ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΚΑΡΑΚΊΤΣΟΥ. Αθήνα. Ηόρος εἰμί τες Ἀγορᾶς

ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΚΑΡΑΚΊΤΣΟΥ Αθήνα Ηόρος εἰμί τες Ἀγορᾶς

30η ημέρα του μηνός Σκυροφοριώνος στην Αθήνα. Επί επώνυμου άρχοντα Τιμαίου. Από τον Οίκο στο Άστυ Ο ήλιος μόλις έχει ξεμυτήσει πάνω από τα βουνά της Αττικής. Στο πεδίον του άστεως που ανοίγεται προς το νότο ξεπροβάλλουν χαμηλοί λόφοι. Οι ελιές και τα πεύκα λικνίζονται στο παιχνιδιάρικο θρόισμα του αέρα που έρχεται από τη θάλασσα. Η πόλη αρχίζει να ξυπνά κάτω από τον αίθριο γαλανό ουρανό της Αττικής. Στο σπίτι του Κριτόβουλου, Aθηναίου πολίτη από το δήμο του Αλιμούντος, μόλις τελείωσε η πρωινή θυσία στους θεούς κι έχουν αρχίσει οι καθημερινές προετοιμασίες. Οι δούλες πηγαινοέρχονται μέσα στο σπίτι, άλλη για να φέρει ξύλα και νερό κι άλλη για να τακτοποιήσει τον ανδρώνα όπου το προηγούμενο βράδυ έγινε συμπόσιο. Η Πραξινόη, η γυναίκα του Κριτόβουλου, επιβλέπει και δίνει εντολές. Όπως κάθε μέρα, θα φροντίσει για όσα χρειάζεται ο οίκος όπως αρμόζει στη θέση της. Στο αίθριο του σπιτιού ο Κριτόβουλος και ο δεκατετράχρονος γιος του Αριστίων ετοιμάζονται να πάνε στην Αγορά. 2

- Ας αφήσουμε τις γυναίκες στο σπίτι να ασχοληθούν με όσα γνωρίζουν καλύτερα από εμάς κι ας ξεκινήσουμε, Αριστίωνα. Ο δρόμος δεν είναι πολύ μακρύς για την πόλη. Καλύτερα όμως να φτάσουμε νωρίς στην Αγορά για να τελειώσω τις δουλειές μου γρήγορα και να προλάβω να σου αγοράσω τα καινούργια παπούτσια που σου υποσχέθηκα. Κοίταξα χαμογελώντας τα παλιά μου σανδάλια Σπάνια συνόδευα τον πατέρα μου στην πόλη. Η Αγορά, εκεί που σύχναζαν οι περισσότεροι άνδρες, δεν είναι κατάλληλο μέρος για παιδιά, μου τόνιζε συχνά ο πατέρας, μα εγώ αισθανόμουν ότι μεγάλωνα. Σε τέσσερα χρόνια θα έδινα τον όρκο των εφήβων και θα υπηρετούσα την πόλη. Όταν θα έκλεινα τα είκοσι, αφού θα είχα εκπληρώσει τις στρατιωτικές μου υποχρεώσεις, θα μπορούσα πια ως ολοκληρωμένος πολίτης να ασχοληθώ με τα κοινά όπως ο πατέρας μου και ο παππούς μου ο Φιλοκλέων. Αφήσαμε πίσω το σπίτι μας και τα κτήματα, κληρονομιά του πατέρα μου από το δικό του πατέρα, και πήραμε το δρόμο που θα μας έφερνε στο κέντρο της πόλης. Σκηνή στο εσωτερικό ενός γυναικωνίτη. Μέρος των οικιακών εργασιών είναι η ύφανση και η τακτοποίηση των ενδυμάτων της οικογένειας. 3

