ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 2 Α Βαλκανικός Πόλεμος - η πρώτη φάση
2.1 Η διεθνής κατάσταση Στο ξεκίνημα της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναλάμβανε πρωθυπουργός της Ελλάδας, η Οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν σε δεινή θέση. Στο εσωτερικό της επικρατούσε αναταραχή, που είχε ως αφετηριακό της σημείο, την επικράτηση της επανάστασης των Νεότουρκων δύο χρόνια νωρίτερα. Οι Νεότουρκοι είχαν επαναφέρει σε ισχύ το σύνταγμα του 1876 και μετά από τη διεξαγωγή εκλογών εκτόπισαν τη σουλτανική εξουσία. Το νέο καθεστώς της Κωνσταντινούπολης ξεκίνησε αμέσως να εφαρμόζει μία πολιτική βίαιου εκτουρκισμού των χριστιανικών εθνοτήτων που ζούσαν στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Η αυτονομία των θρησκευτικών κοινοτήτων καταστρατηγήθηκε, τα προνόμια που απολάμβαναν ως τότε το Πατριαρχείο και η βουλγαρική εξαρχία κατέστησαν κενά περιεχομένου και απαγορεύτηκε η δράση οργανώσεων. Η εκπαίδευση τέθηκε κάτω από αυστηρό κρατικό έλεγχο, εισήχθη η υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκική γλώσσας στο δημοτικό και καθιερώθηκε η διδασκαλία στην τουρκική όλων των μαθημάτων στα ανώτερα σχολεία. Ο μουσουλμανικός πληθυσμός της Μακεδονίας ενισχύθηκε με οργανωμένο εποικισμό από Βόσνιους. Επίσης, η αυτοκρατορία ενήργησε οικονομικό πόλεμο στην Ελλάδα και αρνιόταν πεισματικά, με απειλή πολέμου, κάθε ενδεχόμενο επίλυσης του κρητικού ζητήματος. - 2-
Παράλληλα, η διεθνής κρίση του Οκτωβρίου 1908, με αφορμή την προσάρτηση της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας, αποτελούσε σαφή ένδειξη ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν αδύνατο να διατηρηθεί αλώβητη τα επόμενα χρόνια. Οι Μεγάλες Δυνάμεις και οι βαλκανικές χώρες επεδίωκαν το διαμελισμό της Ευρωπαϊκής Τουρκίας. Στις αλληλοσυγκρουόμενες επιδιώξεις τους εντοπίζονται τα πρώτα ψήγματα της μείζονος σύγκρουσης που ακολούθησε έξι χρόνια αργότερα, του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Πέρα από την εντεινόμενη αναταραχή στο εσωτερικό της, τον Σεπτέμβριο του 1911, η αυτοκρατορία ενεπλάκη σε μία ιδιαίτερα σκληρή πολεμική περιπέτεια. Η Ιταλία, που επεδίωκε αυξημένο ρόλο έναντι των άλλων Δυνάμεων στη βόρειο Αφρική, κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της και επιτέθηκε κατά των οθωμανικών στρατευμάτων στη Λιβύη. Με το φόβο γενικότερης αποσταθεροποίησης, αφενός η Τουρκία και αφετέρου η Ελλάδα και η Βουλγαρία έσπευσαν να αντιδράσουν με κήρυξη μερικής επιστράτευσης κατά μήκος των κοινών τους συνόρων. Σύντομα οι επιστρατεύσεις άρθηκαν, καθώς κρίθηκε ότι δεν υπήρχε άμεσος κίνδυνος ανάφλεξης στην περιοχή, δεδομένου ότι η πολεμική αναμέτρηση είχε περιοριστεί στην Αφρική. Ένα χρόνο αργότερα, τον Οκτώβριο του 1912, η υπογραφή της ιταλοτουρκικής συνθήκης επισφράγισε το τέλος αυτού του πολέμου. Το οικονομικό πλήγμα που υπέστη η αυτοκρατορία ήταν ισχυρό, ενώ ο οθωμανικός στόλος είχε αποδυναμωθεί σοβαρά. Η πλήρης επικράτηση της - 3-
