Συνέντευξη με τον κ. Χριστοδουλάκη Μανώλη στη Σητεία.

Συνέντευξη με τον κ. Χριστοδουλάκη Μανώλη 14-5-98 στη Σητεία. Υπεύθυνος έρευνας : Καθηγητής Γ. Αμαργιανάκης Συνεργάτες : Ειρ. Θεοδοσωπούλου / Σ. Σπυρόπουλος / Μ. Φραγκούλης Ερ. Ποια ήταν τα πρώτα σας ερεθίσματα να μάθετε βιολί, πως το αποφασίσατε και σε τι ηλικία; Απ. Κοίταξε να δεις εγώ από μικρός από το 1948, άρχισα ας πούμε να μαθαίνω, αλλά δεν είχα δικό μου βιολί, έπαιρνα ας πούμε από ορισμένους που είχανε στο χωριό, αλλά δικό μου δεν είχα για να παίζω, για να μην παίζω, τελικά βρέθηκε μια γριά - ο θεός να την συγχωρέσει που λέμε - και μου `δωσε ένα βιολί και το είχα κάμποσο διάστημα ας πούμε στο σπίτι το δικό μας και το `παιζα, από κει εξεκίνησα. Ερ. Σας έδειξε κάποιος πως το κρατάνε πως το παίζουνε; Απ. Όχι, όχι κανένας αυτοδίδαχτος δεν μου `δειξε ποτέ κανείς τίποτα. Ερ. Στην οικογένεια έπαιζε κανείς άλλος; Απ. Κανένας ούτε πατέρας μου ούτε απ` την οικογένεια της μητέρας μου, κανείς κανένας. Ερ. Όταν λέτε αυτοδίδαχτος βλέπατε ακούγατε τους άλλους; Απ. Τότες άκουγα ναι. Ερ. Ποιους ακούγατε ποιοι ήταν τότε στην εποχή σας γνωστοί; Απ. Ποιοι ήταν οι βιολατόροι; ( ρωτά ) Ερ. Ναι Απ. Ήταν τότες - αυτοί έχουνε πεθάνει βέβαια όλοι - ήτανε ένας Λιμπάκης Μιχάλης, ήταν ένας Γιώργος Παπαδάκης, ήταν ένας Τσαγκαράκης Ιωάννης ή Κουτούνιος Ερ. Ο πατέρας του Νίκου Τσαγκαράκη ή ο παππούς του; Απ. Ο πατέρας, και είχε και ένα αδερφό ο οποίος έχει πεθάνει βέβαια ήταν κι αυτός ωραίος, ε από κει τώρα άκουγα εγώ ας πούμε πήγαινα στα γλέντια πιτσιρίκος σου λέω τώρα, το 48 είχα γεννηθεί το 34 πόσο χρονών ήμουνα τότε να πούμε, άκουγα εγώ να πούμε και πήγαινα 1

κατευθείαν στο σπίτι, κατάλαβες; ε σιγά-σιγά, σιγά-σιγά άρχισα, μετά όταν πήγα στρατιώτης πήρα δικό μου βιολί το 1957. Ερ. Αλλά ως τότε είχατε το άλλο πως σας είχε δώσει; Απ. Ναι όχι μου το` χε πάρει η γριά γιατί είχε ένα γιο της, ένα γιο, ήθελε να το πάρει. Ερ. Α δεν είχατε όλα αυτά τα χρόνια; Απ. Δεν το` χα όλα τα χρόνια. Ερ. Αλλά είχατε μάθει να παίζετε κάτι; Απ. Ναι είχα μάθει εγώ μ` αυτό. Ερ. Μέχρι το στρατό είχατε παίξει πουθενά σε κανένα γλέντι; Απ. Ναι πολλές φορές. Ερ. Μόνος σας ή μαζί με άλλους; Απ. Με μπασαδόρο. Ερ. κιθάρα; Απ. Ναι. Ερ. Αλλά δίπλα σε κάποιον άλλον βιολάτορα; Απ. Όχι μόνος, σε γλέντια, σε βαφτίσια, σε γάμους έπαιζα, αλλά χωρίς να πάρω λεφτά. Ερ. Ποτέ δεν έχετε πάρει λεφτά; Απ. Ποτέ, ποτέ δεν πήρα λεφτά να πάω επαγγελματικά να ασχοληθώ επαγγελματικά εγώ, ποτέ. Ερ. Άλλοι δεν έπαιρναν; Απ. Άλλοι έπαιρναν καμιά - τι να σου πω λίγα δηλαδή, αν ήθελαν να ρίξουνε δεν έλεγα και όχι να πούμε την αλήθεια δεν έλεγα και όχι κατάλαβες, αλλά να πω ότι θα` ρθω και θέλω τόσα λεφτά δεν το ζήτησα ποτέ. Ερ. Μέχρι να πάτε στρατό είχατε μάθει αρκετά τραγούδια; Απ. Βεβαίως, ε όχι και όλα βέβαια γατί κοίταξε να δεις καμιά φορά και τα πράγματα έρχονται διαφορετικά, πεθαίνει ας πούμε η μάνα σου πεθαίνει ο πατέρας σου, υπάρχουν ας πούμε τα πένθη στη μέση οπότε έχουμε και ατυχήματα να το πούμε έτσι. Ερ. Οπότε πάτε στο στρατό και μετά; 2

