ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στις 9 Ιουλίου του 2008, το κτίριο Chrysler, ένα από τα πλέον αγαπημένα κτίσματα που δεσπόζουν στον ορίζοντα της Νέας Υόρκης, αγοράστηκε έναντι 800 εκατομμυρίων δολαρίων από μια ξένη κυβέρνηση. Έτσι, ένα από τα πλέον εμβληματικά κτίρια της Αμερικής, το οποίο συμβόλιζε την ισχύ, τη βιομηχανία της, πέρασε στα χέρια ξένων. Και δεν ήταν μια οποιαδήποτε ξένη κυβέρνηση το κτίριο δεν αγοράστηκε από Βρετανούς, ούτε από Γερμανούς ή Γάλλους για την ακρίβεια, δεν πέρασε στα χέρια καμίας δυτικής οικονομικής δύναμης. Ο αγοραστής προερχόταν από το νέο μπλοκ των ταχέως αναδυόμενων χωρών, οι οποίες απειλούν σήμερα την άνω των 500 ετών οικονομική κυριαρχία της Δύσης. Αγοραστής ήταν το επενδυτικό ταμείο της κυβέρνησης του Άμπου Ντάμπι. Η αγορά του κτιρίου Chrysler αποτελούσε μέρος των 1,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων τα οποία, σύμφωνα με εκτιμήσεις, δαπανήθηκαν για την αγορά εμπορικών ακινήτων στις ΗΠΑ από επενδυτές προερχόμενους από τη Μέση Ανατολή μέσα στους έξι μόλις πρώτους μήνες του 2008. Δεν ήταν η πρώτη αγορά αυτού του είδους δεν πρόκειται να είναι η τελευταία. Μάλιστα, μετά το οικονομικό φιάσκο του 2008 και την κατάρρευση στις τιμές των ακινήτων που το συνόδευσε, οι συχνότητα των αγορών τέτοιου είδους προβλέπεται ότι θα επιταχυνθεί ακόμη περισσότερο. 1 Το Πώς Χάθηκε η Δύση αποτελεί την ιστορία του πώς τα από οι-
12 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ κονομικής άποψης ισχυρότερα κράτη του κόσμου έχουν γίνει μάρτυρες της παρακμής του πλούτου και της κυρίαρχης πολιτικής θέσης τους, σε βαθμό που, σήμερα, βρίσκονται στο χείλος της εκχώρησης όλων εκείνων για τα οποία έχουν αγωνιστεί της οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτικής κυριαρχίας. 2 Τρεις είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους η Δύση έχει υποστεί αυτή τη σημαντική διάβρωση των πλεονεκτημάτων της, της οποίας ο ρυθμός επιταχύνεται κάθε χρόνο που περνάει. Πρώτον, λόγω των παρωπίδων που εγκλώβισαν τις πολιτικές και στρατιωτικές επιλογές της, η Δύση (κυρίως οι ΗΠΑ) έχει κατορθώσει να αποξενώσει αυτές ακριβώς τις αναδυόμενες χώρες με τις οποίες ανταγωνίζεται τώρα. Παρότι οι χώρες αυτές εξακολουθούν να εμπορεύονται με τους δυτικούς ομολόγους τους, συχνά οι συναλλαγές αυτές γίνονται με σφιγμένα δόντια και με μια υποβόσκουσα αίσθηση αμοιβαίας δυσπιστίας. Φυσικά, το τελικό αποτέλεσμα ήταν η ενίσχυση της πόλωσης, αντί η ενθάρρυνση της δημιουργίας αξιόπιστων συμμαχιών. Αν δεν υπήρχε το κίνητρο του κέρδους, ο πραγματικός κίνδυνος είναι πως όταν φτάσει η στιγμή κατά την οποία τα αναδυόμενα κράτη δεν είναι υποχρεωμένα να συναλλάσσονται με τη Δύση, θα πάψουν να το κάνουν. Ο δεύτερος λόγος είναι αυτός που ο Τόμας Φρίντμαν περιγράφει ως έναν «επίπεδο κόσμο» η μείωση του κόστους μεταφοράς, επικοινωνίας και παραγωγής, στοιχεία τα οποία διευκόλυναν τη μεταφορά τεχνολογίας. Πράγματι, τα τεχνολογικά και οικονομικά πλεονεκτήματα της Δύσης κατέστησαν εφικτή αυτή την κατάσταση και είχαν ως φυσική συνέπεια την ενθάρρυνση της υιοθέτησης σε παγκόσμιο επίπεδο τεχνολογικών και προτύπων διακυβέρνησης στη βάση των βέλτιστων πρακτικών. Όμως, τα πλεονεκτήματα αυτά, τα οποία κάποτε αποτελούσαν μονοπώλιο των Δυτικών, με τον καιρό εξαπλώθηκαν και οπωσδήποτε η τάση αυτή θα συνεχιστεί.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο αυτό εστιάζει στον τρίτο λόγο. Το Πώς Χάθηκε η Δύση παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο, στην πορεία των πενήντα τελευταίων χρόνων, οι πλέον προηγμένες και προνομιούχες χώρες του πλανήτη σπατάλησαν τα άλλοτε αδιαμφισβήτητα πλεονεκτήματά τους μέσα από μια μεγάλη σειρά θεμελιωδώς λανθασμένων οικονομικών πολιτικών. Οι αποφάσεις αυτές είναι που, στην πορεία του χρόνου, οδήγησαν σε μια οικονομική και πολιτική διελκυστίνδα η οποία πλέον ετοιμάζεται να αποβεί υπέρ του αναδυόμενου κόσμου. 3 Εφόσον δεν πραγματοποιηθούν ριζοσπαστικές αλλαγές πολιτικής μέσα στην επόμενη δεκαετία, το πλεονέκτημα στο πεδίο του ποιος ελέγχει τι πολύ γρήγορα θα ανήκει στην Κίνα, την Ινδία, τη Ρωσία ή τη Μέση Ανατολή, ενώ η σημερινή βιομηχανική Δύση είναι βέβαιο ότι θα βιώσει μια βίαιη οικονομική παρακμή.