Ιταλίας αποτυπωνόταν στην απόδοση σε αυτήν της Κυρηναϊκής και των Δωδεκανήσων, με εξαίρεση το Καστελλόριζο. Ο όρος περί επιστροφής των Δωδεκανήσων στην Τουρκία μετά την οριστική απομάκρυνση των οθωμανικών στρατευμάτων από τη Λιβύη, έμενε στην πραγματικότητα κενό γράμμα. Η Ιταλία, επικαλούμενη τη συνέχιση της παρουσίας των Τούρκων στην περιοχή, μπορούσε να παρατείνει επ αόριστον την κατοχή του νησιωτικού συμπλέγματος. Η εντεινόμενη καταπάτηση των δικαιωμάτων των χριστιανικών πληθυσμών, που καθιστούσε ορατό τον κίνδυνο αφανισμού τους και η αντιμετώπιση του νεοτουρκικού εθνικισμού κινητοποίησαν τις κυβερνήσεις των βαλκανικών χωρών. Η αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας μετά τον πόλεμο με την Ιταλία αντιμετωπίστηκε ως η μεγάλη ευκαιρία για να προωθήσουν τις εδαφικές διεκδικήσεις τους μετά την επικείμενη διάλυσή της. Κάθε χριστιανικό κράτος επεδίωκε να μεγιστοποιήσει τα οφέλη της επόμενης μέρας του πολέμου, με την απόσπαση όσο το δυνατό περισσότερων εδαφών και την ένταξη στην επικράτειά του όσο το δυνατό ευρύτερων πληθυσμών, με την επίκληση εθνολογικών, θρησκευτικών και γλωσσικών δεσμών. 2.2 Διπλωματικές κινήσεις Ο παραμερισμός των διαφορών τους και η μεταξύ τους συνεργασία αποτελούσαν μονόδρομο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος εργάστηκε - 4-
συστηματικά και με διπλωματική επιδεξιότητα για την προώθηση αυτής της συνεργασίας. Προβλέποντας ότι ήταν θέμα χρόνου η διάλυση της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, ο Έλληνας πρωθυπουργός, αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στην πολεμική προπαρασκευή της χώρας. Ο ίδιος προσωπικά ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών. Η Βουλγαρία, η Σερβία και η Οθωμανική αυτοκρατορία αντιμετώπιζαν με απαξίωση το αξιόμαχο των ελληνικών ένοπλων δυνάμεων. Οι δύο πρώτες δεν ήταν διατεθειμένες να συμπεριλάβουν την Ελλάδα στους σχεδιασμούς τους για σύμπηξη βαλκανικού μετώπου. Ο χρόνος που είχε μπροστά της η ελληνική κυβέρνηση ήταν περιορισμένος. Την κατάλληλη στιγμή, που δεν θα αργούσε, η χώρα έπρεπε να είναι σε θέση να συμμετάσχει με αξιώσεις στην αναπόφευκτη πολεμική αναμέτρηση ώστε να εξασφαλίσει σημαίνοντα λόγο στη διανομή των εδαφών που θα ακολουθούσε. Στο ίδιο πλαίσιο ο Βενιζέλος τοποθετούσε και την επίλυση του κρητικού ζητήματος. Σε πρώτη φάση όμως, όσο η Ελλάδα δεν