Απ. Μετά που γύρισα εγώ απ` το στρατό πήρα το δικό μου βιολί το οποίο αυτό που έχω τώρα ακόμα, ασχολήθηκα ας πούμε εντατικά αλλά δεν μου `δειξε και ποτές κανείς τίποτα, εκτός τώρα τούτο δω ο Ζερβάκης που είναι εδώ ο Γιάννης που μου` χει ορισμένα πράγματα πει. Ερ. Όταν λες ότι δεν σου έδειξε κανείς εννοείς ότι δεν σου `δειξε κανείς πως να πιάσεις το βιολί πως θα πιάσεις το τόξο κ.λ.π.; Απ. Κανένας. Ερ. Αλλά αυτά που παίζεις τις κοντυλιές, τον πηδηχτό που τα βρήκες; Απ. Άκουγα εγώ από παλιούς, δεν υπήρχαν τότες ούτε κασέτες ούτε τίποτα που να τ` ακούσεις, αν ακούσεις με το αυτί κάτι και τώρα να πούμε ακούσω κάτι θα το παίξω. Ερ. Από αυτούς τους τρεις που είπες προηγουμένως αν σου λέγαμε συγκεκριμένα ποιον θεωρείς έτσι δάσκαλό σου ποιον θα έλεγες από τους τρεις; Απ. Γενικά ήταν ο Λιμπάκης. Ερ. Η μητέρα σας πως αντέδρασε σ` αυτή την απόφασή σας ότι σας έδωσε κάποια γιαγιά ένα βιολί και αρχίσατε να παίζατε, της άρεσε; Απ. Η μητέρα μου; μην ψάχνεις αυτή πολεμούσε να με σκοτώσει, δεν μ` άφηνε, δεν μ` άφηνε γιατί έκανα λέει φασαρία και την ενοχλούσα. Ερ. Μήπως φοβόταν και μην ασχοληθείτε με το βιολί; Απ. Μπα όχι-όχι, θα σας πω και κάτι άλλο, είχε έρθει κάποτε ένα θέατρο στο χωριό μας και έπαιζα εγώ στο σπίτι και περνούσανε τώρα οι ηθοποιοί και μ` ακούσανε και έπαιζα. Και μου φωνάζουνε ήτανε κλειστό το τζάμι, ανοίγω εγώ και μου λένε εδώ πέρα θα παίξουμε το βράδυ θέατρο και θα `ρθεις να μας παίξεις ότι ξέρεις. Λέω θα δω, ε τότε τα χρόνια εκείνα δεν είχαμε και λεφτά, να πάω και δωρεάν, πήγα λοιπόν έπαιξα ότι ήξερα εγώ και μου λένε θα `ρθεις να σε πάρουμε, εμείς θα σε πάμε να σε σπουδάσουμε μουσική, τα πάντα ότι θέλεις και θα σ` έχουμε μαζί μας. Εγώ τι χαρά μου ε; πάω στο σπίτι το λέω της μάνας μου, Ω μωρέ θεατρίνο μωρέ θα σε κάνω; [του είπε η μάνα του]. Αυτό τώρα ήταν όλη η ιστορία και δεν μ` άφησε ας πούμε η μάνα μου να πάω αλλά καμιά φορά λέει κάθε εμπόδιο για καλό, αλλά αυτό δεν το ξέρεις. 3

Ερ. Εσείς θα το θέλατε πάντως; Απ. Ε βέβαια, γιατί όταν έχεις ένα όργανο και το παίζεις ας πούμε και το αγαπάς και θες ας πούμε να το μάθεις, εγώ ερχότανε μέρα και δεν σταματούσα καθόλου. Άμα ήθελα να ακούσω να πούμε στο καφενείο ή παρέα να παίζουνε ν` ακούσω κάτι, έφευγα κατευθείαν και πήγαινα σπίτι και έπιανα το βιολί το δικό μου, για να μην το ξεχάσω να μη φύγει δηλαδή απ` το αυτί μου αυτό το πράγμα που άκουγα και για να μη φύγει απ` το αυτί μου κατευθείαν επήγαινα στο σπίτι και έπιανα το βιολί, θυμάμαι μια φορά είχε πεθάνει ένας γείτονάς μας και δεν μ` άφηνε η μάνα μου να παίξω το βιολί. Και τι κάνω; είχαμε μέσα στο σπίτι μια δεξαμενή - καλοκαίρι βέβαια ήταν Ιούλιος - η οποία δεν είχε νερό μέσα και κατέβαινα μέσα στη δεξαμενή έπαιζα το βιολί για να μην ακούγεται στην γειτονιά. Τόση μανία είχα ας πούμε για να μάθω. Ερ. Με ποιους άλλους μουσικούς έχετε παίξει νέος; Απ. Ε που; στο χωριό μας τώρα δεν είχε. Ερ. Δηλαδή με τον Τσαγκαράκη αυτόν που λέμε έχετε παίξει; Απ. Ναι με τον Τσαγκαράκη τον Νίκο, με τον Λιμπάκη με τον Παπαδάκη με κάποιον Κουρουπάκη, με κάποιον Μεντουγιαννάκη, με δυο Ζερβάκηδες, εκτός του Γιάννη δυο ξαδέρφια του Γιάννη οι οποίοι παίζουν και αυτοί, ένας μένει στην Μυρσίνη και άλλος είναι στο χωριό μου, στην Τουρλωτή είμαστε γείτονες και παίζουνε και αυτοί. Ερ. Αλλά πάντα ερασιτεχνικά; Απ. Βέβαια πάντα. Ερ. Δηλαδή αν σας καλούσαν σ` ένα γάμο δεν θα πηγαίνατε; Απ. Θα πήγαινα αλλά δεν ζητούσα εγώ λεφτά. Παλιά τα παλιά χρόνια τώρα δεν πάμε εμείς δεν ασχολούμαστε δεν υπήρχανε και τότες, τώρα έχει γεμίσει ο κόσμος λυράρηδες και ιστορίες. Αλλά εμάς ειδικά η περιφέρεια η δικιά μας ασχολούμαστε, δηλαδή μας είναι το φαΐ μας ας το πούμε το βιολί πως να το κάνουμε. Δεν θέλω να πω ας πούμε για τη λύρα ότι δεν είναι σωστή, όχι προστεου δεν κατηγορώ, καθένας έχει και το...[δεν τελειώνει την φράση αλλά εννοεί το δικό του όργανο]. Ερ. Λύρα παίζανε παλιά; 4

