TA ΠΑΙΧΝΙ ΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Τάξη: Α Τµήµα: 3 Μάθηµα: Αρχαία Ιστορία ιδάσκουσα:ελ. Σάρδη 6ο Γυµνάσιο Νέας Ιωνίας TA ΠΑΙΧΝΙ ΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Εργασία των µαθητριών: ουµπρή Ολυµπίας-Ελένης Τζέκα Ελίνας Φιλιπποπούλου Έφης ΜΑΙΟΣ2015

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 1. ΑΤΟΜΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ... 5 1.1.Η ΑΙΩΡΑ... 5 1.2.ΤΟ ΑΘΥΡΜΑ... 5 1.3.ΤΟ ΑΜΑΞΑΚΙ ΜΕ ΡΟΔΕΣ... 6 1.4.ΤΟΓΙΟ-ΓΙΟ... 6 1.5.Η ΙΥΓΞ... 6 1.6.Η ΚΡΙΚΗΛΑΣΙΑ... 7 1.7.ΟΙ ΠΛΑΓΓΟΝΕΣ... 7 1.8.Η ΠΛΑΤΑΓΗ... 8 1.9.Η ΣΒΟΥΡΑ... 9 1.10.ΤΟ ΣΕΙΣΤΡΟ... 9 1.11.ΤΟ ΣΚΟΙΝΑΚΙ... 9 1.12.Η ΣΦΑΙΡΑ... 10 2.ΤΑ ΟΜΑΔΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ... 10 2.1.Η ΑΚΙΝΗΤΙΝΔΑ... 11 2.2.ΤΑ ΑΣΚΩΛΙΑ Ή Ο ΑΣΚΩΛΙΑΣΜΟΣ... 12 2.3.ΟΙ ΑΣΤΡΑΓΑΛΟΙ... 12 2.4.Η ΔΙΕΛΚΥΣΤΙΝΔΑ... 14 2.5.ΤΟ ΚΟΛΛΑΒΙΖΕΙΝ... 14 2.6.Ο ΚΟΤΤΑΒΟΣ... 14 2.7.H ΚΡΥΠΤΙΝΔΑ-ΑΠΟΔΙΔΡΑΣΚΙΝΔΑ... 15 2.8.Ο ΚΥΝΔΑΛΙΣΜΟΣ... 15 2.9.ΤΑ ΠΕΝΤΕΛΙΘΑ... 16 2.10.Η ΣΤΡΕΠΤΙΝΔΑ... 16 2.11.Η ΧΑΛΚΗ ΜΥΙΑ... 16 2.12.H ΧΥΤΡΙΝΔΑ... 16 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ... 19 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του µαθήµατος της Αρχαίας Ιστορίας. Αφορµή για τη συγγραφή της στάθηκε η αναφορά στο µάθηµα της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας στοιχείων από την καθηµερινή ζωή στην αρχαιότητα. Στην εργασία µας αυτή επιχειρήσαµε να παρουσιάσουµε ορισµένα από τα ατοµικά αλλά και τα οµαδικά παιχνίδια στην αρχαιότητα. 4

1. ΑΤΟΜΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙ ΙΑ 1.1.Η ΑΙΩΡΑ «Η Κούνια ή Αιώρα όπως ονοµάζεται σωστότερα, είναι ταυτισµένη µε την ευχάριστη παιδική ηλικία. Όµως, ποτέ δεν έχουµε σκεφτεί, και πως να το σκεφτεί κανείς εάν δεν το γνωρίζει, η Αιώρα είναι ένα πανάρχαιο Ελληνικό παιχνίδι, µε βαθιές ρίζες στο συµβολισµό και τη µυθολογία, η τελετουργία του οποίου συνδέεται µε τη λατρεία του ιονύσου και τη µαγεία. Και ακόµη, ότι η αιώρηση, το κούνηµα, έχει αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Πολύ πίσω στην προϊστορία, όταν οι άνθρωποι δεν διέθεταν τη γνώση που διαθέτουµε σήµερα, οι ενέργειες τους καλύπτονταν πάντοτε από συµβολισµούς και δεισιδαιµονίες που σήµερα µας φαίνονται είτε αφελείς είτε παράδοξες. Και είναι λογικό να µας φαίνονται παράδοξα τα παλαιά δρώµενα, αλλά νοµίζω ότι όλα όσα συνέβαιναν κάθε άλλο παρά αφελή ήταν, δεδοµένου ότι την εποχή εκείνη οι άνθρωποι ήσαν αµεσότερα συνδεδεµένοι µε το περιβάλλον και τη φύση. Αυτή η αµεσότητα αντανακλάται στο παιχνίδι της Αιώρας, το οποίο στην πρωταρχική του µορφή κάθε άλλο παρά παιχνίδι ήταν. Ένα στοιχείο χαρακτηριστικό της πολυπλοκότητας του παιχνιδιού είναι και οι πολλές ονοµασίες του που υποδεικνύουν αφενός την προέλευση του από το µύθο και το συµβολισµό, αφετέρου τη διαχρονικότητα του. Στην αρχαιότητα το συναντάµε µε τις ονοµασίες αιώρα, σειρά, εύδειπνος, αλήτις, σφενδόνη, πέταυρον, αιώρα ή βραχίονος αιώρα κρεµάστρα, ενώ σήµερα το γνωρίζουµε ως κούνια»(αιώρα ή Κούνια). 1.2.ΤΟ ΑΘΥΡΜΑ «Το αγαπηµένο παιχνίδι των µεγαλύτερων αγοριών ήταν το άθυρµα, ένα πήλινο αλογάκι πάνω σε ρόδες, που το έσερναν σε όλο το σπίτι» (Βερόγκου Μ., 2013). Η λέξη άθυρµα ετυµολογικά συνδέεται µε το ρήµα αθύρω, το οποίο στα αρχαία ελληνικά σηµαίνει παίζω. 5