ήταν ακόμη έτοιμη για οποιαδήποτε πολεμική εμπλοκή, προέκρινε την αποκατάσταση ομαλών σχέσεων με την Πύλη. Παράλληλα, προωθούσε τη συνεννόηση με τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη. Την περίοδο που ακολούθησε την κήρυξη του ιταλοτουρκικού πολέμου, με πρωτοβουλία της ελληνικής κυβέρνησης, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είχαν βελτιωθεί σημαντικά. Προκειμένου να μη δοθεί αφορμή να διαταραχθούν και επιπλέον για να αποφευχθούν ενδεχόμενες διεθνείς αντιδράσεις, ο Βενιζέλος ήταν - 5-
σταθερά αρνητικός στο επίμονο αίτημα των συμπατριωτών του Κρητικών να στείλουν αντιπροσώπους τους στο ελληνικό κοινοβούλιο, τους οποίους είχαν εκλέξει για αυτό το σκοπό σε ένοπλες λαϊκές συνελεύσεις στο νησί στη διάρκεια του 1911. Οι Κρητικοί επεδίωκαν με αυτό τον τρόπο να επιβάλουν στην ελληνική κυβέρνηση ως τετελεσμένο γεγονός την ένωση. Όμως, η Τουρκία θα αντιμετώπιζε αυτή την εξέλιξη ως αφορμή πολέμου. Όταν, τον Μάιο του 1912, οι Κρήτες βουλευτές επιχείρησαν να εισέλθουν στη Βουλή, ο Βενιζέλος τους εμπόδισε και διέκοψε αιφνιδιαστικά τη σύνοδο ως τον Οκτώβριο, εκτιμώντας ότι οι συνθήκες θα ήταν τότε ευνοϊκότερες. Ήταν μια δύσκολη στιγμή για τον Βενιζέλο, σε προσωπικό επίπεδο. Ο κορυφαίος πρωταγωνιστής των επαναστατικών και διπλωματικών αγώνων για την ένωση, στη διάρκεια των δύο δεκαετιών που είχαν προηγηθεί, εμφανιζόταν αρνητής του πόθου των συμπατριωτών του. Παράλληλα, οι προσπάθειες για την ελληνοβουλγαρική προσέγγιση, που είχαν ξεκινήσει ήδη από τα μέσα του 1910 με άκρα μυστικότητα από την κυβέρνηση Δραγούμη, εντάθηκαν από την αρχή της πρωθυπουργίας Βενιζέλου. Ενόψει της διαφαινόμενης σύγκρουσης, ο Βενιζέλος πίστευε ότι η Ελλάδα έπρεπε να προσεγγίσει το υπό διαμόρφωση βαλκανικό μέτωπο. Η βουλγαρική πλευρά όμως απέφευγε συστηματικά να τοποθετηθεί επί των ελληνικών πρωτοβουλιών και έθετε σε πρώτη προτεραιότητα τη σύναψη συμμαχίας με τη Σερβία. Τον Μάρτιο του 1912, αφού η βουλγαροσερβική προσέγγιση, με την καθοριστική συμβολή της - 6-
Ρωσίας, είχε ουσιαστικά ολοκληρωθεί, οι ελληνοβουλγαρικές διαπραγματεύσεις σημείωσαν πρόοδο και κατέληξαν, δύο μήνες αργότερα, στην υπογραφή συνθήκης αμυντικής συμμαχίας με τη φιλορωσική κυβέρνηση του Ιβάν Γκέσωφ. Οι δύο χώρες δεσμεύονταν για ανάληψη κοινής δράσης προκειμένου να διαφυλαχθούν τα δικαιώματα των χριστιανικών εθνοτήτων. Σε περίπτωση τουρκικής επίθεσης εναντίον μίας από τις δύο χώρες, η άλλη αναλάμβανε την υποχρέωση να ταχθεί στο πλευρό της. Ωστόσο, εάν η Ελλάδα εμπλεκόταν σε σύρραξη με την Τουρκία εξαιτίας του κρητικού ζητήματος, η Βουλγαρία απαλλασσόταν από την υποχρέωση να επέμβει. Η συνθήκη δεν προέβλεπε όρους διανομής των