Απ. Παλιά ήρχισα να μαθαίνω λύρα αλλά μετά μου την έδωσε και λέω μωρέ... καλύτερα να πιάσω το βιολί. Ερ. Γιατί σας άρεσε καλύτερα το βιολί; Απ. Ε, έτσι δεν είχε και λυράρηδες τότε στο χωριό, ποια θελ` ακούσω; Ερ. Παλιά όμως έχουμε ακούσει ότι υπήρχανε λυράρηδες. Απ. Είχε παλιά αλλά αυτοί δεν παίζανε όταν ήμουνα εγώ, ήτανε γέροι, δεν παίζανε, παίζανε μπορούσα ας πούμε από κει να πάρω κάτι και να μάθω, αλλά το βιολί μ` άρεσε περισσότερο. Ερ. Στα γλέντια που γινόντουσαν έφερναν από αλλού λυράρηδες; Απ. Όχι δεν φέρνανε, ερχότανε καμιά φορά ο Δερμιτζάκης ο μακαρίτης ο Δερμιτζογιάννης ερχότανε,τον εκκαλούσανε να πούμε σε πανηγύρι όπως του Αγίου Παντελεήμων που είναι πανηγύρι στο χωριό μας, της Παναγίας και ερχότανε ο Δερμιτζάκης και γινόντουσαν γλέντια φοβερά, αλλά σήμερα έχουνε εγκαταλείψει, μόνο τώρα ας πούμε σε εκδηλώσεις συλλόγων ή κάνα γάμο, βαπτίσια και ξέρω εγώ τι, γίνονται γλέντια. Ερ. Παραγγελιές κάνανε; Απ. Όχι δεν έκαναν παραγγελία. Ερ. Δεν υπήρχε αυτή η συνήθεια; Απ. Ότι παίζαμε εμείς αλλά καμιά φορά μου `λεγε παίξε μου κανένα πηδηχτό ή παίξε μου ένα ταγκό, την εποχή εκείνη τότε ήτανε τα ευρωπαϊκά, ταγκό, βαλς φοξ, αυτά ήτανε τώρα και χανιώτικο και το πηδηχτό γενικά όλους τους χορούς, δεν ήτανε συνέχεια να πούμε χανιώτικο ή πεντοζάλη. Ερ. Στις περιπτώσεις αυτές πληρωνόντουσαν; Απ. Εγώ δεν πληρωνόμουνα. Ερ. Όχι γενικά δηλαδή που λέγανε παίξε μου ένα βαλς. Απ. Όχι δεν πλήρωνε. Ερ. Δεν πλήρωναν τίποτα; Απ. Καμιά φορά, εξαρτιότανε τώρα, να σου πω και την αλήθεια εμείς είμαστε τρεις τέσσερις νοματαίοι που παίζαμε και κάναμε μοναχοί μας τα γλέντια, ποιος θα πληρώσει τώρα; αφού εμείς μοναχοί διοργανώναμε το γλέντι 5

πως θα γινότανε να σου πω εγώ τώρα δώσε μου λεφτά; αφού παίζω εγώ και χορεύεις εσύ, παίζεις εσύ και χορεύω εγώ. Ερ. Δεν λέμε στα γλέντια της παρέας αλλά στα γλέντια τα μεγάλα. Απ. Όχι στα μεγάλα γλέντια ναι πληρώνονται, ερχόντουσαν και ξένοι να πούμε από τα γύρω χωριά. Ερ. Αισθανόντουσαν δηλαδή την υποχρέωση να ρίξουν κάτι στον βιολάτορα; Απ. Ναι κάτι ναι. Ερ. Κάναν το ντάμα-μπουφέ; Απ. Ναι βέβαια απαραίτητο και αγκαζέ παίρναν κάποια να χορέψει το φοξ. Ερ. Σε όλα τα κομμάτια και στα παραδοσιακά και στα ευρωπαϊκά; Απ. Ναι Ερ. Και όταν χόρευαν πηδηχτό κάναν ντάμα μπουφέ; Απ. Ναι βέβαια και γενικά γενικά σε οποιοδήποτε χορό ήθελε, ντάμα μπουφέ, αυτό ήταν απαραίτητο. Ερ. Αυτές τις κοντυλιές που παίζεται και τις ονομάζεται, θα παίξουμε κοντυλιές του Ρε ή κοντυλιά του Ντο Απ. Του Σολ, του Ντο, του Φα, ναι Ερ. Αυτά τα ονόματα τ` ακούγατε από μικρός από τον Τσαγκαράκη; Απ. Ναι βέβαια βέβαια. Ερ. Υπήρχαν αυτά τα ονόματα; Απ. Ναι. Ερ. Γιατί νομίζετε ότι τα λέγανε έτσι; Απ. Εγώ δεν ξέρω μουσική, το Λα. Ερ. Εσείς έτσι την ακούσατε κοντυλιά του Λα και έτσι την παίζατε χωρίς να ξέρετε; Απ. Ναι χωρίς να ξέρω μουσική, του Λα, του Ντο, ήξερα όμως που ήτανε το Λα που ήτανε το Ντο, που ήτανε το Φα, το Μι. Ερ. Δηλαδή ξεκινάτε από αυτή τη νότα και τελειώνεται με αυτή τη νότα; Απ. Ναι Ερ. Και έτσι ακουστικά παίζεται; Απ. Ναι ακουστικά, δεν έχω διαβάσει ποτέ, μόνο αν ακούσω θα το παίξω. Μπορείτε να ρωτήσετε τον Ζερβάκη που έχουμε παίξει τόσες πολλές 6