1.3.ΤΟ ΑΜΑΞΑΚΙ ΜΕ ΡΟ ΕΣ «Την επιθυµία των αγοριών στην αρχαία Αθήνα να δείξουν πως έχουν µεγαλώσει και να µιµούνται τους µεγάλους ικανοποιούσε ένα αµαξάκι µε ρόδες, που ήταν αντίγραφα εκείνων που χρησιµοποιούσαν οι νέοι στους αγώνες. Τα αµαξάκια αυτά τα έσερναν σκύλοι, µικροκαµωµένα άλογα ή τα ίδια τα παιδιά»(βερόγκου Μ., 2013). 1.4.ΤΟΓΙΟ-ΓΙΟ «Να και άλλο ένα παιχνίδι που κινείται! Ένα γιο γιο, όπως το λέµε σήµερα. Είναι ένα παιχνίδι για το οποίο δεν έχουµε γραπτές πληροφορίες από την αρχαιότητα. Έχουµε, όµως, τέτοια παιχνίδια, πήλινα, που βρέθηκαν σε ανασκαφές, καθώς και παραστάσεις τους»(κροντηρά Λ., 2002, 52). «Οι παίκτες σκαλίζουν στο ξύλο δυο δίσκους που ενώνονται στο κέντρο µε έναν κυλινδρικό άξονα, πάνω στον οποίο στερεώνουν την αρχή µιας κλωστής την οποία στη συνέχεια τυλίγουν γύρωγύρω. Το γιο-γιο είναι έτοιµο. Το αφήνουν να πέσει και η κλωστή ξετυλίγεται,ενώ µε µια κίνηση του χεριού ξαναµαζεύεται γύρω από τον άξονα. Έπειτα, το αφήνουν πάλι να πέσει και ξανά από την αρχή.»(λήµµα «Τα παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα»). 1.5.Η ΙΥΓΞ «Ένα από τα παιχνίδια που προτιµούσαν τα παιδιά ήταν η Ίυγξ. Άνοιγαν δύο τρύπες σε ένα ξύλινο τροχίσκο, περνούσαν διπλή κλωστή και αφού το περιέστρεφαν, µια το τραβούσαν και µια το χαλάρωναν. Ο ήχος που παραγόταν θύµιζε ένα πουλί, την ίυγγα, δηλαδή την µυρµηγκοφάγο, από το οποίο πήρε και το όνοµά του το παιχνίδι. Λένε µάλιστα πως ανάλογα µε τον ήχο που παραγόταν µπορούσαν να κάνουν διάφορες προβλέψεις» (Βερόγκου Μ., 2013). 6

1.6.Η ΚΡΙΚΗΛΑΣΙΑ «Ένα άλλο παιχνίδι που αρέσει στα παιδιά είναι αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν κρικηλασία, δηλαδή τρέξιµο µε κρίκο, τροχό, το σηµερινό στεφάνι, το τσέρκι. Χρησιµοποιούσαν ένα απλό στεφάνι, από ξύλο ή µέταλλο, που για να κυλήσει έπρεπε να το χτυπήσεις µε το χέρι ή µ ένα ξύλο. Με στεφάνι έτρεχαν µικροί και µεγάλοι. Γι αυτό και το µέγεθος του στεφανιού ήταν ανάλογο µε τον παίκτη. Οι µεγάλοι έτρεχαν για να διατηρήσουν τη φόρµα τους, όπως τους συµβούλευε ο µεγάλος γιατρός της αρχαιότητας Ιπποκράτης, ενώ οι µικροί για να παίξουν»(κροντηρά Λ., 2002, σ.44). «Οι τροχοί είναι συνήθως χάλκινοι και υπάρχουν µεγαλύτεροι και µικρότεροι. Η διάµετρος τους κυµαίνεται ανάµεσα στα 80 και 130 εκατοστά. Ο τροχός δεν είναι όµως µόνο παιχνίδι. Τον χρησιµοποιούσαν και στις παλαίστρες, όπου γυµνάζονταν οι νέοι. Ο Ιπποκράτης µάλιστα, ο φηµισµένος γιατρός, στο βιβλίο του «Περί ιαίτης», το συστήνει σε όσους θέλουν να κρατηθούν σε καλή φυσική κατάσταση (Βερόγκου Μ., 2013). 1.7.ΟΙ ΠΛΑΓΓΟΝΕΣ «Η πλαγγών ή γλήνη ή κόρη ήταν η κούκλα που είχε ανθρώπινη µορφή. Αρχικά τις κούκλες αυτές τις έφτιαχναν οι ίδιοι οι γονείς µε απλά υλικά που είχαν στη διάθεση τους:πανί,µαλλί,χόρτο,ξύλο.αργότερα οι κεραµείς,οι τεχνίτες δηλαδή που έφτιαχναν πήλινα αντικείµενα για το νοικοκυριό των µεγάλων,άρχισαν να φτιάχνουν πήλινες κούκλες για τα παιδιά των πελατών τους.έτσι σιγά σιγά δηµιουργήθηκαν ειδικοί τεχνίτες,που έπλαθαν κούκλες, κόρες,,και γι αυτό τους ονοµάζουν κοροπλάθους.»(κροντηράά Λ., 2002, 18). «Τα κορίτσια στην αρχαιότητα εκπαιδεύονταν για το ρόλο της µητέρας από πολύ µικρή ηλικία και για αυτόν το λόγο δεν αποχωρίζονταν τις κούκλες τους, τις πλαγγόνες. Οι κούκλες τους είχαν διαφορετικά ονόµατα ανάλογα από το 7