Η αρχαία Αθήνα εντός του Θεμιστόκλειου τείχους τον 5ο αι. π.χ. ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ «Δημόσιον Σήμα» ΙΠΠΙΟΣ ΚΟΛΩΝΟΣ Έξω «Κεραμεικός Κεραμεικός» Ήριες Πύλες Αχαρνικές Πύλες ΑΧΑΡΝΕΣ Λόφος Λυκαβηττού ΠΕΙΡΑΙΑΣ Ιερά Πύλη Θριάσιες Πύλες «Έσω Κεραμεικός» Η ρ ι δ α ν ό ς Πύλη ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΙΟ ΤΕΙΧΟΣ Πειραϊκές Πύλες Δήμιες Πύλες Οδός Μελίτης Μελίτη ΑΓΟΡΑ Οδός Παναθηναίων «Πύλες Διοχάρους» ΜΕΣΟΓΕΙΑ «Λύκειον» Αριστοτέλη Λόφος Νυμφών Οδός Μαρµαροτεχνιτών ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ Περίπατος Πνύκα Κοίλη Θέατρο Διονύσου Ωδείο Περικλέους «Πύλες Αιγέως» Ι λ ι σ ό ς Ολυμπιείο Μακρά Τείχη ΠΕΙΡΑΙΑΣ Πύλη Πύλη Λόφος Μουσών (Φιλοπάππου) Φαληρικό Τείχος Άλαδε Πύλες ΦΑΛΗΡΟ Ιτώνιες Πύλες Διόμειες Διόμιες Πύλες ΣΟΥΝΙΟ Λόφος Αρδηττού Κυνόσαργες 4

Στο Άστυ Στην πόλη μπήκαμε από τις Δήμιες Πύλες. Η διαφορά ήταν μεγάλη σε σχέση με την εξοχή. Ο θόρυβος με ξένιζε. Οι δρόμοι ήταν στενοί και χωμάτινοι και τα σπίτια στριμωγμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Ο πατέρας μού εξήγησε ότι οι συνοικίες κοντά στην αγορά είναι πυκνοκατοικημένες γιατί εκεί ζουν και εργάζονται όλοι οι τεχνίτες της Αθήνας. Τα σπίτια πνίγονται το ένα δίπλα στο άλλο όπως στη συνοικία της Πνύκας που μόλις περάσαμε, είπε. Αντίθετα, από την άλλη πλευρά του δρόμου δέσποζε πάνω στο πιο ψηλό σημείο της πόλης επιβλητική η ιερή κατοικία των θεών και πιο κάτω ο Άρειος Πάγος, έδρα του ανώτατου δικαστηρίου της πόλης μας. Στην οδό των μαρμαροτεχνιτών Πριν φτάσουμε στη δημόσια πλατεία, περάσαμε από την οδό των μαρμαροτεχνιτών στους πρόποδες του Άρειου Πάγου, όπου ζούσαν και εργάζονταν οι γλύπτες. Τα μαγαζιά τους ήταν μικρά, στο ισόγειο των σπιτιών τους και παραταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο πάνω στο μακρόστενο δρόμο. 5

- Καλημέρα, Αριστίωνα, χαιρέτησε ο πατέρας μου τον άνδρα που εργαζόταν εκείνη τη στιγμή πάνω σε ένα μεγάλο κομμάτι λευκό μάρμαρο, πώς πάει η παραγγελία της στήλης του Ερμή που σου παρήγγειλα; - Δυστυχώς, Κριτόβουλε, έχω αναλάβει πολλές δουλειές και η στήλη σου θα αργήσει λίγο. Τον τελευταίο καιρό είμαι απασχολημένος με μια μεγάλη παραγγελία, ένα άγαλμα του Θησέα που θα στηθεί στην πλατεία για να τιμήσει τον ήρωα που συνοίκησε την Αθήνα. - Ας είναι, συγκατένευσε ο πατέρας μου, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το χρέος μας στην πόλη, η παραγγελία μου μπορεί να περιμένει. Και γυρίζοντας προς το μέρος μου πρόσθεσε: - Στην Αγορά, το πιο πολυσύχναστο μέρος της πόλης μας, οι θεοί και οι ήρωες τιμούνται με ξεχωριστό τρόπο. Εδώ έχουν στηθεί τα αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα για να μη λησμονούμε αυτούς που με την πράξη τους υπεράσπισαν τους δημοκρατικούς θεσμούς, ενώ στο βωμό του Διός Ελευθερίου οι άρχοντες θυσιάζουν στον πατέρα των θεών, που προστατεύει την πόλη και την ελευθερία των πολιτών της. Γλύπτης λαξεύει ερμαϊκή στήλη. 6