φορές μαζί, που αυτός είναι καθηγητής ας το πούμε έτσι, έχει σπουδάξει, στη ζωή του ας πούμε τη μουσική. Εγώ δεν τον γνώριζα το 1985 που κατέβηκε εδώ πέρα στην Τουρλωτή τον εγνώρισα. Ερ. Έχετε παίξει μαζί; Απ. Πολλές φορές πάρα πολλές φορές, γι` αυτό σου λέω έχω ακούσει πολλά τα οποία τα έχω πάρει από κει [τον Ζερβάκη], όχι κοντυλιές, κοντυλιές δεν έχω πάρει απ` τον Ζερβάκη, άλλα τραγούδια. Ερ. Όπως; Απ. Και Νησιώτικα και ευρωπαϊκά και διάφορα να πούμε που έχει ο Γιάννης σπουδάξει. Ερ. Παλιότερα παίζανε συρτό, πεντοζάλη, σούστα; Απ. Ε βέβαια. Ερ. Δηλαδή όταν ήσασταν παιδί εκτός τις κοντυλιές τι άλλο ακούγατε; Απ. Πεντοζάλη, το χανιώτικο και το πηδηχτό. Το καροτσέρη λέγαμε το καροτσέρη, αυτό που παίξαμε προηγουμένως το πιπέρι Ερ. Στις απόκριες; Απ. Στις απόκριες βέβαια ναι το πιπέρι, γινότανε χαμός ξύλο, μην ψάχνεις. Ερ. Απ` τον Καλογερίδη παίζατε τίποτα, παίζατε τις κοντυλιές του Καλογερίδη; Απ. Παίζω πως; Ερ. Πως τις έμαθες αυτές; Απ. Από δίσκο. Ερ. Είχατε στο χωριό δίσκο; Απ. Ναι είχε κάποιος Μπουρμπουράκης Μιχάλης, είχε ένα καφενείο, έκανε καφενείο και είχε και γραμμόφωνο Ερ. Και πλάκες; Απ. Πλάκες μεγάλες και μόλις θα τα ακούσω το αυτί μου κατευθείαν ν` αρχίσω, να πάω ν` ακούσω και μετά να γυρίσω στο σπίτι ν` αρχίσω. Ερ. Τι σας άρεσε από αυτές τις κοντυλιές του Καλογερίδη; τι ήταν αυτό που σας έκανε να τις ακούσετε; Απ. Μ` άρεσε, μ` άρεσε. Ερ. Τις νιώθετε ότι είναι δικό σας πράγμα; 7

Απ. Μ` άρεσε πάρα πολύ του Καλογερίδη, μ` άρεσε αφάνταστα. Ερ. Τον θεωρείτε τον καλύτερο; Απ. Βέβαια, ο Καλογερίδης είναι ο... τι να σου πω τώρα, δεν πιάνεται, δηλαδή για να παίξεις κανονικά και εγώ παίζω ας πούμε Καλογερίδη, αλλά ακριβώς Καλογερίδη δεν νομίζω να τον έχει παίξει κανείς. Ερ. Τον γνώρισες ποτέ τον Καλογερίδη; Απ. Όχι-όχι τον είχα ακούσει μόνο, αυτός είχε πεθάνει ο Καλογερίδης, δεν τον εγνώρισα, ερχότανε παλιά μου `χανε πει εμένα ότι ερχότανε αλλά εγώ ήμουνα μικρός δεν τον γνώρισα, δεν πρόλαβα. Ερ. Πότε γεννήθηκες; Απ. Το 1934. Ερ. Τον έφτασες το 64 μου φαίνεται ότι πέθανε; Απ. Ναι αλλά Ερ. Δεν έτυχε να τον γνωρίσεις απλώς. Απ. Ναι δεν έτυχε. Ερ. Υπήρχαν κοντυλιές που παίζατε σε καντάδες; καντάδες κάνατε; Απ. Ναι βέβαια. Ερ. Ποιες παίζατε εκεί; Απ. Το Λα κοντυλιές, του Ρε. Ερ. Όλες τις παίζατε ή κάποιες ειδικά προτιμούσατε; Απ. Ειδικά παίζαμε του Λα τη κοντυλιά τη νύχτα. Ερ. Όχι την Ρε που πάει ψηλά; Απ. Όχι, του Λα τη κοντυλιά, συνήθως παίζαμε σε καντάδες τη νύχτα του Λα την κοντυλιά. Ερ. Ήσασταν γεωργός, είχατε κάποιο σκοπό που τον παίζατε κατά την διάρκεια της γεωργικής σας απασχόλησης, δηλαδή καθώς δουλεύατε παίζατε κάποιο σκοπό με το βιολί; Απ. Με το στόμα βέβαια σκεφτόμουνα να πούμε και έλεγα από μέσα την τάδε κοντυλιά, που ήταν στο μυαλό μου μέσα. Ερ. Και την τραγουδούσες κιόλας; Απ. Τραγουδούσα κιόλας και τραγουδιστά και ήθελα να πάω στο σπίτι να πιάσω το βιολί. 8