υλικόκατασκευής τους. Ονοµάζονταν νύµφες όταν ήταν φτιαγµένες από πηλό ή κερί και είχαν συµβολικό χαρακτήρα. Εκείνες που κινούνταν µε τη βοήθεια συρµάτων, όπως οι σηµερινές µαριονέτες, ονοµάζονταν νευρόσπαστα ή δαίδαλα, αφού οι κούκλες µε κινητά µέλη αποδίδονταν στο σπουδαίο τεχνίτη της Κνωσού, αίδαλο.» (Βερόγκου Μ., 2013). «Οι κεραµείς στην Κόρινθο άρχισαν να φτιάχνουν κούκλες που είχαν πιο φυσική ανθρώπινη µορφή. Μέσα σ ένα καλούπι,που το είχαν σµιλέψει έτσι ώστε να παρουσιάζει το µπροστινό µέρος µιας κοπέλας, έριχναν πηλό.το πίσω µέρος το έφτιαχναν πάλι µε πηλό σε καλούπι,αλλά ήταν σχεδόν επίπεδο και ακατέργαστο. Όταν ο πηλός στέγνωνε, ένωναν προσεκτικά τα δύο µέρη, και η κούκλα ήταν έτοιµη»(κροντηρά Λ., 2002, 20). «Υπήρχαν και πήλινες κούκλες που τους έλειπε το κάτω µέρος των χεριών και των ποδιών. Φτιαγµένες από ύφασµα παραγεµισµένο µε µαλλί, πανί ή χόρτο, που δεν διατηρήθηκαν. Τις κούκλες αυτές θα τις έβρισκαν πιο φυσικές τα παιδιά, γιατί είχαν χέρια και πόδια µαλακά, σαν τα ανθρώπινα. Οι κούκλες ήταν ντυµένες και χτενισµένες µε τη µόδα της εποχής»(κροντηρά Λ., 2002, 22). «Στην αρχαία Αθήνα οι κουκλοποιοί, οι κοροπλάθοι, σιγά σιγά οργανώνονταν. Είχαν τα καταστήµατα-εργαστήρια τους στην Αγορά, και µάλιστα σε κεντρικό σηµείο. Έφτιαχναν όχι µόνο κούκλες, αλλά και µικροσκοπικά αντικείµενα αντιγραµµένα από τον κόσµο των ανθρώπων: έπιπλα, κουζίνα, σερβίτσια, αµάξια, βάρκες κλπ. Τέτοια αντικείµενα, εκτός από πηλό, φτιάχνονταν και από άλλα υλικάχαλκό, ασήµι, ακόµα και ελεφαντόδοντο. Σε διάφορες αρχαιολογικές ανασκαφές βρέθηκαν πολλά τέτοια µικροτεχνήµατα. Μερικά µπορεί να ήταν αφιερώµατα στους θεούς ή αντικείµενα που πίστευαν πως θα χρησίµευαν σε όσους πήγαιναν στον Κάτω Κόσµο. Πολλά όµως ήταν αγαπηµένα παιχνίδια µικρών παιδιών»(κροντηρά Λ., 2002, 32). 1.8.Η ΠΛΑΤΑΓΗ «Ένα από τα πρώτα παιχνίδια που έπαιζαν τα µωρά στην αρχαιότητα ήταν η πλαταγή, µια πήλινη κουδουνίστρα, που την έβαζαν στο χέρι του και µε τον ήχο που έκαναν τα πετραδάκια που είχε µέσα, το έκαναν να ξεχνιέται και να σταµατά τα κλάµατα.» (Βερόγκου Μ., 2013). «Οι παλιές 8

