ΘΕΣΕΙΣ Τριήμερο συζήτησης 27-29 Σεπτεμβρίου 2002 Μαρξιστική θεωρία και συγκυρία Θέμα: Το αίτημα των γυναικείων δικαιωμάτων στο κίνημα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης Σίσσυ Βωβού Το Παγκόσμιο δίκτυο γυναικών που ξεκίνησε ως ιδέα στο συνέδριο του Πεκίνου του 1995, έκανε την πρώτη του μεγάλη εκδήλωση το 2000, με την Παγκόσμια Πορεία Γυναικών ενάντια στη Φτώχεια και τη Βία κατά των γυναικών. Έκτοτε, η Παγκόσμια πορεία υπάρχει, αναπτύσσει τις δραστηριότητές της σε τοπικά, εθνικά και παγκόσμιο επίπεδα, συσπειρώνει καινούριες δυνάμεις και συμμετέχει συστηματικά και ως συνιστώσα σε διεθνή φόρα εναντίον της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, όπως αυτά του Πόρτο Αλέγκρε 1 και 2, και τώρα στη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ αλλά και σε άλλα ηπειρωτικά και εθνικά ή περιφερειακά, τα οποία βρίσκονται υπό διαμόρφωσιν. Στην Ελλάδα, η Πρωτοβουλία για την Παγκόσμια Πορεία Γυναικών συμμετέχει στη Διεθνή Δράση και στην Πρωτοβουλία για το Ελληνικό Κοινωνικό Φόρουμ. Η Παγκοσμιοποίηση έχει φύλο Ότι η υποτελής θέση των γυναικών είναι η πιο μακρόχρονη, έμμονη και καθολική μορφή καταπίεσης στην ιστορία, και την αποκαλούμε συμβατικά πατριαρχία, είναι μάλλον κοινά αποδεκτή άποψη. Ότι οι γυναίκες εντάσσονται στο κοινωνικό σύστημα με διαφορετικούς όρους απ' ότι οι άνδρες, επίσης μπορεί να γίνει αποδεκτό. Εμείς θέλουμε να ορίσουμε αυτούς τους διαφορετικούς όρους ως όρους φύλου, και το ίδιο θέλουμε να δούμε και να αναλύσουμε ότι οι παγκοσμιοποίηση έχει φύλο, κάτι το οποίο τελευταία μόνο έχει μπει στη συζήτηση και αυτό εν μέρει λόγω της ανάπτυξης των διεθνών δικτύων των γυναικών, απ' τα οποία το σημαντικότερο μάλλον, και αρκετά συστηματικό, είναι η Παγκόσμια Πορεία Γυναικών. Η Crista Wichterich, που είχαμε την ευκαιρία να ακούσουμε το Μάρτιο στο θεματικό συνέδριο του Συνασπισμού "Ο φεμινισμός στην εποχή της παγκοσμιοποίησης", έγραψε, όπως λέει, το βιβλίο της "Η Παγκοσμιοποιημένη γυναίκα" το 1998, γιατί έβλεπε ότι τα τόσα βιβλία που είχαν ήδη τότε βγει γι' αυτό το φαινόμενο δεν ανέλυαν καθόλου τις κατά φύλο επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης. Γιατί θέτουμε το θέμα με όρους φύλου; Ακριβώς γιατί και σ' αυτό το φαινόμενο, έχουμε τη συμμετοχή των δύο συστημάτων εξουσίας, καταπίεσης, και εκμετάλλευσης, δηλαδή της πατριαρχίας ΚΑΙ του καπιταλισμού, τα οποία καθορίζουν τη σχετικές επιδράσεις στις γυναίκες. 1
Από οικονομική άποψη, κυρίαρχο στοιχείο στη θέση των γυναικών στην οικονομία τόσο των ανεπτυγμένων καπιταλιστικά χωρών όσο και εκείνων των λεγόμενων τρίτων χωρών, είναι η μεγαλύτερη συμμετοχή τους στην ανασφαλή, επισφαλή, περιστασιακή, κακοπληρωμένη και σε χαμηλές ειδικεύσεις απασχόληση απ' ότι αυτή των ανδρών. Σύμφωνα με στοιχεία του 1997, το 81% αυτών των εργασιών στην Ευρώπη καλύπτονται από γυναίκες. Σε σύνολο, η σχετική συμμετοχή των γυναικών στην απασχόληση δεν μειώνεται, έχει γενικά μια αυξητική τάση με πολλές παλινδρομήσεις. Η συμμετοχή τους όμως στο εισόδημα μειώνεται, μαζί με τους κινδύνους από την εργασία που προέρχονται από την εντατικοποίηση και τα ελλιπή μέτρα