίας όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια αξία, εν δυνάμει μπορούν να αποκτήσουν τα ίδια προβλήματα και είναι λογικό και αναμενόμενο να αλληλοϋποστηρίζονται. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι σημαντική η ανάπτυξη στους νέους του αισθήματος ευθύνης σε σχέση με ό,τι συμβαίνει στους άλλους, είτε είναι μετανάστες είτε είναι γειτονικοί λαοί καθώς και η ανάπτυξη της ανοιχτότητας και του ενδιαφέροντος για τη διαφορετικότητα. Η δε διαπολιτισμική επικοινωνία, μια ιδιαίτερη περίπτωση διαπροσωπικής επικοινωνίας, επιτυγχάνεται κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασης ατόμων με διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες. Είναι αναμενόμενο σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον να εμφανίζονται παρερμηνείες και παρανοήσεις στην αποκωδικοποίηση των λεκτικών και μη λεκτικών μηνυμάτων που ανταλλάσσονται κατά την επικοινωνία και άρα η αποτελεσματική διαπολιτισμική επικοινωνία προυποθέτει γνώση της πολιτισμικής πραγματικότητας του απέναντι καθώς και των διαφορών με το οικείο πολιτισμικό πλαίσιο. Για να επιτευχθούν οι στόχοι της διαπολιτισμικής αγωγής και εκπαίδευσης προϋπόθεση είναι ως αφετηρία να είναι ο μαθητής και άρα απαιτείται επιλογή μεθόδων μαθητοκεντρικής διδασκαλίας. Ενδεικτικά αναφέρονται η συνεργατική ομαδοκεντρική μέθοδος, τα σχέδια εργασίας, τα παιχνίδια ρόλων και μοντέλα συνδιδασκαλίας εκπαιδευτικών (Νικολάου, 2005). Οι μέθοδοι αυτές ανταποκρίνονται σε τάξη μικτής δυναμικότητας, άρα στις ανάγκες όλων των μαθητών. Ενεργοποιούν όλους τους μαθητές
και κυρίως αυτούς που συνήθως δε συμμετέχουν, είναι αποστασιοποιημένοι, ακόμη και αρνητικοί στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η δραματοποίηση και το παιχνίδι ρόλων συμβάλλουν στην αλλαγή προοπτικής των μαθητών και αποτελούν βασική προυπόθεση για κατανόηση, συνεννόηση, αποτελεσματική επικοινωνία μέσα κι έξω από την τάξη. Η διαθεματική προσέγγιση που επίσης προτείνεται διαπερνά όλα τα γνωστικά αντικείμενα και διαπραγματεύεται τις έννοιες από διαφορετική οπτική. Το σχολείο έτσι γίνεται ανοιχτό σε εμπειρίες και ανοιχτό στον εξωτερικό κόσμο. ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ Στο περιβάλλον ρευστότητας και αβεβαιότητας που δημιουργείται, τα νεαρά άτομα καλούνται να λάβουν αποφάσεις όχι μόνο για τις σπουδές και το επάγγελμα αλλά και αποφάσεις ζωής που συνδέονται άμεσα με τον τρόπο οργάνωσης της ενήλικης ζωής τους. Στο πλαίσιο του κριτικού αναπτυξιακού μοντέλου (Κοσμίδου Hardy,2008) που υιοθετείται κατά την εφαρμογή του ΣΕΠ (σύμφωνα με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών και το σχολικό βιβλίο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός Γ Γυμνασίου, για τον εκπαιδευτικό και το μαθητή) σκοπός είναι η παροχή βοήθειας προς τους μαθητές προκειμένου να αναπτύξουν θετική αυτοαντίληψη, κριτική σκέψη, ικανότητες λήψης αποφάσεων και μετάβασης με στόχο πάντα τη συνεχή προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη. Ανάμεσα στους ειδικότερους στόχους που τίθενται για τους μαθητές, είναι: - Να αναπτύξουν δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας όπως ενεργή ακρόαση και κατανόηση του άλλου - Να αναπτύξουν δεξιότητες συνεργασίας και αλληλεπίδρασης - Να εξοικειωθούν με τη βιωματική μάθηση και με καινοτόμες προσεγγίσεις στην εκπαιδευτική διαδικασία. Στην 4η ενότητα του σχολικού βιβλίου με τίτλο «Αντιλήψεις για τους συνανθρώπους» οι στόχοι που τίθενται είναι : - Η κατανόηση της έννοιας των στερεοτύπων και η προσέγγισή τους με κριτική διάθεση - Ο προβληματισμός για τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά για τα άτομα που είναι διαφορετικά - Η αντίληψη ότι οι στερεοτυπικές αντιλήψεις μπορεί να ασκούν επίδραση στις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές Είναι γεγονός ότι οι στερεοτυπικές αντιλήψεις για εθνότητες ή μειονότητες, για τον ρόλο των δυο φύλων στην παραγωγική διαδικασία, για τα άτομα με ειδικές ανάγκες και την πρόσβασή τους στην εκπαίδευση και την αγορά εργασίας κλπ καλλιεργούνται ακόμη και σήμερα και καταπατούν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ Ο ΣΕΠ επιτυγχάνει τους στόχους που θέτει χρησιμοποιώντας τις κατάλληλες μεθόδους και τεχνικές. Προτείνει τη βιωματική μάθηση που δίνει έμφαση στον σημαντικό ρόλο που παίζει η εμπειρία στη διαδικασία της μάθησης, καθώς και στους δεσμούς μεταξύ της σχολικής τάξης, της καθημερινής ζωής των μαθητών και της κοινωνικής πραγματικότητας.
Επιδιώκεται η ενεργός συμμετοχή στην ανακάλυψη της γνώσης, ώστε ο μαθητής «να μαθαίνει πώς να μαθαίνει» (Κασσωτάκης, 2006:215). Η γνώση γίνεται κτήμα του μαθητή, όχι θεωρητικά, αλλά βιωματικά και τότε μπορούν να αλλάξουν οι στάσεις και οι συμπεριφορές και να αναπτυχθούν οι αξίες (Φιλίππου- Καραντάνα, 2010:43). ΠΟΡΕΙΑ ΔΡΑΣΗΣ 1 ο μέρος Για το ξεκίνημα χρησιμοποιούμε την παρακάτω δραστηριότητα. Βρισκόμαστε όλοι, άγνωστοι μεταξύ αγνώστων, σε ένα πλοίο το οποίο προσκρούει ξαφνικά σε βράχια και βυθίζεται σιγά σιγά. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να επιβιβαστούμε στη σχεδία - ένα κομμάτι χαρτί 55 cm x 85 εκατοστά για 8 άτομα. Αν θέλουμε να σωθούμε θα πρέπει να σταθούμε με τουλάχιστον ένα από τα πόδια μας. Μια ομάδα πρέπει να μείνει σε μια σχεδία για τουλάχιστον 30 δευτερόλεπτα. Η ομάδα που σώζει το μεγαλύτερο αριθμό μελών είναι νικήτρια. Στη συνέχεια συζητάμε την εμπειρία αυτή. Θέτουμε ερωτήματα : πώς νοιώσατε; πώς αντιμετωπίσατε αυτή τη δυσκολία; πήρατε όλοι μέρος; θέλατε να βοηθήσετε τους άλλους; μπορέσατε να βοηθήσετε τους άλλους; κ.λ.π. Στον πίνακα καταγράφουμε τα συναισθήματα των μαθητών. 2ο μέρος Χωρίζουμε τους μαθητές σε δυο ομάδες και εφαρμόζουμε παραλλαγή της άσκησης ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ από το εγχειρίδιο ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟ της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς. Η Α ομάδα έχει πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες (κινητό, υπολογιστή, ίντερνετ κλπ που διαθέτει ο χώρος στον οποίο γίνεται η δραστηριότητα), σε φαγητό (μπισκότα, σοκολάτες στην έδρα). Επίσης επιτρέπεται η πρόσβαση στα παράθυρα και η αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών. Η Β ομάδα έχει πρόσβαση μόνο σε παλιά βιβλία και σε ξερά κομμάτια ψωμί. Επίσης δεν επιτρέπεται να προσεγγίζει τα παράθυρα και να δημιουργεί υποομάδες με περισσότερα από δυο μέλη. Αφήνουμε και τις δυο ομάδες να βιώσουν αυτή την κατάσταση για λίγα λεπτά. Στη συνέχεια συζητάμε την εμπειρία αυτή. Θέτουμε ερωτήματα : πώς νοιώσατε σαν μέλη της μιάς και της άλλης ομάδας; πώς βλέπατε τα μέλη της άλλης ομάδας; κάνατε προσπάθειες να αλλάξετε την κατάσταση της Β ομάδας; κ.λ.π. Στον πίνακα καταγράφουμε τα συναισθήματα των μαθητών. Συγκρίνουμε τα συναισθήματα των δυο δραστηριοτήτων θέτοντας ερωτήματα και εστιάζοντας στις έννοιες διακρίσεις, στερεότυπα, προκαταλήψεις, δικαιώματα, υποχρεώσεις. 3ο μέρος Χωρίζουμε τους μαθητές σε περισσότερες ομάδες και δίνουμε σε κάθε ομάδα τη σύμβαση με τα δικαιώματα του παιδιού, χαρτί Α3 και χρώματα. Ζητάμε απο τις ομάδες να επισημάνουν ποια από τα δικαιώματα του παιδιού καταπατήθηκαν στην προηγούμενη δραστηριότητα.