Στη συνοικία των μεταλλουργών Ακολουθώντας την οδό της Μελίτης φτάσαμε κάτω από τον Αγοραίο Κολωνό στη συνοικία των μεταλλουργών. Πάνω στο ύψωμα δέσποζε ο ναός του Ηφαίστου και της Αθήνας Εργάνης, των θεών που προστάτευαν τους τεχνίτες από τους κινδύνους της δουλειάς τους και έδιναν έμπνευση στην τέχνη τους. Εκεί συναντήσαμε τον Καλλίμαχο, που η ανδρεία και η γενναιότητά του στον πόλεμο επιβεβαίωναν το όνομα που είχε. - Καλημέρα, Καλλίμαχε, ποια δουλειά σε έφερε στην Αγορά; - Ήρθα να παραγγείλω μια ασπίδα για το γιο μου. Αφού τελείωσε τη στρατιωτική του θητεία και μπορεί από εδώ και μπρος να υπηρετεί την πόλη ως οπλίτης, μπορεί να τη χρειαστεί μια μέρα. Χαιρετήσαμε τον Καλλίμαχο και απομακρυνθήκαμε από τα εργαστήρια των μεταλλουργών και το θόρυβο που έκαναν τα σφυριά και τα αμόνια τους. Στο μεταξύ, είχε αρχίσει να μαζεύεται κόσμος στη συνοικία όχι μόνο για να αγοράσει τον πολεμικό του εξοπλισμό αλλά και για να βρει τα εργαλεία Σιδηρουργός επεξεργάζεται ένα κομμάτι μέταλλο. 7

που χρειαζόταν, αγκίστρια για το ψάρεμα, μπρούτζινους καθρέπτες και αναθήματα για τους θεούς. - Σε κάθε γειτονιά γύρω από την Αγορά βρίσκει κανείς και ένα διαφορετικό επάγγελμα, είπε ο πατέρας, που είναι χρήσιμο και καλό για την πόλη μας. Εδώ είναι συγκεντρωμένοι οι γλύπτες και οι μεταλλουργοί, στον Κεραμεικό οι κοροπλάστες και οι αγγειοπλάστες, ενώ πιο πέρα συναντά κανείς τους σκυτοτόμους και τους βαφείς. Από όλους αυτούς προνομιούχοι είναι εκείνοι που το μαγαζί τους είναι κοντά στη δημόσια πλατεία γιατί εκεί συχνάζουν οι κάτοικοι της πόλης. Νεαρός κεραμέας περνάει έναν κρατήρα με βερνίκι πριν το ψήσιμο. 8