προστασίας. Την ίδια στιγμή, δεν μειώνονται οι υποχρεώσεις τους στην οικιακή σφαίρα, γιατί η πρόταση να μοιραστούν τα οικιακά καθήκοντα προχωρά με ρυθμούς ανάπηρης χελώνας. Σε όλες τις κρίσεις, οι πρώτες που πετιούνται έξω από τα εργοστάσια και τις επιχειρήσεις είναι οι γυναίκες, γιατί υπάρχει η γενική πεποίθηση στην κοινωνία, στην πολιτεια και τα συνδικάτα ότι η δουλειά των ανδρών είναι πιο σημαντικό να διατηρηθεί. Στη συνέχεια, δημιουργούνται θέσεις επισφαλούς και μερικής απασχόλησης, που τις πληρούν οι ίδιες γυναίκες. Δεν θέλω να αναφέρω εδώ στοιχεία, γιατί προκύπτουν από όλες τις έρευνες. Η μείωση των κονδυλίων για κοινωνικές παροχές και οικιακή φροντίδα, που είναι κοινός προσανατολισμός όλων των κυβερνήσεων σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη, έχει ως αποτέλεσμα, πρώτον να χάνουν τη δουλειά τους γυναίκες οι οποίες πλειοψηφούσαν ως εργαζόμενες, και δεύτερον να επιφορτίζονται με περισσότερες υποχρεώσεις οι γυναίκες, έτσι να αυξάνονται οι συνολικές ώρες εργασίας τους, πληρωμένες και απλήρωτες. Στην Ιαπωνία, θεωρείται ότι ένας άντρας εργάζεται 11 λεπτά την ημέρα στο σπίτι και μια γυναίκα 3,5 ώρες. Στην Ευρώπη ποικίλει ανάλογα με τις χώρες, είναι σίγουρα καλύτερα, αλλά στην Ελλάδα όπου δεν υπάρχουν πολλές έρευνες, βρίσκεται κάποι εκεί. Η διάδοση των υπηρεσιών διασκέδασης και πορνείας που συναρτάται με το μαζικότερο "εξαγωγικό εμπόρευμα" των τελευταιων δέκα τουλάχιστον χρόνων, μπορεί να μην δείχνει ότι πλούτισαν οι άνδρες των πλούσιων χωρών, αλλά ότι οι άνδρες των φτωχών χωρών μπορούν να απαλύνουν τις δυσκολίες μέσα στις οποίες ζουν πουλώντας "με την πειθώ" ή με το ζόρι τις γυναίκες τους, και μάλιστα σε φθηνή τιμή. Και μόνες τους όμως πολλές φορές αυτές γυναίκες που εντάσσονται για κάποια διαστήματα στις αγορές της διασκέδασης και της πορνείας, γίνονται "καταναλωτικά αγαθά" για κάποιους άλλους άνδρες. Έτσι, στην παγκόσμια αγορά της πορνείας, ενώ στην παροχή "υπηρεσιών" συμμετέχουν γυναίκες, παιδιά και σε μικρό ποσοστό άνδρες, αυτοί που απολαμβάνουν τις υπηρεσίες πορνείας είναι άνδρες σε ποσοστό πάνω από 98%. Φυσικά, η Ευρώπη δεν είναι το κέντρο της ανάλυσης της παγκοσμιοποίησης, γι' αυτό αν πούμε ότι τα δύο τρίτα των παιδιών που δεν πάνε σχολείο είναι κορίτσια, ίσως αυτό αφορά πολύ λίγο την Ευρώπη. Σίγουρα όμως, σε όλο τον κόσμο υπάρχει και μια εξασφάλιση αυτής της ανισότητας εις όφελος των ανδρών, αφού μόνο το 5% των κοινοβουλευτικών εκπροσώπων είναι γυναίκες, πράγμα που αφ' ενός δείχνει με ποιο τρόπο είναι δομημένη η δημοκρατία και αφ' ετέρου αφαιρεί τη δυνατότητα έστω και κάποιες απ' αυτές τις γυναίκες να φέρουν τα ζητήματα των γυναικείων 2
δικαιωμάτων στις βουλές. Εμείς εδώ δεν ανησυχούμε γι' αυτό, γιατί έχουμε 9% γυναίκες στο κοινοβούλιό μας, άρα... πάμε καλά. Πάντως τα Ηνωμένα Έθνη λένε ότι με τους σημερινούς ρυθμούς, σε 500 μόλις χρόνια θα έχει επέλθει ισότητα στην εκπροσώπηση. Επίσης, σύμφωνα με επίσημα και επίμονα στοιχεία, το 70% των φτωχών του πλανήτη είναι γυναίκες. Εκτός από την μειωμένης αξίας απασχόληση και τη φτώχια, πολλά άλλα στοιχεία συνδέονται με τον κατά φύλα καταμερισμό της