14 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τον Σεπτέμβριο του 2008, ο κόσμος έγινε μάρτυρας μιας άνευ προηγουμένου επίθεσης στις οικονομικές δομές τις οποίες η Δύση θεωρούσε δεδομένες τα προηγούμενα πενήντα χρόνια. Το ένα μετά το άλλο, ωστικά κύματα έπληξαν το σύστημα. Η κάθε μέρα έμοιαζε να φέρνει μια νέα καταστροφή. Μέσα σε μόλις τρεις εβδομάδες, η Lehman Brothers, ένας από τους πυλώνες του αμερικανικού τραπεζικού συστήματος, κατέρρευσε οι βασικοί πιστωτές της αμερικανικής αγοράς ακινήτων, η Fannie Mae και η Freddie Mac, οδηγήθηκαν σε υποχρεωτική εθνικοποίηση η AIG, η μεγαλύτερη ασφαλιστική εταιρεία του κόσμου, γονάτισε και η ίδια της η ύπαρξη αμφισβητήθηκε (η εταιρεία τελικά έλαβε μια σημαντική, σωτήρια ενίσχυση της τάξης των 85 δισεκατομμυρίων δολαρίων από την αμερικανική κυβέρνηση προκειμένου να αντέξει). Εν τω μεταξύ, στη Βρετανία, η διάσωση από την κυβέρνηση των τραπεζικών κολοσσών Lloyds TSB και Royal Bank of Scotland ξεπερνούσε κατά πολύ σε κόστος το 1,4 τρισεκατομμύρια δολάρια (850 δισεκατομμύρια λίρες) το 2009. Στη διάρκεια όλων αυτών των κλυδωνισμών, τρισεκατομμύρια δολάρια χάθηκαν σε χρηματιστήρια, από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Λονδίνο και το Ρέικιαβικ, καθώς και σε πολλά άλλα μέρη, θέτοντας σε κίνδυνο τις συντάξεις και τις οικονομίες εκατομμυρίων ανθρώπων. Όμως, παρότι τα γεγονότα αυτά υπήρξαν συγκλονιστικά και
16 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ οι συνέπειές τους κατακλυσμιαίες, το Πώς Χάθηκε η Δύση δεν αφορά τα άμεσα «γιατί και πώς» αυτής της συντριπτικής και απρόσμενης οικονομικής καταστροφής. Είναι αναντίρρητο ότι η κατάρρευση αυτή σάρωσε τον κόσμο, όμως ακριβώς όπως ένα τσουνάμι το οποίο μοιάζει να εμφανίζεται από το πουθενά, αφήνοντας μονάχα θάνατο και καταστροφή στο πέρασμά του, τα γεγονότα του 2008 αποτέλεσαν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα των ρηγμάτων και των μετατοπίσεων των οικονομικών τεκτονικών πλακών οι οποίες κρύβονταν κάτω από τα φαινομενικά γαλήνια οικονομικά ύδατα πάνω στα οποία οι δυτικές οικονομίες διέγραφαν την ομαλή ρότα τους τα τελευταία πενήντα χρόνια. 1 Εντούτοις, αντίθετα με τις τεκτονικές πλάκες κάτω από τους ωκεανούς, εφόσον τα συγκεκριμένα οικονομικά ρήγματα είχαν εντοπιστεί και αντιμετωπιστεί, ενδεχομένως η οικονομική κρίση του 2008 να μην είχε σημειωθεί ποτέ οπωσδήποτε δεν θα λάμβανε τις βίαιες διαστάσεις με τις οποίες εκδηλώθηκε τελικά. Η κατάρρευση αποτέλεσε την κορύφωση μιας σειρά σφαλμάτων και λαθών σε επίπεδο πολιτικής, τα οποία συσσωρεύονταν στην πορεία των τελευταίων πενήντα χρόνων, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν, προκαλώντας τη χειρότερη οικονομική κρίση μετά τη Μεγάλη Ύφεση. Το πλέον απίστευτο είναι ότι πολλές κυβερνήσεις, λες και ήταν τυφλές, ανήμπορες να εντοπίσουν τις πραγματικές αιτίες της θύελλας που ξέσπασε το 2008, συνέχισαν να εφαρμόζουν αυτές τις λανθασμένες πολιτικές. Όμως, εδώ υπάρχει ένα ευρύτερο πλαίσιο που απαιτεί ανάλυση. Είναι σφάλμα να θεωρηθούν τα όσα συνέβησαν ως ένα μεμονωμένο και σχετικά ελεγχόμενο επεισόδιο. Για την ακρίβεια, αυτό που συνέβη το 2008 σηματοδότησε ένα ακόμη στάδιο μιας θεμελιώδους μετάβασης από τον έναν οικονομικό πόλο σε έναν άλλο από τη Δύση, στον αναδυόμενο κόσμο. 