Στην Αγορά Κατά μήκος της οδού των Παναθηναίων Είχαμε ήδη μπει στον πλακόστρωτο δρόμο με τις ερμαϊκές στήλες, σημάδι πως περπατούσαμε στην οδό των Παναθηναίων, στο μεγαλύτερο και σπουδαιότερο δρόμο της Αθήνας που διέσχιζε την Αγορά και ανέβαινε στην Ακρόπολη. Στα δεξιά μας Έμπορος περνά το σταυροδρόμι με τις ερμαϊκές στήλες για να μπει στην Αγορά μεταφέροντας τα προϊόντα του σε καλάθια. κυλούσαν τα ήρεμα νερά του Ηριδανού. Φτάνοντας στο μεγάλο σταυροδρόμι, ο πατέρας κοντοστάθηκε μπροστά στο Βωμό Αναπαράσταση της Αρχαίας Αγοράς στα μέσα του 4ου αι. π.χ. 12 των Δώδεκα Θεών, άσυλο για κάθε ικέτη της πόλης. 7 8 4 9 10 6 11 Είχαμε πια βρεθεί στην καρδιά της Αθήνας. Ο δρόμος είχε γεμίσει με κόσμο. Από τον Πειραιά και το Φάληρο κατέφταναν δούλοι με κάρα φορτωμένα προϊόντα από κάθε γωνιά της Μεσογείου. Από τους αγροτικούς δήμους 1 3 5 της Μεσογαίας, τις Αχαρνές, την Πεντέλη, την Παιανία, είχαν ξεκινήσει πριν από την αυγή οι χωρικοί και οι κτηνοτρόφοι φορτωμένοι με 2 πουλερικά, κρέατα, φρούτα και λαχανικά. Μέτοικοι που ζούσαν στην Αθήνα και είχαν ανοίξει εκεί εμπορικές επιχειρήσεις μαζεύονταν και αυτοί στην Αγορά, το ιδανικό μέρος για 1. Πλατεία Αγοράς 5. Ποικίλη Στοά 9. Παλαιό Βουλευτήριο τις συναλλαγές τους. 2. Οδός Παναθηναίων 6. Στοά του Ελευθερίου Διός 10. Νέο Βουλευτήριο 3. Βωμός των Δώδεκα Θεών 7. Νότια Στοά 11. Βασίλειος Στοά 4. Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων 8. Θόλος 12. Ναός του Ηφαίστου και της Αθηνας Εργάνης 9

- Από τότε που η Αθήνα εδραίωσε το δημοκρατικό της πολίτευμα και έγινε η πιο ισχυρή πόλη, η Αγορά γεμίζει κάθε μέρα όλο και περισσότερο κόσμο, είπε ο πατέρας. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβεις γιατί, Αριστίωνα. Είναι το πιο απλόχωρο μέρος στο κέντρο του άστεως, κατάλληλο για μεγάλες συναθροίσεις, με δέντρα σκιερά που προστατεύουν από το δυνατό ήλιο και πηγή με νερό για όσους περνούν όλη τη μέρα τους εδώ. Στον κύκλο των εμπόρων και των δούλων Η δημόσια πλατεία που απλωνόταν γύρω μου δεν είχε κτίρια παρά μόνο στις δυο της πλευρές, κάτω από το λόφο του Αγοραίου Κολωνού και στη μεριά της Ακρόπολης. Σε όλο τον υπόλοιπο χώρο, στα ανοίγματα που έκαναν οι συστάδες των δέντρων, είχαν ήδη στήσει τους πάγκους και τις τέντες τους κάθε λογής άνθρωποι ανάλογα με το προϊόν που πουλούσαν. Στην αριστερή πλευρά του δρόμου ήταν συγκεντρωμένοι οι ψαράδες, οι κρεοπώλες, οι μανάβηδες και πιο κάτω οι λαδέμποροι. Από την άλλη πλευρά ήταν στημένοι οι πάγκοι με το στάρι από τον Εύξεινο Πόντο και τη Θράκη και δίπλα απλωμένα τα υφάσματα και τα αρώματα Έμποροι ζυγίζουν κομμάτια υφάσματος. 10

που έρχονταν από τα λιμάνια της Ανατολής. Οι μικροπωλητές διαλαλούσαν με δυνατή φωνή τα εμπορεύματά τους. - Πουλερικά από τη Θήβα και φρέσκα χέλια από τη λίμνη της Κωπαΐδας, ο πιο νόστιμος μεζές των συμποσίων! - Λουκάνικα για κάθε βαλάντιο, περάστε κι αγοράστε! - Λάδι από τους ελαιώνες της Αθήνας. Δοκιμάστε το, πλούσια γεύση, γεμάτο άρωμα! - Μέλι ευωδιαστό από τον Υμηττό και γλυκά σύκα! Μέσα στο πλήθος που συνωστιζόταν στους πάγκους ξεχώρισαν δυο επόπτες. Ο ένας, που ήταν αγορανόμος, είχε σταθεί στον πάγκο ενός κρεοπώλη και έλεγχε την ποιότητα του κρέατος. Ο δεύτερος είχε πλησιάσει τον πάγκο του Κυκνέα, τη στιγμή που οι δούλοι του διαλαλούσαν το εμπόρευμά του: - Ένας μέδιμνος στάρι, τέσσερις δραχμές! Σκηνή ιχθυοπωλείου. Ο έμπορος τεμαχίζει ένα μεγάλο κομμάτι ψαριού μπροστά στον πελάτη του. 11