παγκοσμιοποίησης. Ένα απ' αυτά που απασχόλησαν το κίνημα τα τελευταία χρόνια είναι η βία, η οποία υπάρχει και αυξάνεται, τόσο στην οικιακή σφαίρα όπου καταγράφονται και οι περισσότερες περιπτώσεις της, όσο και σε μαζικά κοινωνικά φαινόμενα όπως είναι ο πόλεμος ή η πορνεία και καταναγκαστική πορνεία των αλλοδαπών γυναικών. Η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και οι συνακόλουθες ιδεολογίες για τη θέση της γυναίκας και τις ευθύνες της για στην οικογένεια, ακολουθούνται από διάφορων μορφών φονταμενταλισμούς και επιστροφής στα παλιά, οι οποίες δεν μπορούν να επιβληθούν χωρίς βία. Σημαντικά παραδείγματα είναι η βία κατά των γυναικών στις ΗΠΑ, όπου υποτίθεται ότι έχουν τα περισσότερα δικαιώματα. Επίθεση στο δικαίωμα της έκτρωσης, επιθέσεις σε κλινικές και φόνοι, που δεν είναι σπάνια φαινόμενα. Φυσικά σε κάποιες άλλες τρίτες χώρες, η υποχρεωτική επιστροφή των γυναικών στις "ρίζες" είναι άκρως βίαια και μαζική. Το παράδειγμα του Αφγανιστάν μας είναι γνωστό, το παράδειγμα του Ιράν επίσης, όπου η βία και ο εγκλεισμός των γυναικών είναι και μακρόχρονος και κυριολεκτικά βάρβαρος. Η επαναφορά του νόμου της Σαρία σε χώρες όπως η Νιγηρία, έχει οδηγήσει σε ποινές θανάτωσης με λιθοβολισμό, που προς το παρόν δεν έχουν εκτελεστεί ακόμα, αλλά δεν είναι σίγουρο ότι η διεθνής αλληλεγγύη στις γυναίκες θύματα αυτών των βάρβαρων εθίμων θα φέρνει πάντα το αποτέλεσμα να μην εκτελείται αυτή η βάρβαρη ποινή. Εξ άλλου στο Ιράν η ποινή αυτή εκτελείται εδώ και πολλά χρόνια, αλλά δεν υπάρχει αρκετή αλληλεγγύη. Οι παραπάνω περιπτώσεις βίας κατά των γυναικών είναι οι πιο ακραίες, και ασφαλώς δεν αποτελούν μαζικό φαινόμενο. Αποτελούν όμως μια γενική απειλή με βάση την οποία οι γυναίκες πρέπει να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους. Πάντως, παγκοσμίως μια γυναίκα στις τέσσερις θα υποστεί το βιασμό στη διάρκεια της ζωής της, συνήθως από γνωστό της άντρα, και ο βιασμός συστηματικά χρησιμοποιείται ως όπλο πολέμου στις ένοπλες συγκρούσεις κατά τον 20ο και 21ο αιώνα. Η Παγκόσμια Τράπεζα θεωρεί ότι η βία πλήττει τις γυναίκες όσο και ο καρκίνος, ως αιτία θανάτου και καταστροφής της αναπαραγωικής ικανότητας, και προκαλεί περισσότερη βλάβη παρά τα αυτοκινιτιστικά δυστυχήματα και η ελονοσία μαζί. Εννοείται ότι η κλίμακα της καταπίεσης και της τιωρίας σε ομοφυλόφιλους άνδρες και γυναίκες σε όλο τον κόσμο, είναι τεράστια. Και αυτές οι καταχρήσεις είναι παραβιάσεις θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ένα μαζικό φαινόμενο βίας κατά των γυναικών αποτελεί η πορνεία, ιδίως των αλλοδαπών γυναικών, που είναι και οι πιο ευάλωττες. Είναι βία και δουλειά να τις πουλάνε και να τις αγοράζουν, κάτι πολύ διαδεδομένο μπροστά στα μάτια μας, να τις καταπιέζουν καθημερινά οι μαστροποί και οι πελάτες. Η απαξίωση των δικαιωμάτων αυτών των γυναικών μπορούμε να πούμε ότι επηρεάζει 3