2 Για πολλούς πολιτικούς επιστήμονες, αυτή η μετάβαση χαρα-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 κτηρίζεται από επιπτώσεις στο επίπεδο της παγκόσμιας ηγεμονίας που γεννούν προβληματισμό. Για τους ανθρώπους αυτούς, το κατά πόσο ζούμε σε ένα μονοπολικό κόσμο (για παράδειγμα, σ έναν κόσμο όπου κυριαρχούν οι ΗΠΑ), σ ένα διπολικό κόσμο, αντίστοιχο, για παράδειγμα, της εποχής του Ψυχρού Πολέμου, ή σ έναν πολυπολικό κόσμο, ο οποίος θα κυβερνάται από ένα πλήθος κρατών με διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες, αποτελεί ζήτημα ύψιστης σημασίας. Όμως, μέσα από το στενό, ωφελιμιστικό πρίσμα ενός οικονομολόγου, αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι η οικονομική ευημερία (για τη Δύση, σε συνδυασμό με τις ελευθερίες) αντί του ποιος ελέγχει τελικά τον πλανήτη. Η οικονομολογία και οι οικονομολόγοι είναι ένοχοι της θεώρησης του κόσμου, των οικονομιών και των χωρών ως συμμέτοχων σε ένα πρωτάθλημα, όπου νικητής μπορεί να είναι μόνο ένας, παρότι δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι ο παγκόσμιος χρηματιστής είναι αυτός που αποφασίζει ποιος θα διαθέτει στρατιωτική και πολιτική εξουσία. Έχει τελικά σημασία αν κάποια άλλη χώρα είναι πλουσιότερη και στρατιωτικά ισχυρότερη; Ποιος νοιάζεται για το αν μια χώρα κυριαρχεί οικονομικά, εφόσον η δική του χώρα ευημερεί και μπορεί να χειρίζεται τις εσωτερικές της υποθέσεις; Για παράδειγμα, οι κοινωνίες της Δανίας, της Σουηδίας και της Νορβηγίας, καθεμιά τους οικονομικά προηγμένη, μοιάζουν να μην τρέφουν τον παραμικρό προβληματισμό σχετικά με το ποιος κυριαρχεί στον κόσμο, εφόσον αυτές αφήνονται στην ησυχία τους, να ευημερούν και να ζουν ειρηνικά, αν και η στάση τους θα μπορούσε κάλλιστα να αλλάξει σε περίπτωση που, όποιος κρατούσε τα οικονομικά ηνία, άρχιζε να πλήττει τις ελευθερίες τους και να επιχειρεί να αλλοιώσει τον τρόπο ζωής τους. Όμως, έως ότου συμβεί αυτό, το κατά πόσο την οικονομική πρωτοκαθεδρία κατέχει η Κίνα, η Ρωσία ή η Αμερική φαντάζει, στα μάτια τους, εν πολλοίς αδιάφορο.
18 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ Προφανώς, ο διαχωρισμός της πολιτικής από την οικονομική διάσταση είναι λανθασμένος. Στην πραγματικότητα, πολιτική και οικονομία είναι έννοιες αλληλένδετες, άρρηκτα συνδεδεμένες. Σε κάθε περίπτωση, όμως, το Πώς Χάθηκε η Δύση θα εστιάσει στις οικονομικές μεταβολές και το πώς αυτές είναι βέβαιο ότι θα μεταμορφώσουν τον κόσμο στον οποίο θα ζήσουμε εμείς και οι μελλοντικές γενιές. Τα χρονικά περιθώρια εξαντλούνται. Εάν η Δύση δεν υιοθετήσει ριζοσπαστικές αλλαγές, πολλές από τις οποίες προτείνονται στις σελίδες αυτού του βιβλίου, και δεν το πράξει τάχιστα, σύντομα θα είναι πολύ αργά. Όχι απαραιτήτως επειδή η Κίνα θα πλουτίσει τόσο πολύ, αλλά μάλλον λόγω των ανοησιών που χαρακτηρίζουν τη λήψη πολιτικών αποφάσεων στην Αμερική. Πώς κατάφερε η Δύση να αποποιηθεί την αναμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία της;
ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 19 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