εδαφών, ύστερα από νικηφόρα πολεμική αναμέτρηση με την Τουρκία, αλλά οριζόταν ασαφώς ότι αυτή θα γινόταν ανάλογα με τη συνεισφορά κάθε πλευράς στον πόλεμο. Ελλάδα και Βουλγαρία απέφυγαν να ορίσουν εκ των προτέρων μία ενδεικνυόμενη διανομή, καθώς οι διεκδικήσεις τους, ιδιαίτερα στη νότια περιοχή της Μακεδονίας, ήταν αγεφύρωτες. Η Θεσσαλονίκη αποτελούσε μήλον της έριδος για τις δύο χώρες. Με διάθεση να ηγεμονεύσει στη Βαλκανική, προσκολλημένη στο όραμα της «Μεγάλης Βουλγαρίας», η βουλγαρική κυβέρνηση διεκδικούσε διακανονισμό των συνόρων στη βάση όσων προέβλεπε η ανεφάρμοστη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου το 1878, που της απέδιδε το σύνολο των εδαφών μεταξύ Δούναβη και Ροδόπης, το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και ολόκληρη την κοιλάδα του Αξιού. - 7-
Το καλοκαίρι του 1912 η κατάσταση στη Μακεδονία ήταν εκρηκτική. Η εξέγερση των Αλβανών, που είχε ξεσπάσει τον προηγούμενο χρόνο, στη βόρειο Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο, λάμβανε πλέον ανησυχητικές διαστάσεις. Οι Νεότουρκοι απέρριψαν τα αιτήματά τους να αναγνωριστούν ως έθνος, να τους αποδοθεί αυτονομία στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας με διοικητική αποκέντρωση των τεσσάρων βιλαετιών όπου διατηρούσαν πληθυσμούς (Ιωαννίνων, Κοσσυφοπεδίου, Σκόδρας και Μοναστηρίου). Μετά την επέκτασή της σε εκτεταμένες περιοχές της Ηπείρου και της Μακεδονίας, η αλβανική απειλή είχε φθάσει σχεδόν στα πρόθυρα της Θεσσαλονίκης. Η εξέγερση των Αλβανών, οι βιαιότητες των Τούρκων, με αποκορύφωμα τις σφαγές αμάχων στο Κοσσυφοπέδιο στα μέσα Ιουλίου και η συνακόλουθη κυβερνητική κρίση που εκδηλώθηκε στην Κωνσταντινούπολη και κορυφώθηκε με την παραίτηση της οθωμανικής κυβέρνησης, ενέτειναν την αγωνία των βαλκανικών κρατών για την τύχη των ομοφύλων τους σε ένα περιβάλλον γενικευμένης αστάθειας. Επιπλέον, έχοντας κατοχυρώσει στο διπλωματικό επίπεδο τη συνεργασία με τις άλλες βαλκανικές χώρες, και τη σύμπηξη ενιαίου μετώπου, στη βάση επιμέρους διμερών συμφωνιών, η Βουλγαρία επεδίωκε να προκαλέσει την πολεμική αναμέτρηση με την αυτοκρατορία. Το ξέσπασμα της πολεμικής σύγκρουσης στα Βαλκάνια ήταν πλέον θέμα χρόνου. Μετά την υπογραφή της ελληνοβουλγαρικής συνθήκης, η Βουλγαρία είχε προχωρήσει στην υπογραφή στρατιωτικής - 8-