ιδεολογικά την κοινωνία ώστε να υπάρχει σχετική απαξίωση δικαιωμάτων όλων των γυναικών. Φυσικά, υπάρχει και ο γάμος με συμβόλαιο, που επίσης είναι διαδεδομένος. Δυστυχώς στο ζήτημα της πορνείας εμπλέκονται και παιδιά, αφού ένα εκατομμύρια παιδιά, κυρίως κορίτσια, μπαίνουν κάθε χρόνο στην βιομηχανία του σεξ. Τέσσερα εκατομμύρια γυναίκες και παιδιά πουλιούνται και αγοράζονται κάθε χρόνο στην πορνεία, την οικιακή σκλαβιά και τον αναγκαστικό γάμο. Τρίτος κόσμος, αγροτική οικονομία, προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής, διεθνή δίκτυα ενάντια στη φτώχεια, προγράμματα από τους διεθνείς οργανισμούς, επιλογή της ένταξης ή της απόρριψης των προγραμμάτων. Γιατί οι γυναίκες συμμετέχουν στα κινήματα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης μαζί με τους άντρες; Η συστηματική συμμετοχή των γυναικών στα κινήματα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, και μάλιστα ως συστατικό στοιχείο τους, προκύπτει από το γεγονός ότι αφ' ενός χρειάζεται να ενταχθούν τα γυναικεία αιτήματα μέσα στο σύνολο, να γίνει δηλαδή αυτό που λέμε mainstreaming, αλλιώς είναι πολύ πιο δύσκολο να παλευτούν, αφ' ετέρου το κοινωνικό όραμα που προτείνεται, έστω και με αδρές γραμές, δεν αφορά μόνο τις γυναίκες. Για παράδειγμα, όταν θέτουμε τα ζητήματα του τρόπου παραγωγής, το ζήτημα της εξάλειψης της φτώχειας και της ανακατανομής του πλούτου μεταξύ πλουσίων και φτωχών, μεταξύ ανδρών και γυναικών, την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών, την εξάλειψη του δουλεμπορίου των γυναικών, την εξάλειψη κάθε είδους διακρίσεων και αποκλεισμών, αυτά είναι αιτήματα που είναι σημαντικό να τίθενται μέσα σε ένα κίνημα και από ένα κίνημα μέσα στην κοινωνία και απέναντι στην εξουσία. Η ξεχωριστή οργάνωση, επεξεργασία και διεκδικήσεις των γυναικείων κινημάτων δεν σταματά, αλλά ενδυναμώνεται από τη συμμετοχή τους στο κίνημα ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Εξ άλλου, αν δεχθούμε ότι προκάτοχος του κινήματος αυτού ήταν, από τη δεκαετία του 1980, η πάλη ενάντια στα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής, για παράδειγμα, στις τρίτες χώρες, όπου μεγάλο μέρος των αγροτικών κοινοτήτων είχαν αντισταθεί, οι γυναίκες είχαν παίξει μεγάλο ρόλο στις αγροτικές κοινότητες για την αντίσταση στα προγράμματα αυτά, και για τη διατήρηση και βελτίωση της γεωργίας της επιβίωσης. Επίσης στη δικτύωση που έγινε στο Πεκίνο αλλά και στη συνέχεια στη δημιουργία της Παγκόσμιας Πορείας Γυναικών, οι γυναίκες από τις τρίτες χώρες και οι σύλλογοι και κινήσεις που είχαν στο μεταξύ δημιουργηθεί βασισμένα κυρίως στην αξιοποίηση των φυσικών πόρων και στη διεκδίκηση αυτών των πόρων, νερού, γης, έπαιξαν μεγάλο ρόλο για τη συγκρότηση και την ανάπτυξή της. 4
Όπως λέει η τελευταία διακήρυξη της Παγκόσμιας Πορείας Γυναικών, του 2001, στο συμπέρασμά της: "Ο κύριος λόγος της πορείας μας ήταν να αυξήσουμε την επιρροή της ανάλυσης και των πράξεών μας. Ο Φεμινισμός είναι ένας τρόπος σκέψης, ένα κοινωνικό κίνημα, μια εναλλακτική λύση και μια άλλη προοπτική από την οποία κατανοούμε τον κόσμο. Ο φεμινισμός είναι περισσότερο από απλώς μια δήλωση ανισότητας ή η επιθυμία να αποκτήσουμε πρόσβαση σε θέσεις εξουσίας. Μας καθοδηγεί η ανάγκη να διαλύσουμε τα συστήματα που διαιωνίζουν τη φτώχεια, είναι δομημένα με μίσος στον "άλλο" "άλλη", και που δικαιολογούν την κυριαρχία, το μίσος και τη βία". 5