Ζητάμε από την κάθε ομάδα να εστιάσει σε ένα από αυτά και να γράψει ή να ζωγραφίσει τρόπους με τους οποίους μπορούμε να άρουμε τις διακρίσεις και να εξασφαλίσουμε ότι όλοι οι άνθρωποι θα ζουν με πλήρη αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο τέλος κάθε υποομάδα παρουσιάζει τη δουλειά της και αναπτύσσει τον προβληματισμό της. Η δουλειά όλων των ομάδων παρουσιάζεται στον πίνακα σαν ένα συνολικό έργο, το παζλ της συνύπαρξης που συμβολικά θα αναδείξει τη σημαντικότητα της συνύπαρξης και της αποδοχής ως προϋπόθεση του όμορφου αποτελέσματος που έχουμε μπροστά μας. Οι συμμετέχοντες μαθητές έχουν την ευκαιρία να αναφερθούν στα συναισθήματά τους, να παρατηρήσουν τις αλλαγές στις ικανότητες, στάσεις και συμπεριφορές τους και να σχολιάσουν κριτικά τη διαδικασία που ακολουθήθηκε. Αναμενόμενα αποτελέσματα αυτής της δραστηριότητας είναι η καλλιέργεια ικανοτήτων δεξιοτήτων, η αλλαγή στάσεων, η υιοθέτηση συμπεριφορών. Ενδεικτικά αναφέρουμε : - την ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας και διαπροσωπικής επικοινωνίας - την ανάπτυξη δεξιοτήτων συνεργασίας, αποδοχής του άλλου, αλληλεπίδρασης - την ανάπτυξη ενσυναίσθησης με την τοποθέτηση του εαυτού στη θέση του άλλου - την ανάπτυξη θετικής στάσης προς το σχολείο, το μάθημα, τους συμμαθητές - την υιοθέτηση συμπεριφοράς κριτικά σκεπτόμενου πολίτη που θα έχει κοινωνική ευαισθησία, θα πιστεύει στην κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη, θα είναι ανεκτικός και διαλλακτικός, θα αισθάνεται συνυπεύθυνος για όσα συμβαίνουν, θα αναλάβει δράση. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα στερεότυπα είναι βαθιά ριζωμένα στο νου και την καρδιά γι αυτό και χρειάζεται χρόνος και προσπάθεια για την εξάλειψή τους καθώς πρέπει να ανατρέψουμε αυτά που έχουμε μάθει και αυτά που νοιώθουμε. Το πρώτο μέτωπο του αγώνα είναι ο ίδιος μας ο εαυτός. Στη συνέχεια ο αγώνας θα διεξαχθεί στο κοινωνικό επίπεδο στο οποίο θα καταπολεμήσουμε τα στερεότυπα, θα υπερασπιστούμε όσους υποφέρουν από κοινωνικές διακρίσεις, θα αγωνιστούμε για ισότητα και δικαιοσύνη. Το σχολείο είναι ο πρώτος χώρος όπου αρμονικά μπορούν να συνυπάρξουν όλοι ανεξαιρέτως οι μαθητές και μέσα από τη συμμετοχή τους σε ομαδικές και δημιουργικές δραστηριότητες να ανακαλύψουν όσα τους ενώνουν, να πλουτίσουν οι ίδιοι από την αλληλεπίδραση με το διαφορετικό. H προτεινόμενη δραστηριότητα, κομμάτι μιας ευρύτερης δραστηριότητας σχετικά με τις ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΥΣ, δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής και εμπλοκής όλων των μαθητών στην εκπαιδευτική διαδικασία ακόμη και αυτών που συνήθως απέχουν ή εγκαταλείπουν την προσπάθεια συμμετοχής. Ενεργοποιεί όλους τους μαθητές μέσα από το παιχνίδι και τη δημιουργική δραστηριότητα να αντιληφθούν τις έννοιες των διακρίσεων και των στερεοτύπων και να παλέψουν για την εξάλειψή τους υπερασπιζόμενοι τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για ευαισθητοποίηση των μαθητών στα ανθρώπινα δικαιώματα, στα δικαιώματα του παιδιού, εναντίον του ρατσισμού κ.