κουδουνίστρες ήταν µικροί δίσκοι από πηλό, στολισµένοι µε καστανόµαυρες ταινίες και γραµµές. Υπήρχαν όµως και κουδουνίστρες από µέταλλο.στο εσωτερικό τους οι κουδουνίστρες είχαν µικρά πετραδάκια ή σπόρους που έκαναν θόρυβο όταν τις κουνούσε κανείς.ο θόρυβος της κουδουνίστρας διασκέδαζε και ηρεµούσε το µωρό. Πίστευαν,ακόµα, ότι έδιωχνε µακριά τα κακά πνεύµατα.» (Κροντηρά, Λ., 2002, 14). 1.9.Η ΣΒΟΥΡΑ «Ένα ακόµα παιχνίδι που έχει κίνηση και γι αυτό αρέσει σε όλα τα παιδιά- είναι η σβούρα. Τη σβούρα οι αρχαίοι Έλληνες την έλεγαν στρόµβο και στρόβιλο, ρόµβο και βόµβυκα γιατί γυρίζοντας κάνει θόρυβο»(κροντηρά Λ., 2002, 50). 1.10.ΤΟ ΣΕΙΣΤΡΟ «Το σείστρο είναι ένα από τα πιο παλιά µουσικά όργανα της Ευρώπης,όπου ήρθε από την Αίγυπτο.Το όνοµα του προέρχεται από το ρήµα «σείω»,που σηµαίνει κουνάω.κουνούσαν το σείστρο και τα µικρά χάλκινα δισκάκια που ήταν κρεµασµένα επάνω του έκαναν θόρυβο» (Κροντηρά Λ., 2002, 15). «Πρόκειται για πανάρχαιο κρουστό όργανο, από ξύλο, µέταλλο, πηλό ή συνδυασµό τους, µε ποικίλο, διαπεραστικό και ακαθόριστο ήχο που συνόδευε το ρυθµό στις θρησκευτικές ποµπές. Αποτελούνταν συνήθως από µια χειρολαβή και ένα πεταλοειδές πλαίσιο που έφερε είτε µετακινούµενες (κρουόµενες στα τοιχώµατά του) παράλληλες ράβδους, είτε σταθερές ράβδους µε µετακινούµενα διάτρητα ηχογόνα αντικείµενα. Η εκτελέστρια το κρατούσε σε κατακόρυφη στάση και το τίναζε ή το έσειε ρυθµικά.» (Το σείστρο). 1.11.ΤΟ ΣΚΟΙΝΑΚΙ «Στην αρχαιότητα, όπως και σήµερα, τα παιδιά, αλλά καµιά φορά κι οι µεγάλοι, έπαιζαν σχοινάκι. «(Κροντηρά Λ., 2002, 48). 9

1.12.Η ΣΦΑΙΡΑ «Ένα άλλο παιχνίδι που παίζουν από τα αρχαία χρόνια ως σήµερα µικροί και µεγάλοι σ όλα τα µέρη του κόσµου είναι η σφαίρα, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την µπάλα, το τόπι. Στο µεγάλο του ποίηµα, το έπος της Οδύσσειας, ο Όµηρος λέει πως η βασιλοπούλα Ναυσικά έπαιζε στην ακροποταµιά µε τις φίλες της φαινίνδα, δηλαδή τόπι, όταν εµφανίστηκε µπροστά της ο ναυαγός Οδυσσέας. Στ αρχαία χρόνια η µπάλα φτιαχνόταν από ύφασµα, δέρµα, ξύλο, πηλό ή χόρτα. Συχνά ήταν χρωµατισµένη και µερικές φορές στολισµένη µε γεωµετρικά σχέδια. Με το τόπι παίζει κανείς µόνος ή µε συντροφιά.μερικά από τα µοναχικά παιχνίδια µε µπάλα είναι το πέταγµα της στον αέρα, που λεγόταν ουράνια σφαίρα, το χτύπηµα στον τοίχο ή στο έδαφος, που λεγόταν απόρραξις, το χτύπηµα µε κάποιο αντικείµενο ξύλο ή ρακέτα-, η προσπάθεια να σηµαδέψει κανείς κάτι µε τη µπάλα ή να ρίξει τη µπάλα µέσα σ ένα αγγείο ή µια τρύπα»(κροντηρά Λ., 2002,56). «Αυτό το παιχνίδι παίζεται ως εξής: το ένα παιδί πετά µε δύναµη, τη µπάλα και εκείνη σκάει στο έδαφος και τη πιάνει ένα άλλο παιδί. Αυτό γίνεται συνεχώς και έτσι συνεχίζεται το παιχνίδι. Η µπάλα τους ήταν φτιαγµένη από δέρµατα ζώων. Οι παίκτες κτυπούν τη µπάλα µε δύναµη στο έδαφος ώστε να αναπηδήσει. Έπειτα την πιάνουν και την ξανακτυπούν. Όποιος παίκτης πετύχει τα πιο πολλά κτυπήµατα κερδίζει. Άλλοτε πάλι πετούν τη µπάλα στον τοίχο και πρέπει να την πιάσουν πριν πέσει στο έδαφος. Το παιχνίδι αυτό µπορούν να παίζουν µόνοι τους ή ανά δύο.»(λήµµα «Τα παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα»). 2.ΤΑ ΟΜΑ ΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙ ΙΑ «Στην αρχαία Ελλάδα τα παιδιά έπαιζαν πολλά οµαδικά παιχνίδια, δηλαδή σε οµάδες µε άλλα παιδιά, στο ύπαιθρο και στις αυλές. Στα παιχνίδια αυτά υπήρχαν πάντα κανόνες που όφειλαν όλοι να σέβονται. Γι αυτό και οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν πως το παιχνίδι είναι ένα µεγάλο αγαθό. Αναπτύσσει τη συντροφικότητα, καλλιεργεί το πνεύµα, ασκεί το σώµα. Κι ακόµα, µαθαίνει στα παιδιά να σέβονται τους νόµους του παιχνιδιού, ώστε όταν µεγαλώσουν να σέβονται τους νόµους της πατρίδας τους (Κροντηρά Λ., 2002,84). 10