Ο μετρονόμος έλεγξε τα αγγεία που χρησιμοποιούσαν οι δούλοι για το μέτρημα του σταριού, αλλά από το ύφος του μπορούσε κανείς να κρίνει ότι κάτι δεν πήγαινε καλά. Πρότυπα αθηναϊκά μέτρα υγρών και στερεών προϊόντων. Φέρουν την ένδειξη ΔΕ ή την επιγραφή «δημόσιον» καθώς και σφραγίδες θεώρησης που εγγυώνται τη χωρητικότητα του μέτρου. - Φωνάξτε μου τον κύριό σας, τους πρόσταξε. Αυτά τα μέτρα δεν είναι τα σωστά και πρέπει ο υπεύθυνος του μαγαζιού να με ακολουθήσει στη Θόλο όπου φυλάσσονται τα επίσημα. Εκεί θα αποκαλυφθεί η απάτη. - Είναι ντροπή για ένα μέτοικο, που η πόλη μας του δίνει την ευκαιρία να εξασκεί ένα ελεύθερο επάγγελμα και να πλουτίζει από αυτό, να αγνοεί τις διατάξεις του νόμου για προσωπικό του συμφέρον, παρατήρησε κάποιος από το πλήθος. Προσπεράσαμε γρήγορα τους περίεργους που είχαν μαζευτεί. Στην προσπάθειά μας να απομακρυνθούμε από τον κύκλο του σταριού βρεθήκαμε στην αγορά των δούλων. Κόσμος είχε μαζευτεί για να παρακολουθήσει τον πλειστηριασμό που μόλις άρχιζε. Οι δουλέμποροι εξηγούσαν στους ενδιαφερομένους τα προσόντα και τη χρησιμότητα του καθενός και όριζαν την τιμή εκκίνησης. 12

- Οικόσιτοι δούλοι, 166 δραχμές ο ένας! - Δούλοι εργατικοί και δυνατοί για μεταφορές και βαριές δουλειές, 150 δραχμές! - Όμορφες αυλήτριες και χορεύτριες από τη Λυδία για τα συμπόσια των ανδρών, 300 δραχμές! - Ειδικευμένοι τεχνίτες και εμπειρογνώμονες, 1.000 δραχμές! Στον πάγκο του Τιμοτέλη του δικαστή Ξαφνικά οι γνώριμες φωνές του Τιμοτέλη και του γιου του, που ακούγονταν από την άλλη πλευρά του δρόμου, έκαναν τον πατέρα μου και εμένα να γυρίσουμε προς τα κει. - Φακές, μπιζέλια, λάχανα, νόστιμα κρεμμύδια και σκόρδα για την όρεξη! - Γεια σου, Τιμοτέλη, δεν βλέπω συχνά το γιο σου στην Αγορά, παρατήρησε ο πατέρας. Δικαστές ψηφίζουν ρίχνοντας χάλκινες ψήφους σε ένα αγγείο. Γνώριζα το Γλαύκο από παλιά γιατί οι πατεράδες μας ανήκαν και οι δύο στην Ερεχθηίδα φυλή. Δεν τον έβλεπα όμως συχνά γιατί η οικογένειά του είχε το κτήμα της στο δήμο της Παλλήνης. 13

