ΝΙΚΟΣ ΦΑΡΜΑΚΗΣ Επικ. Καθηγητής Α.Π.Θ. ÄÇÌÏÓÊÏÐÇÓÅÉÓ ÊÁÉ ÄÅÏÍÔÏËÏÃÉÁ Θεσσαλονίκη 2009
2 ΝΙΚΟΣ ΦΑΡΜΑΚΗΣ : Εκδόσεις Χριστοδουλίδη Α. & Π. Χριστοδουλίδη Ο.Ε. Κ. Μελενίκου 22 - Τ.Κ. 54635 Θεσσαλονίκη Τηλ. 231/0248486, Fax 231/0248478 Ε-mail: info@xristodoulidi.gr www.xristodoulidi.gr ISBN: 978-960-8183-75-9 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή εν όλω ή εν μέρει ή και περιληπτικά, κατά παράφραση ή διασκευή, του παρόντος έργου με οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό και ηχογραφήσεως ή άλλως πως σύμφωνα με τους Ν.2387/1920, 4301/1929, τα Ν.Δ. 3565/56, 4254/62, 4264/75, Ν.100/74 και λοιπούς εν γένει κανόνες Διεθνούς Δικαίου, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα και του εκδότη.
ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ, ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 3 Στους γονείς μου, Γεώργιο και Ασημίνα και στη σύζυγό μου, Ευαγγελία
4
ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ, ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 5 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Περιεχόμενα... 5 Πρόλογος του συγγραφέα... 7 Εισαγωγή... 11 Κεφάλαιο 1 ο Δημοσκοπήσεις, Δεοντολογία, Δημοκρατία... 15 Κεφάλαιο 2 ο Δειγματοληψία... 23 Κεφάλαιο 3 ο Στατιστική Επεξεργασία Αποτελεσμάτων... 71 Κεφάλαιο 4 ο Δημοσίευση Αποτελεσμάτων Δημοσκοπήσεων... 93 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 105 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Μαθηματικοί Τύποι και Οδηγίες... 107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Κώδικες Σ.Ε.Δ.Ε.Α.... 119 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ Στατιστικοί Πίνακες... 165 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 179
6
ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ, ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 7 Πρόλογος του συγγραφέα Οι Δημοσκοπήσεις και γενικότερα Μετρήσεις και οι Έρευνες Αγοράς α- ποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής εδώ και πολλά χρόνια πια. Γίνεται ευρύτατη χρήση τους σε ολοένα και περισσότερους τομείς και δραστηριότητες της Οικονομίας, της Πολιτικής και της Κοινωνίας γενικότερα. Είναι ένας δυναμικός και ανερχόμενος κλάδος εφαρμογής της Στατιστικής και των Μαθηματικών γενικότερα, που αριθμεί κάτι λιγότερο από ε- κατό χρόνια εμφάνισης στο προσκήνιο. Η θεωρητική κάλυψη έγινε, κύρια, στις δεκαετίες του 1910 και 1920 και οι καθαυτό εμπορικές εφαρμογές άρχισαν να ενσαρκώνονται στη δεκαετία του 30. Αυτά συνέβαιναν κυρίως στην Αμερική. Στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο άρχισαν μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Ειδικά στην Ελλάδα έχουμε εφαρμογές δειλά-δειλά στο τέλος της δεκαετίας του 60 και με πολλή έμφαση πια από το 1975 και μετά. Όπως όλα τα «καινά δαιμόνια», έτσι και οι εφαρμογές της