2.1.Η ΑΚΙΝΗΤΙΝ Α «Το αρχαίο παιχνίδι ακινητίνδα παίζεται και σήµερα µε το όνοµα αγαλµατάκια, µόνο που υπάρχουν κάποιες διαφορές. Στην ακινητίνδα, οι παίχτες µόλις δοθεί το σύνθηµα πρέπει να µείνουν ακίνητοι σε όποια στάση βρίσκονται. Εκείνος που θα κουνηθεί βγαίνει από το παιχνίδι. Στα αγαλµατάκια, βρίσκονται όλα τα παιδιά στη γραµµή εκτός από ένα. Αυτό το παιδί βρίσκεται περίπου πέντε µέτρα µακριά από τα άλλα παιδιά και µε γυρισµένη πλάτη λέει: Αγαλµατάκια ακούνητα, αµίλητα, αγέλαστα, µέρα ή νύχτα; Τα υπόλοιπα παιδιά, όταν µιλάει κουνιούνται, όταν όµως ρωτάει, απαντούν "µέρα" ή "νύχτα". Αν πουν "νύχτα" συνεχίζεται το παιχνίδι και αν πουν "µέρα" γυρνάει και µένουν όλοι αγάλµατα. Τότε όποιος κουνηθεί µπαίνει στη θέση του παιδιού και ξαναρχίζει το παιχνίδι.»(λήµµα: «Παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα»). 11

2.2.ΤΑ ΑΣΚΩΛΙΑ Ή Ο ΑΣΚΩΛΙΑΣΜΟΣ «Ένα παιχνίδι που χρειαζόταν µεγάλη επιδεξιότητα και το έπαιζαν συνήθως οι νέοι ήταν τα ασκώλια ή ασκωλιασµός, δηλαδή το παιχνίδι του ασκού. Συνήθιζαν να το παίζουν σε µια γιορτή στο τέλος του φθινοπώρου για να τιµήσουν το θεό του κρασιού ιόνυσο. Έπαιρναν έναν ασκό, δηλαδή ένα ασκί που ήταν φτιαγµένο από δέρµα τράγου, και το γέµιζαν µε κρασί ή το φούσκωναν µε αέρα. Απ έξω το πασάλειβαν µε πολύ λάδι, για να γλιστράει. Οι παίκτες, µε τη σειρά, έπρεπε να πηδήξουν πάνω στο λαδωµένο ασκί προσπαθώντας να ισορροπήσουν µε το ένα πόδι. Αυτό βέβαια δεν ήταν καθόλου εύκολο. Συνήθως έπεφταν κάνοντας κωµικές κινήσεις. Τότε οι άλλοι, που τους έβλεπαν, έσκαγαν στα γέλια και άρχιζαν τα πειράγµατα.»(κροντηρά, Λ., 2002, 74). 2.3.ΟΙ ΑΣΤΡΑΓΑΛΟΙ «Οι αστράγαλοι ήταν τα αντικείµενα µε τα οποία παίζονταν το παιχνίδι αστραγαλισµός, διάφορα παιχνίδια δεξιότητας, τυχερά παιχνίδια, αλλά χρησίµευαν και ως µέσον πρόβλεψης του µέλλοντος και µαντικού χρησµού. Οι αρχαίοι Έλληνες τα θεωρούσαν επίσης και αποτροπαϊκά και πολλές φορές αποτελούσαν κοµµάτια περιδεραίου µαζί µε άλλα προφυλακτικά αντικείµενα (amuletum). Σήµερα τους αστραγάλους τους γνωρίζουµε µε την ονοµασία κότσια, που προέρχεται από την βυζαντινή ορολογία. Είναι άγνωστο πότε έκανε για πρώτη φορά την εµφάνισή του ο αστραγαλισµός και, φυσικά, οι αστράγαλοι. Στην ελληνική γραµµατεία, πάντως, η πρώτη αναφορά για τους αστραγάλους γίνεται από τον Όµηρο. Οι αστράγαλοι ήταν ένα από τα πιο αγαπηµένα παιχνίδια των παιδιών. Τους µετέφεραν µέσα σε ένα µικρό καλαθάκι για παιδικά παιχνίδια ή σε ειδικό σακουλάκι από δέρµα ή ύφασµα που λεγόταν φορµίσκος. Οι αστράγαλοι ήταν ή φυσικοί (από οστό γίδας ή αρνιού ή αγελάδας ή ακόµα κι ελαφιού) ή αποµιµήσεις από χαλκό, πηλό, σµάλτο, γυαλί, αχάτη, ακόµα και από χρυσό ή ασήµι. 12