λ.π.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Γκιάστας, Ι., Δημητρόπουλος, Ε., Ρέππα, Ε., & Τσέργας, Ν. (2008). Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός Γ Γυμνασίου: Σχεδιάζοντας το επαγγελματικό μου μέλλον (Βιβλίο εκπαιδευτικού). Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γκιάστας, Ι., Δημητρόπουλος, Ε., Ρέππα, Ε., & Τσέργας, Ν. (2012). Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός Γ Γυμνασίου: Σχεδιάζοντας το επαγγελματικό μου μέλλον (Βιβλίο μαθητή). Αθήνα: ΟΕΔΒ. Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Σπουδών ΣΕΠ, όπως ανακτήθηκε από http://www.pischools.gr/download/programs/depps/19deppsaps_sep.pdf στις 27/1/2015. Διδάσκοντας τον εθελοντισμό, ένα εγχειρίδιο για τον καθηγητή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, μέρος του εθνικού σχεδίου δράσης της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, Eθνικός Συντονιστικός Φορέας για το Ευρωπαϊκό Έτος Εθελοντισμού 2011, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς Αθήνα, Απρίλιος 2012. Κασσωτάκης, Μ. (2006). Παιδαγωγικά και Εκπαιδευτικά ρεύματα από το 18ο αιώνα μέχρι σήμερα. Αθήνα: Αυτοέκδοση. Κεσίδου, Α. (2004). «Διαπολιτισμική εκπαίδευση: στόχοι και πρακτικές», στο: Εταιρεία Επιστημών Αγωγής Δράμας (επιμ.) Προγράμματα Διδασκαλίας στην Εκπαίδευση των Βαλκανικών Χωρών, Πρακτικά 1ου Βαλκανικού Συνεδρίου. Κεσίδου, Α. (2007). Ετερότητα και διαπολιτισμική επικοινωνία. Αδημοσίευτη εισήγηση στην επιστημονική διημερίδα με τίτλο: «Εθνική ταυτότητα και ετερότητα. Πολλαπλές ταυτότητες στη μετανεωτερική εποχή», Α.Π.Θ., 18-19/5/2007 Κοσμίδου Hardy, Χρ. (2008). Θεωρητικά ζητήματα για τη συμβουλευτική και τον επαγγελματικό προσανατολισμό. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Kοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Νικολάου, Γ. (2005). Διαπολιτισμική διδακτική. Το νέο περιβάλλον - Βασικές αρχές, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Σιδηροπούλου Δημακάκου, Δ. (2008). Σχολικός Αθήνα: ΥΠΕΠΘ. Επαγγελματικός Προσανατολισμός. Φιλίππου, Δ. & Καραντάνα, Π. (2010). Ιστορίες για να ονειρεύεσαι...παιχνίδια για να μεγαλώνεις...για εμψύχωση βιωματικών ομάδων προσωπικής ανάπτυξης. Αθήνα: Καστανιώτης. Unicef (2001). Διακρίσεις-ρατσισμός-ξενοφοβία και ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Έρευνα της ΚΑΠΑ RESEARCH A.E. για λογαριασμό της Unicef, όπως ανακτήθηκε από http://anti-researcher.blogspot.gr/2011/10/blog-post_23.html στις 27/1/2015.