Ερ. Πως τη τραγουδούσες με μαντινάδες ή έτσι τρα-λα-λα; Απ. Όχι, έτσι ας πούμε. Ερ. Μία από αυτές τις κοντυλιές τις γνωστές αυτές που παίζατε πάντα; Απ. Ναι. Ερ. Αυτές πόσες ήτανε περίπου; Απ. Είχαμε του Λα, του Ρε, του Ντο, του Φα, του Σολ και του Μι, αυτές. Ερ. Είχατε του Σι; Απ. Του Σι δεν ξέρω. Αυτές είναι κάτι άλλες που τις παίζουνε Καβουσιανοί, είναι το Καβούσι που πάλι έπαιζαν διαφορετικά από μας. Ερ. Δηλαδή βλέπετε διαφορές στον τρόπο που παίζουν οι ανατολικοί, τα ανατολικά χωριά απ` τα δυτικά χωριά της Σητείας; ή τα βόρεια απ` τα νότια; Απ. Μεγάλη διαφορά, δηλαδή αυτά που παίζουμε τώρα εμείς δεν μπορούν να τα παίξουν αυτοί, όπως εμείς ας πούμε δεν μπορούμε να παίξουμε αυτά που παίζουνε τώρα τα Χανιώτικα στη λύρα. Ερ. Όχι της δυτικής και ανατολικής Κρήτης, ανάμεσα στα χωριά της Σητείας; Απ. Υποχρεωτικώς υπάρχει διαφορά. Ερ. Που την βλέπετε αυτή την διαφορά; Απ. Καθένας όπως ξέρει, δηλαδή μπορεί να παίξω εγώ του Ρε την κοντυλιά και να την παίξει ο γιατρός [ο Φραγκούλης] φεριπίν αλλιώς. Ερ. Επειδή είστε διαφορετικοί άνθρωποι ή επειδή είστε από άλλο μέρος; Απ. Όχι άλλο άκουσμα έχει αυτός και άλλο εγώ. Εγώ το ακούω αλλιώς και άλλος το ακούει αλλιώς, ο καθένας όπως το ακούσει. Ερ. Δηλαδή θα μπορούσατε να μας πείτε κάποια χαρακτηριστικά πως παίζουνε στα νότια χωριά ή πως παίζουνε στα βόρεια; Απ. Διαφορετικά, διαφορετικά παίζω εγώ διαφορετικά παίζει ο άλλος. Δηλαδή δεν γίνεται ποτέ ένας καλλιτέχνης να παίξει το ίδιο πράγμα με τον άλλο. Ερ. Σίγουρα, εκτός όμως απ` τον άνθρωπο που αλλάζει βλέπετε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα που έχουνε όλοι οι νότιοι ή οι δυτικοί ας πούμε. Απ. Άλλο είμαστε εμείς και άλλο είναι οι... 9

Ερ. Ποιο πλούσια είναι...; Απ. Ποιο πλούσια είναι η δικής μας η μουσική. Ερ. Ποιο πλούσια είναι που στην Τουρλωτή; Απ. Γενικά για την επαρχία, για την επαρχία μας συζητάμε, για την Σητεία ότι είναι η πιο πλούσια, δηλαδή κοντυλιές και αυτά είμαστε πρώτοι. Ερ. Μέσα στη Σητεία ρωτάμε; Απ. Που μέσα στη Σητεία, αφού είναι τα ίδια πράγματα; Ερ. Δεν βλέπετε διαφορές δηλαδή; Απ. Ε διαφορά που; είπαμε ότι ο καθένας παίζει και με τον τρόπο τον δικό του. Ερ. Λέμε μήπως παίζουν πιο στεγνά χωρίς πολλά στολιδάκια κάποια χωριά από κάποια άλλα; Απ. Ε καλά υπάρχει διαφορά, εσύ μπορεί να κάνεις μια εισαγωγή, εγώ δεν το κάνω. Να βάλεις κάποια πράγματα μέσα ξέρω εγώ. Ερ. Αυτό εξαρτάται απ` τον μουσικό και όχι απ` το χωριό; Απ. Ναι βέβαια. Ερ. Δηλαδή έχουνε ένα τρόπο που παίζουνε στην Τουρλωτή που είναι εδώ στον βορρά και άλλον τρόπο που παίζουνε στη Ζάκρο; Απ. Ναι άλλον. Ερ. Ποιες είναι οι διαφορές; δηλαδή άμα ακούσεις ας πούμε εσένα και το μαέστρο απ` την Ζάκρο τι διαφορές θα υπάρξουν; Απ. Με άλλο τρόπο το παίζει αυτός και άλλο εγώ. Ερ. Το παίζει μήπως πιο στεγνά ; Απ. Το παίζει αυτός διαφορετικά με διαφορετικό τρόπο. Ερ. Μπορείς αυτό να το καθορίσεις, ποιες είναι οι διαφορές, να το περιγράψεις μπορείς; Απ. Βέβαια μπορώ, μπορεί να παίζει στον ίδιο τόνο απάνω, μπορεί να παίζει φεριπίν στο Ρε, αλλά το παίζει με άλλο τρόπο αυτός και με άλλον εγώ. Ερ. Να σας το ερωτήσω αυτό διαφορετικά, εάν σου φέρω ένα δίσκο και σου πω εδώ παίζει ένας κοντυλιές και εκεί παίζει ένας άλλος κοντυλιές, μπορείς να μου πεις από που είναι αυτός που παίζει; 10