σύμβασης με τη Σερβία (19 Ιουνίου) και σε συνεννόηση με το Μαυροβούνιο. Ο Γκέσωφ πρότεινε στον Βενιζέλο να επισπεύσει την έναρξη των εργασιών της ελληνικής Βουλής ώστε η είσοδος των Κρητών βουλευτών να αξιοποιηθεί ως casus belli. Ο Έλληνας πρωθυπουργός αρχικά εμφανίστηκε διστακτικός. Η στρατιωτική και ιδιαίτερα η ναυτική προετοιμασία της Ελλάδας αναμενόταν να ολοκληρωθεί την άνοιξη του 1913. Ωστόσο, ο Βενιζέλος προέβλεπε ότι η διανομή των εδαφών μετά το τέλος του πολέμου θα γινόταν στη βάση της στρατιωτικής κατοχής. Οι υπόλοιπες χώρες υποτιμούσαν τόσο τις δυνατότητες των ελληνικών ένοπλων δυνάμεων όσο και τις ελληνικές βλέψεις, για τις οποίες πίστευαν ότι θα περιορίζονταν στην προσάρτηση των νησιών του Αιγαίου και της Κρήτης. Η Βουλγαρία επρόκειτο να κατευθύνει τον κύριο όγκο των δυνάμεών της στη Θράκη, ενώ η Σερβία θα είχε ως ορμητήριο την περιοχή των Σκοπίων. Ο Βενιζέλος συναίνεσε τελικά στην άμεση έναρξη της πολεμικής αναμέτρησης, θεωρώντας τη συγκυρία ευνοϊκή για την Ελλάδα, καθώς με τις συμμαχικές δυνάμεις απασχολημένες σε άλλα μέτωπα, θα μπορούσε να διεκδικήσει με αξιώσεις την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν ήταν ραγδαίες. Στα μέσα Σεπτεμβρίου κηρύχθηκε γενική επιστράτευση στις τέσσερις βαλκανικές χώρες. Στις 22 του ίδιου μήνα υπογράφηκε στρατιωτική σύμβαση μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Σε περίπτωση βουλγαροτουρκικού πολέμου, η σύμβαση προέβλεπε την επίθεση της Ελλάδας κατά της αυτοκρατορίας στην ξηρά και στη θάλασσα. - 9-
Τρεις ημέρες αργότερα το Μαυροβούνιο, σε υλοποίηση της συμφωνίας του με τη Βουλγαρία, κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Στις 30 Σεπτεμβρίου η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Σερβία υπέβαλαν στην Πύλη κοινή διακοίνωση για τη διασφάλιση της εθνικής αυτονομίας των μειονοτήτων στη βάση της αρχής των εθνοτήτων. Μεταξύ άλλων, ζητούσαν να προωθηθούν ευρύτατες μεταρρυθμίσεις στη διοίκηση, την προστασία και αναγνώριση της αυτοτέλειας των χριστιανικών κοινοτήτων (μιλλέτ), την καθιέρωση αναλογικής εκπροσώπησής τους στα δημόσια αξιώματα και το κοινοβούλιο, το διορισμό ουδέτερων Ευρωπαίων σε θέσεις γενικών διοικητών στα αντίστοιχα βιλαέτια, εκπαιδευτική ελευθερία, αναστολή στράτευσης χριστιανών στον οθωμανικό στρατό κ.ά. Την επομένη επαναλήφθηκε η σύνοδος της Βουλής των Ελλήνων και αυτή τη φορά έγιναν δεκτοί, με ενθουσιασμό και θερμές εκδηλώσεις, οι Κρήτες βουλευτές. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 12 Οκτωβρίου, ο Βενιζέλος απέστειλε ως Γενικό Διοικητή στο νησί τον πρώην πρωθυπουργό Στέφανο Δραγούμη. 2.3 Εναρξη του πολέμου Στο μεταξύ, στις 3 Οκτωβρίου η Πύλη, όπως αναμενόταν, απέρριψε το συμμαχικό τελεσίγραφο. Μόλις την προηγούμενη ημέρα είχε ολοκληρωθεί ο ιταλοτουρκικός πόλεμος και η αυτοκρατορία είχε πλέον την ευχέρεια να μεταφέρει στρατεύματα από το μέτωπο της - 10-