Στατιστικής κουβαλούσαν μαζί με τη χρησιμότητά τους και αρκετά προβλήματα. Τα περισσότερα προβλήματα τα συναντάμε στο πεδίο της Επικοινωνιακής Διαχείρισης των αποτελεσμάτων. Εδώ έχουν γίνει κατά καιρούς και λαθροχειρίες σε αρκετή έκταση. Είδαμε για παράδειγμα δημοσιεύματα ό- που το άθροισμα των ποσοστών δεν έδινε 100%, ενώ ο σχολιασμός μερικές φορές αξιοποιούσε το λάθος ή έδειχνε να μην το αντιλαμβάνεται σε άλλες πιο αθώες παρεκτροπές. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις δεν α- ναφερόταν η ταυτότητα της έρευνας. Αυτά τα φαινόμενα αραίωσαν σύντομα και μετά το 1985 είναι πολύ σπάνια έως ανύπαρκτα πια στην Ελληνική πραγματικότητα. Αυτό απέδειξε περίτρανα, ότι η μεν Στατιστική μπορεί να μην κάνει λάθη στις εκτιμήσεις της, αλλά οι θεράποντές της, οι Στατιστικοί, όπως και όλοι οι άλλοι που εμπλέκονται, κάνουν λάθη και «λάθη». Ακριβώς για να εξαλείψουμε ή έστω να μειώσουμε δραστικά τα παραπάνω, που είναι φαινόμενα άκρως αρνητικά, επιστρατεύουμε τη Δεοντολογία. Οι βασικές Αρχές Δεοντολογίας, όπως υπάρχουν σε διάφορους διεθνείς κώδικες, θα περιγραφούν και θα αναλυθούν στο παρόν σύγγραμμα. Μία βασική και προφανής απαίτηση είναι η πιστή τήρησή τους από
8 όλους. Κάνουμε επίσης, σε πολλά σημεία του κειμένου, χρήση του όρου δεοντολογία, γράφοντας απλά τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα, όπως αυτές διαμορφώθηκαν κατά τη διδασκαλία του μαθήματος «Εισαγωγή στη Δειγματοληψία» στο Τμήμα Μαθηματικών του Α.Π.Θ. επί 14, μέχρι στιγμής, χρόνια. Η δεοντολογία και οι αρχές της, όπως τις βλέπουμε από τη σκοπιά μας, θα παρουσιαστούν αναπόσπαστα και παράλληλα με τις διαδικασίες και τις τεχνικές της δειγματοληψίας, καθώς και της επεξεργασίας των δεδομένων, που προκύπτουν από τη δειγματοληψία. Είναι προφανές, ότι σε όλα τα επίπεδα μιας έρευνας απαιτούνται δεοντολογικές συμπεριφορές για τη στήριξη της αξιοπιστίας των ερευνών. Το παρόν βιβλίο πιστεύουμε ότι θα φανεί χρήσιμο στους φοιτητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών, που λειτουργεί στα πλαίσια του Τμήματος Μαθηματικών του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, αλλά και στους προπτυχιακούς φοιτητές του ίδιου τμήματος σε κάποιο βαθμό. Επίσης, πιστεύουμε, θα φανεί χρήσιμο και σε όλους εκείνους που έχουν κάποια συνάφεια με την Πολιτική και τις Μετρήσεις πολιτικού χαρακτήρα, όπως είναι οι δημοσιογράφοι, οι πολιτικοί, οι φοιτητές των τμημάτων Μαζικών Μέσων Ενημέρωσης και των τμημάτων Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών, κλπ. Τέλος θα ήθελα, και από τη θέση αυτή, να ευχαριστήσω το Διοικητικό Συμβούλιο του Σ.Ε.Δ.Ε.Α., που μου παρείχε άδεια να κάνω χρήση και δημοσίευση υλικού από τις ιστοσελίδες του, με επιστολή του Προέδρου του κ. Δ. Α. Μαύρου. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους όσους, με ο- ποιονδήποτε τρόπο, συνέβαλαν στην έκδοση αυτή και ιδιαίτερα στον Εκδοτικό Οίκο «Α & Π Χριστοδουλίδη», που είχε την φροντίδα της έκδοσης. Είναι ευπρόσδεκτη κάθε παρατήρηση και καλόπιστη κριτική για τη βελτίωση του παρόντος συγγράμματος ή τη διόρθωση λαθών, που αναπόφευκτα συνοδεύουν κάθε ανθρώπινη προσπάθεια. Δρ Νικόλαος ΦΑΡΜΑΚΗΣ Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2002
ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΕΙΣ, ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 9 Πρόλογος του συγγραφέα για τη Δεύτερη Έκδοση Άνοιξη του 2008 και η νεαρή κυρία που ακούει στο όνομα Δειγματοληψία διάγει πλέον το 113 ο έτος της ηλικίας της, δηλαδή το 113 ο έτος της νεότητάς της γιατί μπροστά σε άλλους κλάδους της Επιστήμης είναι ακόμη νήπιο. Είναι μεν νήπιο αλλά έχει κάνει πολλά βήματα και προχώρησε σε εφαρμογές που βοηθούν τους εχέφρονες ανθρώπους να ευτυχήσουν και να προάγουν τα καλώς εννοούμενα συμφέροντά τους. Ας μας επιτραπεί να πιστεύουμε ότι μία από τις εφαρμογές της, που φαίνεται να εργάστηκαν προς το τη σωστή πλευρά των ανθρώπινων συμφερόντων και ενδιαφερόντων, είναι και το ανά χείρας βιβλίο του υποφαινομένου, που έχουμε την ευτυχία να το δούμε να κυκλοφορεί ήδη σε δεύτερη ελαφρά επαυξημένη και βελτιωμένη έκδοση. Πιο συγκεκριμένα: Προστέθηκαν μερικά λυμένα παραδείγματα στο 2 ο Κεφάλαιο του βιβλίου και μερικοί τύποι στο Παράρτημα με τους Μαθηματικούς τύπους, ιδίως τύποι σχετικοί με τον Συντελεστή Μεταβλητότητας, που υπεισέρχεται σε όλο και περισσότερες εφαρμογές. Έγιναν μερικές διορθώσεις ορθογραφικού κυρίως χαρακτήρα αλλά και εκφραστικού σε μερικά σημεία. Έγιναν και υπολογιστικού χαρακτήρα διορθώσεις ιδίως στο παράδειγμα 2.2.2, σελ 43 μέχρι 54, της πρώτης έκδοσης. Ο σκοπός του βιβλίου παραμένει φυσικά ο ίδιος: Να θέσει το θέμα της Δεοντολογίας των Δημοσκοπήσεων και να το υποστηρίξει περιγράφοντας τις διάφορες πτυχές του μέσα από το ανεξάρτητο παράθυρο της Μαθηματικής Επιστήμης. Θεωρώ τον εαυτό μου υποχρεωμένο να ευχαριστήσει του φίλους και συναδέλφους που καλόπιστα μου υπέδειξαν αρκετά από τα λάθη που διορθώνονται με τη δεύτερη έκδοση. Σημειώνουμε μάλιστα ότι οι περισσότερες διορθώσεις προήλθαν από τους φοιτητές του Μεταπτυχιακού Προ-
10 γράμματος Σπουδών του Τμήματος Μαθηματικών του Α.Π.Θ., Κατεύθυνση Στατιστικής και Επιχειρησιακής Έρευνας. Τους ευχαριστώ και τους απευθύνω και από τη θέση αυτή την ευχή μου για καλή σταδιοδρομία. Ευχαριστώ επίσης τον Εκδοτικό Οίκο Α. & Π. Χριστοδουλίδη για την επιμελημένη έκδοση του βιβλίου, αντίστοιχα καλής με την πρώτη. Επαναλαμβάνω και πάλι ότι είναι ευπρόσδεκτη κάθε παρατήρηση και καλόπιστη κριτική για τη βελτίωση και της δεύτερης έκδοσης του παρόντος συγγράμματος ή τη διόρθωση λαθών, που αναπόφευκτα συνοδεύουν κάθε ανθρώπινη προσπάθεια. Δρ Νικόλαος ΦΑΡΜΑΚΗΣ Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2008