Απ. Δε μπορώ να το ξεκαθαρίσω, αλλά θα υπάρχει διαφορά ο ένας απ` τον άλλον, αποκλείεται να μην έχει διαφορά ο ένας απ` τον άλλον, δηλαδή για να παίξει το ίδιο πράγμα ποτέ εγώ δεν το ψηφίζω, δηλαδή για να παίξω εγώ αυτά που παίζει ο γιατρός μπορεί να μην το παίξω. Ερ. Δε λέμε για αυτό λέμε το εξής: εάν ακούσεις κάτι μπορείς να πεις α αυτό είναι από την Ζάκρο; Απ. Δε μπορώ να το ξεκαθαρίσω, πρέπει να τον εξέρω εγώ αυτόν. Ερ. Όχι, ακούς μόνο το βιολί να παίζει, αυτός πρέπει να είναι Ιεραπετρίτης ή πρέπει να είναι Μεραμπελιώτης, αυτό μπορείς να το ξεκαθαρίσεις; Απ. Δεν μπορώ να το ξεκαθαρίσω. Ερ. Μπορείτε όμως να πείτε ότι αυτός είναι ο μαέστρος; Απ. Τον Ζερβάκη; Ναι αυτόν τον γνωρίζω αμέσως, γιατί έχουμε παίξει πολλές φορές μαζί και το γνωρίζω το βιολί του, ενώ όπως λέει τώρα ο γιατρός από τη Ζάκρο τον μαέστρο, εγώ δεν τον ξέρω. Το βιολί του γιατρού το γνωρίζω αμέσως, θα πρέπει να γνωρίζεις το πρόσωπο για να πεις ότι αυτός παίζει. Ερ. Αν θέλαμε να δώσουμε έναν ορισμό στις κοντυλιές, εσείς πως θα τις ορίζατε, τι είναι κοντυλιές; Απ. Δηλαδή; Ερ. Δηλαδή παίζεται κοντυλιές του Ντο και σε κάποια φάση κάνανε ένα γύρισμα και πήγατε στο Λα και ξανά ανεβήκατε στο Ντο. Απ. Ναι είναι αλλαγή, αλλάζει ας το πούμε ο τόνος, φεύγεις από το Ντο και πας στο Λα. Ερ. Τι νομίζετε δηλαδή ότι η κοντυλιά είναι αυτό το μικρό πραγματάκι το Ντο και το Λα και το Ντο συνδεδεμένα ή όλο το άκουσμα που λέμε κοντυλιά του Ντο; Απ. Όχι αλλά αλλάζει αφού είπαμε ότι αλλάζουμε. Ερ. Αλλάζουμε αλλά τι είναι η κοντυλιά; -πες μου έτσι με το στόμα μια κοντυλιά, όποια θέλεις. Απ. Τραγουδάει κοντυλιά του Ντο [μια φράση] Ερ. Αυτό τώρα που είπες είναι όλο μια κοντυλιά; Απ. Όχι ολοκληρωμένο δεν είναι, είναι ένα κομμάτι. 11

Ερ. Για να ολοκληρωθεί τι πρέπει να γίνει; Απ. Για να ολοκληρωθεί θέλει ας πούμε να κάνεις ορισμένες αλλαγές. Ερ. Το πας και σε άλλο τόνο; Απ. Ναι πας σε άλλο τόνο, αρχίζεις απ` το Ντο, και πας στο Λα και πας στο Σολ, αλλά έχει πολλές αλλαγές. Ερ. Και ανάλογα βέβαια με το ταλέντο του καθενός εξαρτάται τι βγάζει και τι βάζει. Απ. Βέβαια, σίγουρα. Ερ. Πάντα το βιολί το κρατάτε εδώ [στην συνηθισμένη θέση], ποτέ στο στήθος; Απ. Ναι δεν μπορώ χαμηλά, κάτω όχι, έχει άλλους που το κρατάνε εδώ [χαμηλά]. Ερ. Που το κρατάνε χαμηλά το βιολί ξέρεις; Απ. Γιατί το κρατάει έτσι; Ερ. Πες μου εσύ ξέρεις; Απ. Δεν ξέρω γιατρέ. Ερ. Το κρατάει για να έχει ελεύθερη τη φωνή, διότι όταν είσαι εδώ πάνω [στη θέση του λαιμού], δεν μπορείς να τραγουδήσεις, δεν έχεις ελεύθερη τη φωνή. Απ. Ίσως είναι και αυτή λύση. Ερ. Αλλά ξέρεις που το κρατάνε έτσι; Απ. Στα Χανιά. Ερ. Πιστεύεται ότι η λύρα είναι πιο παλιά απ` το βιολί στη Σητεία; Απ. Κοίταξε να δεις, γενικά υπήρχε και η λύρα και το βιολί στη Σητεία και τα δυο, είχαμε και τα νταούλια, είχαμε και το νταούλι. Ερ. Η λύρα με το νταούλι έπαιζε; Απ. Η λύρα με το νταούλι ναι βέβαια. Ερ. Από τον παππού σας τι έχετε ακούσει; Απ. Δεν έχω ακούσει για λύρα για τέτοια απ` τον παππού μου τίποτα, κανένας απ` την οικογένειά μας δεν ήξερε τίποτα. Ερ. Ο παππούς σας έλεγε να πάμε ν` ακούσουμε λύρα ή βιολί; 12