Αφρικής στα Βαλκάνια, ενώ επιπλέον είχε τερματιστεί και ο ναυτικός αποκλεισμός των μικρασιατικών παραλίων από τον ιταλικό στόλο. Την ώρα που ένα πολεμικό μέτωπο έκλεινε για την αυτοκρατορία, αρκετές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από το κέντρο της, με σημαντικές απώλειες, άνοιγαν πολλά περισσότερα στη Βαλκανική, πολύ κοντά στην πρωτεύουσα, που έθεταν σε κίνδυνο την ίδια της την ύπαρξη. Στις 4 Οκτωβρίου, Ελλάδα, Σερβία και Βουλγαρία κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, ιδιαίτερα η Γαλλία, η Αγγλία και η Ρωσία, επιχείρησαν ανεπιτυχώς να αποτρέψουν τη σύρραξη, επειδή φοβούνταν ότι η πολεμική έκρηξη στα Βαλκάνια, την «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης», θα μπορούσε ταχύτατα να λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις, οδηγώντας σε παγκόσμια αποσταθεροποίηση. Ωστόσο, η διστακτικότητα που επέδειξαν σε συνδυασμό με την αδιαφορία με την οποία διαχρονικά η Πύλη αντιμετώπιζε τα διαβήματα των χριστιανικών εθνοτήτων, κατέστησαν αναπόφευκτη την πολεμική αναμέτρηση. Το επόμενο διάστημα η πολεμική και διπλωματική προσπάθεια επισκίασε κάθε άλλη δραστηριότητα στην Ελλάδα. Ο ελληνικός στρατός είχε χωριστεί σε δύο στρατιές. Ο κύριος όγκος του, έξι μεραρχίες (περίπου 100.000 άνδρες) με αρχιστράτηγο το διάδοχο Κωνσταντίνο, πέρασε στις 5 Οκτωβρίου τα σύνορα στη Θεσσαλία και κινήθηκε βόρεια με κατεύθυνση προς την κεντρική Μακεδονία. Η στρατιά της Ηπείρου αποτελέστηκε από διάφορες μονάδες, που - 11-
συνολικά άθροιζαν δύναμη μίας μεραρχίας, υπό τον αντιστράτηγο Κωνσταντίνο Σαπουντζάκη. Σε διάρκεια μίας εβδομάδας η στρατιά Θεσσαλίας διαδοχικά απελευθέρωσε την Ελασσόνα και τη Δεσκάτη, σημείωσε την πρώτη σημαντική νίκη του ελληνικού στρατού στα στενά του Σαραντάπορου, και εισήλθε στην Κοζάνη και τα Σέρβια. Τότε καταγράφηκε η πρώτη σοβαρή σύγκρουση μεταξύ Κωνσταντίνου και Βενιζέλου. Ο διάδοχος σχεδίαζε να κινηθεί ο στρατός προς το Μοναστήρι, όπου ανθούσε το ελληνικό στοιχείο, για να ενωθεί ταχύτερα με τα σερβικά στρατεύματα και να αποτραπεί το ενδεχόμενο καθόδου τουρκικών ενισχύσεων από το βορρά. Αντίθετα, ο πρωθυπουργός έθετε σε πρώτη προτεραιότητα την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, την οποία όμως διεκδικούσαν και οι Βούλγαροι. Με αυστηρό τελεσίγραφο ο Βενιζέλος έπεισε την τελευταία στιγμή τον απρόθυμο Κωνσταντίνο να στρέψει τις δυνάμεις του προς τη Θεσσαλονίκη. Παρά τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες και έχοντας ήδη απελευθερώσει διαδοχικά τα Γρεβενά, τη Βέροια και την Κατερίνη, ο ελληνικός στρατός επικράτησε στη μάχη των Γιαννιτσών (19-20 Οκτωβρίου). Ήταν μια νίκη με στρατηγική σημασία: η τελευταία γραμμή άμυνας για τις οθωμανικές δυνάμεις είχε καταρρεύσει και η υποχώρησή τους άνοιγε το δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη. Αυτό που προείχε ήταν να προλάβει ο ελληνικός στρατός τις δυνάμεις των Βουλγάρων, που κατευθύνονταν προς την πόλη από τα ανατολικά. Η έκβαση της - 12-