Παρ όλα τα στοιχεία που υπάρχουν, δεν είµαστε απολύτως βέβαιοι για το πώς ακριβώς παίζονταν αυτό το παιχνίδι. Από τις τέσσερις πλευρές του αστραγάλου οι δύο είναι στενές και οι δύο πλατιές. Οι δύο πλατιές ονοµάζονταν ανάλογα µε το σχήµα τους, η µία «πρανές» (ελαφρώς κυρτή), και η άλλη «ύπτιον» (ελαφρώς κοίλη). Οι δύο στενές πλευρές έχουν µικρή διαφορά: η λίγο εξογκωµένη ονοµαζόταν «το χίον», η δε πιεσµένη «το κώον». Σηµασία στο παιχνίδι είχε η πλευρά µε την οποία ο αστράγαλος άγγιζε το έδαφος και όχι, όπως σήµερα, η πλευρά µε την οποία βλέπουµε το κότσι. Έτσι ανάλογα µε την πλευρά που άγγιζε το έδαφος το κότσι, οι βολές, τέσσερις τον αριθµό, από τον αριθµό των πλευρών, ονοµάζονταν κώος, χίος, ύπτιος και πρανής. Το «κώον» έπαιρνε 6 βαθµούς, η δε αντίθετη πλευρά, το «χίον», έπαιρνε 1, που ήταν και ο µικρότερος βαθµός του αστραγάλου. Από τις δύο πλατιές πλευρές το «ύπτιον» έπαιρνε 3 βαθµούς και το «πρανές» 4. Έτσι τα δύο ζεύγη των πλευρών ισοδυναµούσαν σε βαθµούς (κώον 6 + χίον 1 = 7, ύπτιον 3 + πρανές 4 =7). Ο χίος ονοµαζόταν και κύων, ο δε κώος λεγόταν και εξίτης από τον αριθµό 6 µε τον οποίο ισοδυναµούσε. Με βάση τα προηγούµενα, η πιο άσχηµη βολή ήταν εκείνη που έφερνε το 1 και λεγόταν «κύων» ή «γύπας». Είναι όµως σίγουρο πως η αξία της ριξιάς δεν εξαρτιόταν µόνο από το άθροισµα των βαθµών. Φαίνεται πως γίνονταν ειδικές συµφωνίες που απέδιδαν σε ορισµένα αθροίσµατα µία ανώτερη ή µία κατώτερη αξία. Ήταν ίσως γι αυτό που οι τιµές δεν σηµειώνονταν στα κότσια όπως στα ζάρια. Οι παίκτες ήταν έτσι ελεύθεροι να αποδίδουν τις τιµές που είχαν προσυµφωνήσει. Από την άλλη µεριά, πολλά κότσια που βρέθηκαν σε ανασκαφές φέρουν πάνω τους σχήµατα, γράµµατα ή λέξεις, που µάλλον έχουν να κάνουν µε αυτές τις συµφωνίες. Οι αρχαίοι κατέφευγαν συχνά στους αστραγάλους για να πάρουν κάποιο χρησµό βάσει κάποιων προκαθορισµένων και ουσιαστικά άγνωστων σε µας προϋποθέσεων. Πιθανότατα οι όροι αυτοί είχαν να κάνουν µε τις βολές, το συνδυασµό των αριθµών κλπ., όµως είναι γενικά αποδεκτό ότι συνδέθηκαν µε την µαντεία. Λόγω του γεγονότος ότι παίζονταν κυρίως από παιδιά κι ανέµελους νέους, έγινε το σύµβολο της ξένοιαστης και ανέµελης νεότητας. Είναι το σύµβολο της Αφροδίτης και των Χαρίτων. 13

Για τον ίδιο λόγο θεωρούνταν ότι προστάτευε τους ανθρώπους από πονηρές επιδράσεις, όπως από το κακό µάτι. Είναι ένα αποτελεσµατικό αποτρόπαιο και είναι καλό να τα έχει κανείς πάντα πάνω του.»( Αστράγαλοι) Στην ηλεκτρονική σελίδα του TheGettyMuseum, το οποίο βρίσκεται στο Λος Άντζελες, µπορεί ο διαδικτυακός επισκέπτης να παίξει αστραγάλους µε αντίπαλο τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο, Σωκράτη 1. 2.4.Η ΙΕΛΚΥΣΤΙΝ Α «Στη διελκυστίνδα τα παιδιά στέκονται σε δύο αντικριστές γραµµές, το ένα πίσω από το άλλο, και προσπαθούσαν να τραβήξουν την αντίθετη οµάδα προς το µέρος τους. Η διελκυστίνδα ή σκαπέδρα έπαιζαν και δύο µόνο παιδιά. Έστηναν όρθιο ένα ξύλο που είχε µια τρύπα στη µέση. Περνούσαν από εκεί ένα σκοινί και στην κάθε άκρη του δενόταν ένας παίκτης. Αυτός που θα κατόρθωνε, τραβώντας µε δύναµη το σκοινί, να κάνει τον αντίπαλο του να αγγίζει το δοκάρι, κέρδιζε το παιχνίδι.» (Κροντηρά Λ., 2002, σ.66). 2.5.ΤΟ ΚΟΛΛΑΒΙΖΕΙΝ «Ένας παίκτης στέκεται όρθιος και µε το χέρι του σκεπάζει τα µάτια του. Ένας άλλος τον κτυπά και συγχρόνως τον ρωτά µε ποιο χέρι τον κτύπησε» (Λήµµα «Παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα»). 2.6.Ο ΚΟΤΤΑΒΟΣ «Ο κότταβος ήταν παιχνίδι επιδεξιότητας που έπαιζαν οι αρχαίοι Έλληνες στα νυχτερινά συµπόσια για διασκέδαση και για να περνάει η ώρα. Η προέλευσή του τοποθετείται στη Σικελία. Σκοπός του παιχνιδιού αυτού ήταν να πετύχουν ένα στόχο. Σαν βολή χρησιµοποιούσαν κρασί που το εκσφενδόνιζαν µε το στόµα ή το πετούσαν µε το χέρι κρατώντας ένα ρηχό πιάτο. Στόχος ήταν η πλάστιγγα, µια πιατέλα που ήταν προσαρµοσµένη ψηλά σε ένα ραβδί, ή έπλεε σε µια λεκάνη µε νερό.η πλάστιγγα 1 Στην ηλεκτρονική σελίδα του TheGettyMuseum, το οποίο βρίσκεται στο Λος Άντζελες, µπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να παίξει αστραγάλους µε αντίπαλο τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο, Σωκράτη. TheGettyMuseum (χ.χ.).http://www.getty.edu/art/exhibitions/coming_of_age/knucklebones.swf (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). 14