Απ. Δεν μου `χε πει εμένα ποτέ τίποτα, ούτε ο πατέρας μου, ο πατέρας μου ήτανε ναυτικός ταξίδευε. Μόνο σου λέω από χωριανούς από κει από πουθενά αλλού, ούτε πήγα εγώ σε ξένα χωριά ας πούμε ν` ακούσω, ήταν δεκαπέντε που λέει ο λόγος βιολατόροι στην Τουρλωτή, από αυτούς άκουσα και ξεκίνησα. Ερ. Δηλαδή δεν ακούσατε ποτέ και από άλλους όχι μόνο από τον πατέρα σας και τον παππού σας, ότι υπήρχαν στο χωριό παλιότερα βιολιτζήδες και λυράρηδες; Απ. Ναι είχε στην Μυρσίνη - από την μάνα μου- είχε στην Μυρσίνη έναν δεν θυμάμαι τώρα πως τον ελέγανε και έπαιζε βιολί, ένας οποίος είχε πεθάνει νέος. Ερ. Τι πιστεύεται ότι πρέπει να έχει κάποιος καλλιτέχνης, βιολάτορας για να τον θεωρήσουμε καλό; Απ. Για να μάθει; Ερ. Όχι απ` τη στιγμή που παίζει να λέει ο κόσμος ότι αυτός είναι ένας καλός μουσικός. Απ. Ε δεν μπορώ να το κρίνω εγώ. Ερ. Εσύ από τι κρίνεις; Απ. Εγώ μπορεί να παίζω ας πούμε βιολί αλλά δεν τραγουδάω. Ερ. Εσύ πότε θα πεις ότι ένας είναι καλός, γιατί θα το πεις; τι θέλεις δηλαδή να συγκεντρώνει για να πεις ότι είναι καλός; Απ. Πρέπει να τα `χει όλα να πούμε, τραγούδι γενικά ας πούμε. Ερ. Δηλαδή εσείς που δεν τραγουδάτε δεν θεωρείται ότι είστε καλός; Απ. Ε δεν έχει σημασία κι ο Καλογερίδης δε τραγουδούσε αλλά ήταν η κορυφή, η κορυφή δεν έχει σημασία το τραγούδι, εξαρτάται απ` το ταλέντο που `χει ο καθένας, η απόδοση που `χει αν είναι καλός, αλλά δεν μπορώ να κρίνω εγώ υπάρχει κριτική, αυτοί που ξέρουνε καλύτερα, εγώ δεν ξέρω. Ερ. Δηλαδή νομίζετε ότι γεννιέται κάποιος ή ότι γίνεται; Απ. Βεβαίως γεννιέται. Ερ. Υπήρχαν επαγγελματίες στη Σητεία; Απ. Εδώ πέρα βιολάτορας ήταν ο Δερμιτζάκης, το Δερμιτζάκη ήξερα εγώ. 13

Ερ. Είχε και μαγαζί; Απ. Μαγαζί ναι βέβαια. Ερ. Τι έφτιαχνε; Απ. Εμπορικό είχε. Ερ. Μόνο ο Δερμιτζάκης ήταν επαγγελματίας; Απ. Αυτόν ήξερα εγώ εδώ πέρα ως επαγγελματία. Ερ. Γιατί πιστεύατε ότι δεν υπήρχαν πολλοί επαγγελματίες στην Σητεία; Απ. Που `να ξέρω τώρα, δεν μαθαίνανε και σήμερα δεν παν να μάθουν. Σε μας δεν υπήρχαν τα μέσα που υπάρχουνε σήμερα, τα ραδιόφωνα, τα μαγνητόφωνα και οι κασέτες και όλα αυτά, δεν υπήρχανε την εποχή τη δική μας και αναγκαστικά ασχολούμαστε ας πούμε εκεί να κάτσουμε να μάθουμε, σήμερα έχει την κασέτα και την εβάζει και πάλι δεν καθίζει να μάθει. Ερ. Εσείς όταν παίζετε σας αρέσει να παίζεται με μικρόφωνο μπροστά ή χωρίς; Απ. Δεν έχω πρόβλημα εγώ καθόλου. Ερ. Σας αρέσει καλύτερα να είναι χωρίς μικρόφωνο; τι προτιμάτε; Απ. Καλύτερα να είναι μόνο του διότι ακούεται πιο καλά. Εάν παίξουμε τώρα εδώ πέρα θα ακουστεί διαφορετικά, αλλά αν βάλεις ας πούμε [μικρόφωνο] το ακούς, έχει πιο πολύ απόδοση αλλά δεν έχει την ίδια γλύκα που έχει όταν το ακούς ατόφιο. Αυτή είναι εμένα η γνώμη μου, πως χορεύαμε τα παλιά χρόνια χωρίς να υπάρχουνε τα μικρόφωνα και τα μεγάφωνα, μπορεί να `χουν μεγαλύτερη απόδοση αλλά είχε άλλη γλύκα το βιολί όταν το ακούς μπροστά σου [φυσικά χωρίς ενίσχυση]. Ερ. Υπάρχουν κάποιοι σκοποί που λένε α! αυτός είναι σκοπός του Φραγκούλη, που έχουν συνδεθεί με ονόματα; Απ. Είπα ότι δεν το γνωρίζω. Ερ. Όχι, κάποιες κοντυλιές ή κάποιοι σκοποί που είναι επώνυμοι, δηλαδή εσείς να βγάλετε κάποιο σκοπό και από κει και πέρα να διαδοθεί; Απ. Ναι υπάρχουνε πως δεν υπάρχουνε, ο Δερμιτζάκης έχει βγάλει δικές του κοντυλιές. Ερ. Και συνεχίζουν να παίζονται και σήμερα; 14