- Συνήθως με βοηθάει στα χωράφια, μα σήμερα κληρώθηκα για μια δίκη κι άφησα το μαγαζί στο γιο μου για να πάω στην Ηλιαία. Η υπόθεση ήταν απλή και δεν κράτησε πολύ. Η κατηγορία του Κρίτωνα εναντίον του Θεαγένη για ζωοκλοπή ήταν συκοφαντική. Όταν άδειασε το νερό της κλεψύδρας και τελείωσαν οι αγορεύσεις των αντιδίκων, στην υδρία καταμετρήθηκαν 440 αθωωτικές ψήφοι έναντι 61 καταδικαστικών. Το πρόστιμο που ορίστηκε να πληρώσει ο αντίδικος για συκοφαντική δυσφήμηση ήταν η αξία των ζώων του Θεαγένη. - Κι εσύ, Τιμοτέλη, κέρδισες δύο οβολούς, παρατήρησε ο πατέρας. Αντίγραφο υδραυλικού ρολογιού (κλεψύδρας). Ανήκει στην Αντιοχίδα φυλή και έχει χωρητικότητα δύο χοών (ΧΧ=6,4 λίτρα) που ισοδυναμεί με έξι λεπτά χρόνου ομιλίας. - Ο δικαστικός μισθός είναι μια βοήθεια για μας τους φτωχούς πολίτες που θέλουμε να ασχοληθούμε με τα κοινά, αλλά συγχρόνως πρέπει να δουλεύουμε για να ζήσουμε. Στη δημοκρατία της Αθήνας όλοι οι πολίτες πρέπει να ασχολούνται με τη δημόσια ζωή. Αυτό όμως απαιτεί χρόνο και συνήθως όσοι διαθέτουν χρόνο έχουν και χρήμα, πρόσθεσε ο Τιμοτέλης. - Νομίζω πως τώρα που τελειώσατε τη δουλειά σας στην Αγορά, είπε ο πατέρας δείχνοντας τον άδειο πάγκο, μπορούμε να αφήσουμε τους γιους μας να πάνε μέχρι την Ποικίλη Στοά να χαζέψουν την κίνηση. Εμείς θα πάμε μέχρι το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων να διαβάσουμε τις καινούργιες ανακοινώσεις της φυλής μας. Χάλκινες ψήφοι. Η τρίτη από αριστερά ειναι καταδικαστική, ενώ η πέμπτη είναι αθωωτική. 14

Συμφωνήσαμε να βρεθούμε στο μαγαζί του Σίμωνα όπου θα αποκτούσα τα καινούργια μου σανδάλια και χωριστήκαμε. Ανάμεσα στον κόσμο της πλατείας Ο Γλαύκος γνώριζε το μέρος καλύτερα από μένα, αλλά μέσα σε τόσο κόσμο και φωνές τα χάσαμε για λίγο. Ήταν η ώρα που έκλειναν τα καταστήματα και ο περισσότερος κόσμος συγκεντρωνόταν στα κουρεία, τα αρωματοπωλεία και τις στοές, χώρους ιδανικούς για συναντήσεις και συζητήσεις, Από μπροστά μας πέρασαν βιαστικοί τέσσερις Σκύθες τοξότες. - Κάποια φασαρία γίνεται στο κουρείο του Πρόδικου κοντά στην Ποικίλη στοά και πάνε να λύσουν τη διαφωνία, είπε ο Γλαύκος, που ήταν ψηλότερος από εμένα και έβλεπε καλύτερα. Τέτοια ώρα αυτό το κουρείο γεμίζει κάθε λογής κόσμο και δεν λείπουν οι παρεξηγήσεις. Η φασαρία ήταν μεγάλη κι εγώ άρχιζα να κουράζομαι. Όσο περνούσε η ώρα και ο ήλιος ανέβαινε ψηλά, η ζέστη μεγάλωνε. Χωρίς να το καταλάβουμε είχαμε βρεθεί 15