έπρεπε να πέσει κάτω ή να βυθιστεί ή πέφτοντας να γίνει "καπέλο" σε ένα αγαλµατάκι που ήταν στηµένο από κάτω.ανάλογα µε την περίπτωση το χρησιµοποιούσαν και ως µαντείο, ερµηνεύοντας την τροχιά του κρασιού ή της πλάστιγγας κατά την ελεύθερη πτώση.για ανταµοιβή έβαζαν την πλάστιγγα, ή διάφορα άλλα δώρα. Σηµασία είχε όχι µόνο να πετύχουν το στόχο, αλλά και η καλαισθησία της κίνησης και της τροχιάς του βλήµατος κατά το παιχνίδι. Το παιχνίδι ήταν τόσο δηµοφιλές, που κάποιος ονόµατι Αθηναίος λένε ότι είχε συγκεντρώσει πλούσια συλλογή βραβείων. Σε ένα ποίηµα ο Έρωτας και ο Υµέναιος παίζουν κότταβο, ενώ ο Γανυµήδης µε ένα στεφάνι στα χέρια είναι διαιτητής. Ανταµοιβή είναι ένα αγαλµατάκι της Ήβης σε έναν αργυρό δίσκο. Ο Υµέναιος έριξε πρώτος, αλλά δεν πέτυχε. Τότε ο Έρως µε την σειρά του σηµάδεψε, και πριν ρίξει, έκανε από µέσα του προσευχή στην µητέρα του.»(λήµµα «κότταβος»). 2.7.HΚΡΥΠΤΙΝ Α-ΑΠΟ Ι ΡΑΣΚΙΝ Α «Η κρυπτίνδα ή αποδιδρασκίνδα, δηλαδή το κρυφτό. Το κρυφτό είναι ένα από τα πιο παλιά παιχνίδια. Μάλιστα στην αρχαία Σπάρτη ήταν ένα από τα γυµνάσµατα των αγοριών. Κρυφτό συνέχισαν να παίζουν, αγόρια και κορίτσια, από τα πολύ µικρά τους χρόνια, µέχρι και σήµερα»(κροντηρά Λ., 2002,85). «Ένας παίκτης κλείνει τα µάτια του και οι άλλοι τρέχουν να κρυφτούν σε ορισµένο χρόνο.ο παίκτης ανοίγει τα µάτια του και ψάχνει να τους βρει. Κάθε φορά που βρίσκει έναν, πρέπει να προλάβει να τρέξει πρώτος στη θέση του, αλλιώς χάνει»(λήµµα:«παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα»). 2.8.Ο ΚΥΝ ΑΛΙΣΜΟΣ «Στον κυνδαλισµό τα παιδιά µαζεύονταν σ ένα µέρος µε λάσπες και το καθένα έριχνε µια βέργα, έναν µικρό πάσσαλο. Η βέργα έπρεπε να σταθεί όρθια στη γη ή να ρίξει κάτω τη βέργα κάποιου άλλου παίκτη για να την πάρει αυτός που έριξε. Κέρδιζε όποιος µάζευε τις περισσότερες βέργες. Από αυτό το παιχνίδι βγήκε η 15

έκφραση «πάσσαλος πασσάλωεκρούεται», δηλαδή για να χτυπηθεί ένας πάσσαλος χρειάζεται ένας άλλος πάσσαλος.» Λήµµα: «Παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα») 2.9.ΤΑ ΠΕΝΤΕΛΙΘΑ «Τα πεντέλιθα (σήµερα πεντόβολα) είναι ένα αρχαίο παιχνίδι. Παίζεται όµως ακόµα και σήµερα. Στο παιχνίδι αυτό µπορούσαν να παίξουν όσα παιδιά ήθελαν. Το κάθε παιδί είχε συγκεντρωµένα πέντε βοτσαλάκια κοντά στα πόδια του. Ο κάθε παίκτης πετούσε ένα βοτσαλάκι ψηλά και έπρεπε να το ξαναπιάσει αφού πρώτα είχε πάρει από κάτω ένα ακόµα βοτσαλάκι» (Λήµµα «Παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα»). 2.10.Η ΣΤΡΕΠΤΙΝ Α «Στη στρεπτίνδα τα παιδιά προσπαθούσαν να αναποδογυρίσουν ένα νόµισµα ή ένα όστρακο µε κατάλληλο χτύπηµα.»(κροντηρά, Λ., 2002, σ.68). 2.11.Η ΧΑΛΚΗ ΜΥΙΑ «Ένα αγαπηµένο οµαδικό παιχνίδι ήταν η χαλκήµυία, που είναι η σηµερινή µας τυφλόµυγα. Έδεναν µε ένα µαντίλι τα µάτια ενός παιδιού που φώναζε: «πάω να κυνηγήσω την χαλκήµυία». Οι άλλοι του απαντούσαν: «Θα την κυνηγήσεις, αλλά δεν θα την πιάσεις» και τον χτυπούσαν απαλά στην πλάτη µε ραβδάκια. Ο παίχτης µε τα µάτια κλειστά προσπαθούσε να πιάσει ένα από τα άλλα παιδιά. Όταν τα κατάφερνε, έπαιρνε το άλλο παιδί τη θέση του» (Βερόγκου Μ., 2013). 2.12.H ΧΥΤΡΙΝ Α «Στη χυτρίνδα ένας παίκτης καθόταν κάτω και παρίστανε τη χύτρα. Ένας άλλος έκανε τον φύλακα. Με το αριστερό του χέρι πάνω στο κεφάλι του καθισµένου, έτρεχε γύρω τριγύρω του, κυνηγώντας αυτούς που προσπαθούσαν να αγγίξουν το παιδί-χύτρα». Όποια παιδιά ακουµπούσε, έβγαιναν από το παιχνίδι. 16