μάχης των Γιαννιτσών είχε όμως και συμβολική σημασία, καθώς ήταν ιερή πόλη για τους μουσουλμάνους. Στη συνέχεια απελευθερώθηκαν η Νάουσα, η Έδεσσα, η Σιάτιστα, η Νιγρίτα και ο Πολύγυρος. Στις 26 Οκτωβρίου ο Τούρκος διοικητής της Θεσσαλονίκης Ταχσίν πασάς, μετά από συνεννόηση με τους προξένους των Δυνάμεων, συνθηκολόγησε άνευ όρων και παρέδωσε την πόλη και 25.000 αιχμάλωτους τούρκους στρατιώτες στον Κωνσταντίνο. Περίπου 250 αξιωματικοί αφέθηκαν ελεύθεροι. Ο ελληνικός στρατός εισήλθε στη Θεσσαλονίκη τα ξημερώματα της επομένης, με τους Βούλγαρους να βρίσκονται σε απόσταση μόλις τριών ωρών. Προκειμένου να μη προκληθεί ρήγμα στη συμμαχία, η ελληνική πλευρά αποδέχθηκε σχετικό αίτημα του στρατηγού Θεοδωρώφ και την επομένη εισήλθε στην πόλη για στρατωνισμό μικρή δύναμη του βουλγαρικού στρατού. Ωστόσο, στο αμέσως επόμενο διάστημα προωθήθηκε τελικά στη Θεσσαλονίκη μία μεραρχία και σώματα κομιτατζήδων και σύντομα οι Βούλγαροι άρχισαν να θέτουν ζήτημα δικαιωμάτων επικυριαρχίας στην πόλη. Προκειμένου να εμπεδωθεί ο έλεγχος της ευρύτερης περιοχής από τις ελληνικές δυνάμεις, στις 28 Οκτωβρίου ο στενός συνεργάτης του Βενιζέλου Κωνσταντίνος Ρακτιβάν διορίστηκε Γενικός διοικητής Μακεδονίας με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Την επομένη αφίχθηκε στην πόλη ο Βασιλιάς Γεώργιος και ο πρίγκιπας Νικόλαος ορίστηκε στρατιωτικός διοικητής. - 13-
Το επόμενο διάστημα ολοκληρώθηκε σταδιακά η απελευθέρωση της Μακεδονίας με την είσοδο του ελληνικού στρατού στις Σέρρες (30 Οκτωβρίου), στη Φλώρινα (7 Νοεμβρίου) και στην Καστοριά (11 Νοεμβρίου). Οι ελληνικές δυνάμεις ερχόταν σε επαφή με τα σερβικά και τα βουλγαρικά στρατεύματα, που την ίδια περίοδο είχαν κινηθεί προς την Αδριατική και τη βορειοδυτική Μακεδονία και προς τη Θράκη και την ανατολική Μακεδονία, αντίστοιχα. Την ίδια περίοδο, η στρατιά της Ηπείρου είχε απελευθερώσει τη Φιλιππιάδα (12 Οκτωβρίου) και την Πρέβεζα (21 Οκτωβρίου). Στα Πέντε Πηγάδια, μετά από σκληρή μάχη (24-28 Οκτωβρίου) με υπέρτερες οθωμανικές δυνάμεις, πέτυχε την απώθησή τους προς το οχυρό του Μπιζανίου που προστάτευε τα Ιωάννινα. Η απελευθέρωσή τους αποτελούσε τον επόμενο στόχο για την ελληνική πλευρά. Στη συνέχεια απελευθερώθηκε το Μέτσοβο (31 Οκτωβρίου) και η Χειμάρρα (5 Νοεμβρίου). Ο μικρός όγκος της στρατιάς της Ηπείρου, το δριμύ ψύχος και οι συχνές επιθέσεις σωμάτων άτακτων Τσάμηδων καθιστούσαν την προσπάθειά της εξαιρετικά δυσχερή. 2.4 Ο πόλεμος στη θάλασσα Το ελληνικό ναυτικό, υπό την εμπνευσμένη ηγεσία του υποναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη, με στελέχη και πληρώματα υψηλού επιπέδου, κατέστη απόλυτος κυρίαρχος των νησιών του - 14-