Απ. Και βέβαια συνεχίζουν. Ερ. Εκτός απ` τον Δερμιτζάκη υπήρχαν παλαιότερα κι άλλοι; Απ. Ήταν ο Κιρλίμπας που έπαιζε λύρα ή βιολί, λύρα αλλά εγώ δεν τον πρόλαβα, ήτανε ο Στραβός από το Σταυροχώρι. Ερ. Στραβός ήταν το επίθετό του; Απ. Όχι Παπαχατζάκης. Ερ. Αυτός είχε δικούς του σκοπούς; Απ. Όχι δεν είχε αυτός δικούς του σκοπούς. Ερ. Μα λέμε ποιοι είχανε δικούς τους σκοπούς, να πεις ότι αυτή η κοντυλιά είναι του τάδε; Απ. Μα δεν ξέρω εγώ για τον Παχαχατζάκη, για δικές του κοντυλιές δεν έχω ακούσει. Ερ. Τον Φοραδάρη τον έχεις ακούσει; Απ. Όχι. Ερ. Κουρδίζατε ποτέ στο βιολί την τελευταία χορδή από Μι σε Ρε; αλλάζατε το κούρδισμα; Απ. Όχι εγώ δεν το έχω αλλάξει ποτέ, αυτοί το αλλάζουνε στο Καβούσι, οι Καβουσιανοί παίζουνε μια κοντυλιά την Καβουσιανή και αλλάζεις την χορδή, την κουρδίζεις διαφορετικά, το έχω δει. Ερ. Μόνο εκεί; Απ. Ναι το κουρδίζουν διαφορετικά, έχω κάνει παρέα με Καβουσιανούς και ξέρω, είναι αυτός ο Πεδουλάφτης. Ερ. Έχετε εδώ στην περιοχή σας τραγούδια που δεν πρέπει να τα συνοδεύουν όργανα; Απ. Δεν νομίζω, δεν νομίζω να υπάρχει τραγούδι που να μην συνοδεύεται με όργανο. Ερ. Εδώ δηλαδή στην ανατολική Κρήτη όχι; Απ. Όχι δεν υπάρχει τραγούδι, ποιο τραγούδι δεν συνοδεύεται τώρα με μουσική; όλα πιο τραγούδι να μου πεις ότι δεν υπάρχει μουσική; ο Ερωτόκριτος ποιο; 15

Ερ. Θα στο πω διαφορετικά, υπάρχουν κάποια τραγούδια που όταν τα τραγουδάνε απαγορεύεται να παίζουν όργανα, όπως τα Ριζίτικα τραγούδια. Απ. Α! άλλο τα Ριζίτικα. Ερ. Ρωτάμε αν κι εδώ υπήρχαν κάποια τέτοια τραγούδια που δεν έπρεπε να παίζουν όργανα όταν τα τραγουδούσαν αυτά; Απ. Εδώ πέρα δεν νομίζω. Δεν έχω ακούσει εγώ κανένα τραγούδι να μην υπάρχει μουσική τα παλαιά χρόνια, το μινόρε της αυγής να πούμε είναι ωραιότατο τραγούδι. Ερ. Νησιώτικα παίζατε εσείς; Απ. Ναι. Ερ. Από που πιστεύεται ότι προέρχονται; Απ. Από που τ` άκουσα; Ερ. Ναι Απ. Από τον Ζερβάκη απ` τον μαέστρο. Ερ. Από που προέρχονται αυτά; Απ. Από τα νησιά, από την Πάρο... Ερ. Από τις Κυκλάδες; Απ. Ναι, από κει τ` ακούσαμε εμείς, αλλά αυτοί τα δικά μας δεν μπορούν να τα μεταφέρουν εκεί. Εμείς τα παίρνουμε αλλά αυτοί δεν μπορούν να μας τα πάρουνε [γελάει]. Είναι το μουσικό αυτί, όταν ακούσεις κάτι τελείωσες, αλλά πρέπει μόλις το ακούσεις να πας να το παίξεις, άμα περάσει μια ώρα και το ξεχάσεις καπούτ... Ερ. Ποια νομίζετε ότι είναι η αιτία που στα δύο άκρα της Κρήτης παίζουνε βιολί και στο κέντρο λύρα; Απ. Συνήθεια από παλιά, όπως ήταν σε μας που είχαμε και τη λύρα είχαμε και το βιολί, αυτοί έχουνε συνέχεια την λύρα [ γελάει], εμάς η αρρώστια μας, το φαΐ μας είναι στην επαρχία πως να το κάνουμε, το βιολί, δηλαδή για πάρτη μου εγώ δεν λέω ότι είναι κακή η λύρα και ότι αυτό να κατηγορήσω, όχι προστεου δεν είμαι τέτοιος εγώ να κρίνω αν ή λύρα είναι καλή ή κακή, όχι μ` αρέσει και θα σου πω και ένα άλλο, έγραψα πέντε μαντινάδες στο σπίτι πριν βρεθούμε εδώ διάβασε τες για να δεις. 16

- Λύρα νταούλι και βιολί, κιθάρα και λαούτο, σε κάνουνε να ευτυχείς στο ψεύτη κόσμο τούτο. -Όλοι οι σκοποί οι στειακοί, μ` αρέσουνε εμένα, μα να τσι παίζουνε σωστά και όχι μπασταρδεμένα. - είπαν του γέρου διάλεξε, σοφία πλούτη θρόνο, και κείνος αναστέναξε και είπε τα νιάτα μόνο. - η Τουρλωτή είναι ένα χωριό που όλοι το παινούνε, ψεγάδι δεν του βρίσκουνε μα όσοι και να `ρθουνε. Θα σας πω και κάτι άλλο, έκανα να παίξω βιολί δύο χρόνια. Ερ. Πότε τώρα; Απ. Τρία - τέσσερα χρόνια, ένα χρόνο τώρα και πήγαινα στο Ζερβάκη πέρα και έπαιζα, γιατί πέθανε ένα ανιψάκι μου και είναι το σπίτι μου εδώ και της μάνας του από κει. Να παίζω τώρα εγώ βιολί και η άλλη να κλαίει πως γίνεται αυτά τα πράγματα; δύο χρόνια να κάμω έτσι [να πιάσει το δοξάρι], μετά ύστερα πήγαινα εκεί πάνω στον Ζερβάκη, μια φορά που λέει ο λόγος το μήνα για να μη το ξεχάσω καλά-καλά. 17