Με τον ίδιο τρόπο παίζεται το παιχνίδι αυτό και στα νεότερα χρόνια σε πολλά µέρη της χώρας µας. Του δίνουν ονόµατα όπως: «γύρω γύρω το ψητό», «παπαδίτσα», «φέσας» κ.α.» (Κροντηρά, Λ., 2002, σ.67). 17

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στην εργασία αυτή επιχειρήσαµε να περιγράψουµε διάφορα παιχνίδια της αρχαιότητας διακρίνοντάς τα σε οµαδικά και ατοµικά. Ενώ τα παιχνίδια είχαν ορισµένους κανόνες, τα παιδιά µπορούσαν να κάνουν και τις δικές τους σχετικές ρυθµίσεις. Επίσης, αν κρίνουµε από το πλήθος και την ποικιλία των παιχνιδιών, τα παιδιά στην αρχαιότητα φαίνεται να διέθεταν αρκετές για να παίξουν. Και αυτό είναι ίσως το λείπει από τη σηµερινή εποχή: το παιχνίδι σε συνδυασµό µε τον ελεύθερο χρόνο, που φαίνεται πως λείπει ακόµη και από παιδιά µικρής ηλικίας. Όµως πάντα θα πρέπει να έχουµε στο µυαλό µας πως σε όλες τις εποχές και σε όλους τους τόπους παιδί και παιχνίδι θα πηγαίνουν µαζί, όπως εξάλλου φαίνεται και από την κοινή ρίζα των λέξεων. Το παιχνίδι «παιδεύει» δηλ. εκπαιδεύει το παιδί, είναι µε απλά λόγια ένας τρόπος αβίαστης και ευχάριστης µάθησης. 18

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΙΑ ΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κροντηρά, Λ. (2002). Ελάτε να παίξουµε. Αθήνα: εκδ. Φυτράκη. ΙΑ ΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Βερόγκου, Μ. (2013). ΤΑ ΠΑΙΧΝΙ ΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ. ιαθέσιµο στο: http://schoolpress.sch.gr/istoriomnemones/%cf%84%ce%b1- %CF%80%CE%B1%CE%B9%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%B4%CE%B9%C E%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD- %CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%B1- %CE%B1%CE%B8%CE%B7%CE%BD%CE%B1/ (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). ηµοτικό Σχολείο Ιθάκης (2013). Και κύλαγε το τσέρκι ιαθέσιµο στο: http://hamomilaki.blogspot.gr/2013/02/hoop-tserkitsourli.html?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=feed:+ha momilaki+(to+hamomilaki(τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). MAKIS (2012).Η ΒΡΑ ΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ. ιαθέσιµο στο: https://sinemakis.wordpress.com/2012/03/16/%ce%b7- %CE%B2%CF%81%CE%B1%CE%B4%CE%B9%CE%B1- %CF%84%CF%89%CE%BD- %CF%80%CE%B1%CE%B9%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%B4%CE%B9%C F%89%CE%BD/(τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). Λήµµα «Κότταβος» (2013). ιαθέσιµο στο: http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%9a%cf%8c%cf%84%cf%84%ce%b1%ce% B2%CE%BF%CF%82) (τελευταία πρόβαση, 02/05/3025). Λήµµα «Παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα» (2014). ιαθέσιµο στο: http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%a0%ce%b1%ce%b9%cf%87%ce%bd%ce %AF%CE%B4%CE%B9%CE%B1_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE% 19

B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1_%CE%95%CE%BB%CE%BB %CE%AC%CE%B4%CE%B1#.CE.93.CE.B9.CE.BF-.CE.93.CE.B9.CE.BF (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). The Getty Museum (χ.χ.).http://www.getty.edu/art/exhibitions/coming_of_age/knucklebones.swf (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). (χ.σ.) 2014.Ancient Greeks:Growing up in Greece. ιαθέσιµο στο: http://www.bbc.co.uk/schools/primaryhistory/ancient_greeks/growing_up_in_greece/ (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). (χ.σ.) (χ.χ.) Αιώρα ή Κούνια. ιαθέσιµο στο: http://titanis.pblogs.gr/aiwra-ena-arhaioellhniko-paihnidi.html (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). (χ.σ.) (2015) Αστράγαλοι. ιαθέσιµο στο: http://www.ancientgreektoys.gr/index.php/el/component/content/article/36- epitrapezia/83-astragaloi (τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). (χ.σ.) (χ.χ.) Εκπαιδευτικές Μουσειακές Προσεγγίσεις. ιαθέσιµο στο: http://ekmouseiakes-pro.com/logotupo.html(τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). (χ.σ.) (χ.χ.) Το σείστρο. ιαθέσιµο στο: http://kotsanas.com/exh.php?exhibit=2104005(τελευταία πρόσβαση, 02/05/2015). 20