Δικαστικές ταυτότητες που φέρουν τα στοιχεία του ενόρκου. Τοποθετούνταν στις υποδοχές του κληρωτηρίου, προκειμένου να κληρωθούν οι δικαστές. Διασφαλίζοντας τη Δικαιοσύνη! Χάλκινο σφαιρίδιο κληρωτηρίου. Το κληρωτήριο ήταν το όργανο που χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι για να κληρώσουν τους δικαστές την ημέρα της εκδίκασης μιας υπόθεσης. Ένας περίπλοκος μηχανισμός διασφάλιζε την αμερόληπτη εφαρμογή του δικαίου. Πώς όμως ακριβώς γινόταν αυτό; Οι δικαστικές ταυτότητες όσων επιθυμούσαν να λάβουν μέρος στην κλήρωση συγκεντρώνονταν σε 10 καλάθια, ένα για κάθε φυλή. Στη συνέχεια ο αξιωματούχος τοποθετούσε στην πρώτη κάθετη σειρά τις ταυτότητες των υποψηφίων της πρώτης φυλής, στη δεύτερη κάθετη σειρά τις ταυτότητες της δεύτερης φυλής κ.ο.κ. Στη μια πλευρά του κληρωτηρίου βρισκόταν ένας κατακόρυφος κοίλος άξονας που στο πάνω μέρος είχε μια χοάνη και στο κάτω ένα στρόφαλο. Έπειτα έριχνε από τη χοάνη λευκά και μαύρα σφαιρίδια με τυχαία σειρά και γύριζε τον στρόφαλο. Σε κάθε γύρισμα εμφανιζόταν στο κάτω τμήμα του σωλήνα ένα λευκό ή μαύρο σφαιρίδιο. Εάν το σφαιρίδιο ήταν λευκό, τότε όλοι οι υποψήφιοι των οποίων τα ονόματα βρίσκονταν στην πρώτη οριζόντια σειρά κληρώνονταν δικαστές, εάν όμως ήταν μαύρο δεν κληρωνόταν κανένας. Έτσι συνέχιζαν αυτή τη διαδικασία μέχρι να συμπληρώσουν τον απαραίτητο αριθμό δικαστών. Αναπαράσταση του κληρωτηρίου. 16

Αναπαράσταση του Μνημείου των Επώνυμων Ηρώων. Στις λίθινες πινακίδες της βάσης του δημοσιεύονταν ανακοινώσεις και αποφάσεις της Βουλής και της Εκκλησίας του Δήμου. στο κέντρο της πλατείας, εκεί όπου γινόταν η αγορά των βιβλίων. Το μέρος ήταν σχετικά ήσυχο και αρκετά δροσερό και σταματήσαμε να ξεκουραστούμε. Λίγο πιο κάτω κάποιοι συζητούσαν ζωηρά κάτω από τη σκιά ενός μεγάλου πλατάνου, ενώ άλλοι κατευθύνονταν στη Στοά του Ελευθερίου Διός για να ακούσουν τις συζητήσεις των φιλοσόφων. Ξαφνικά θυμήθηκα τα καινούργια μου σανδάλια. Για να τα αποκτήσω έπρεπε να βιαστώ να συναντήσω τον πατέρα μου. Από τη Νότια Στοά στα δημόσια κτίρια Μπροστά στη Νότια Στοά συναντήσαμε τον Πρόδικο, το θείο του Γλαύκου, μαζί με το Φαίδωνα. - Πού πηγαίνετε τόσο βιαστικοί νεαροί μου; - Για παπούτσια στου Σίμωνα, απάντησα. - Θα σας συνοδεύσουμε μέχρι εκεί, είπε ο Πρόδικος. Εμείς πηγαίνουμε στη Θόλο γιατί μάθαμε πως κατέφθασε μια πρεσβεία από τους συμμάχους μας. Είναι δυσαρεστημένοι με τη μεταφορά του συμμαχικού μας ταμείου στην Αθήνα, καθώς και με το ύψος της εισφοράς που 17