βόρειου και ανατολικού Αιγαίου και των θαλάσσιων επικοινωνιών, που ως τότε ουσιαστικά βρισκόταν στα χέρια των Δυνάμεων. Έτσι, η αυτοκρατορία ουσιαστικά έχανε τη δυνατότητα να μεταφέρει ενισχύσεις διά θαλάσσης στα διάφορα πολεμικά μέτωπα. Ήταν ένας αποφασιστικός παράγοντας για την έκβαση του πολέμου. Η δημιουργία ναυτικής βάσης στη Λήμνο, στις 10 Οκτωβρίου, τις πρώτες ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, επέτρεψε στην ελληνική πλευρά να ελέγξει την ευρύτερη περιοχή των Στενών των Δαρδανελίων. Το αμέσως επόμενο διάστημα, με την απελευθέρωση της Θάσου, της Ίμβρου, του Αγίου Ευστρατίου και της Σαμοθράκης οι ελληνικές ναυτικές δυνάμεις ήταν σε θέση να αποκλείσουν τους κόλπους της Καβάλας και των Δαρδανελίων. Μέχρι τις 24 Οκτωβρίου, με την κατάληψη των Ψαρών και της Τενέδου, είχε ολοκληρωθεί η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Βόρειου Αιγαίου. Στη συνέχεια, ελληνικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στη Χαλκιδική και στη χερσόνησο του Άθω, απελευθέρωσαν την Ικαρία, τη Λέσβο, που βρισκόταν η έδρα του Οθωμανού γενικού διοικητή (Βαλή) του αρχιπελάγους και τη Χίο. Η Σάμος, που ήταν ως τότε αυτόνομη ηγεμονία, κήρυξε την ένωση με την Ελλάδα. Οι νικηφόρες ναυμαχίες της Έλλης (μεταξύ Καλλίπολης και Ίμβρου) στις 3 Δεκεμβρίου και της Λήμνου (στενά μεταξύ Λήμνου και Τενέδου) στις 6 Ιανουαρίου 1913 επιβεβαίωσαν την επικράτηση του ελληνικού στόλου, οριστικοποίησαν την ναυτική κυριαρχία της Ελλάδας, απέκοψαν τους Τούρκους από τη Θράκη και ακύρωσαν τις προσπάθειες του ναυτικού τους για έξοδο στο Αιγαίο. - 15-
Η ελληνική κυριαρχία στη θάλασσα ήταν το αποτέλεσμα της συστηματικής προεργασίας που είχε κάνει η κυβέρνηση Βενιζέλου για την αναδιοργάνωση και το σύγχρονο εξοπλισμό του ναυτικού. Η Ελλάδα πετύχαινε την ευόδωση μίας από τις κορυφαίες στρατηγικές επιδιώξεις της σε αυτόν τον πόλεμο ήδη από το ξεκίνημά του. Πρωταγωνιστής σε αυτή την εποποιία ήταν το θωρακισμένο καταδρομικό «Αβέρωφ», μαζί με τα θωρηκτά «Ύδρα», «Σπέτσες», «Ψαρά» και εννέα αντιτορπιλικά. Στις 20 Νοεμβρίου, με πρωτοβουλία των Δυνάμεων, υπογράφηκε στην κωμόπολη Τσατάλτζα της ανατολικής Θράκης δεκαπενθήμερη ή τρίμηνη ανακωχή μεταξύ όλων των εμπολέμων, εκτός της Ελλάδας. Ήδη από τις αρχές του μήνα, η τουρκική πλευρά είχε ζητήσει από τις Δυνάμεις να μεσολαβήσουν για την υπογραφή ανακωχής και τη συνομολόγηση ειρήνης. Η ελληνική πλευρά αρνήθηκε να συμφωνήσει θέτοντας ως όρους την παράδοση των Ιωαννίνων και των οθωμανικών φρουρών της Χίου και της Μυτιλήνης. - 16-