χρειάζεται να καταβάλουν και οι πρυτάνεις μας τους περιμένουν στη Θόλο για να συζητήσουν μαζί τους. - Στο μεταξύ η Βουλή των 500 έχει ετοιμάσει τα προβουλεύματα για όσα θα συζητηθούν σε τέσσερις μέρες στην Εκκλησία του Δήμου. Πρέπει να περάσουμε από το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων για να τα διαβάσουμε, συμπλήρωσε ο Φαίδων. - Σ αυτή τη συνέλευση θα πρέπει να αποφασίσουμε και για το αν θα χρειαστεί να κάνουμε οστρακοφορία αυτή τη χρονιά. Εδώ και κάποιους μήνες ακούγονται τα ονόματα πολιτών που ανήκουν στη δημοκρατική παράταξη και φοβάμαι μήπως αυτό το μέτρο οδηγήσει στην εξορία αθώους ανθρώπους, παρατήρησε ο Πρόδικος. Είχαμε απομακρυνθεί από το εμπορικό κέντρο και η κίνηση λιγόστευε. Μπροστά μας μπορούσα να διακρίνω τα κτίρια για τα οποία είχα μόλις ακούσει να γίνεται λόγος. - Τώρα θα μου δείξεις αυτή την πλευρά της πλατείας, είπα με ενθουσιασμό στον πατέρα μου που ερχόταν προς το μέρος μου. - Κανείς δεν μπορεί να περάσει πέρα από αυτό το όριο, μου απάντησε δείχνοντας μου μια μακρόστενη πέτρα που δεν θα την πρόσεχα έτσι όπως ήταν τοποθετημένη. Εκτός κι αν ανήκει στο σώμα των Αθηναίων πολιτών, όπως εγώ. Λίθινη στήλη που βρέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς με την επιγραφή «ΗΟΡΟΣ ΕΙΜΙ ΤΕΣ ΑΓΟΡΑΣ» που σημαίνει «είμαι ορόσημο της Αγοράς». 18

- Ηόρος εἰμί τες Ἀγορᾶς, διάβασα την επιγραφή που ήταν γραμμένη πάνω της. - Στο χώρο αυτό βρίσκονται τα κτίρια που εξυπηρετούν μόνο τις πολιτικές λειτουργίες και τη διοίκηση, όπως το Βουλευτήριο και η Θόλος, είπε ο πατέρας μου σοβαρά. - Το Βουλευτήριο είναι το κτίριο που φυλάσσονται τα επίσημα Αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου. έγγραφα της πόλης και συνεδριάζουν οι 500 Βουλευτές, μπήκε στην κουβέντα ο Πρόδικος. - Και η Θόλος είναι το κτίριο που φυλάσσονται τα επίσημα μέτρα και σταθμά, είπα καθώς θυμήθηκα το πρωινό περιστατικό με το μετρονόμο. - Και ακόμα, η έδρα των πενήντα πρυτάνεων που έχουν τη γενική εποπτεία της πολιτικής ζωής για ένα μήνα, συμπλήρωσε ο πατέρας. Μέσα σε αυτό το κτίριο οι πρυτάνεις συνεδριάζουν, σιτίζονται και πολλοί από αυτούς διαμένουν ακόμα κατά τη διάρκεια της νύχτας. Κοίταξα τα κτίρια από μακριά μιας και δεν μπορούσα να τα πλησιάσω. Η Θόλος ήταν κυκλική και φαντάστηκα τους πρυτάνεις καθισμένους γύρω από την εστία να συνομιλούν με τους πρεσβευτές που είχαν καταφτάσει. 19

- Κάποια μέρα ίσως κληρωθώ πρύτανης και τότε θα μπορέσω να μπω στο κτίριο, σκέφτηκα. - Κάθε Αθηναίος πολίτης μπορεί να αναλάβει το δημόσιο αξίωμα του Βουλευτή ή του Πρύτανη, αλλά δεν μπορεί να το κρατήσει πολύ, παρατήρησε ο Τιμοτέλης που το πρωί είχε κληρωθεί δικαστής. Οι Αθηναίοι φοβούνται την κατάχρηση της εξουσίας που μπορεί να οδηγήσει σε τυραννία. Γι αυτό, άλλωστε, έχουν θεσπίσει τον οστρακισμό. - Το πολίτευμα της Αθήνας είναι άμεση δημοκρατία γιατί κάθε πολίτης συμμετέχει ενεργά στη διακυβέρνηση της πόλης είτε για να απομακρύνει τους επικίνδυνους για το πολίτευμα είτε για να ψηφίσει νόμους, ακόμα και για να κρίνει τους άρχοντες της πόλης και να αποφασίσει για πόλεμο ή για ειρήνη, συμπλήρωσε ο πατέρας. Η Εκκλησία του Δήμου έχει μεγάλη δύναμη γιατί μπορεί να αποφασίζει για τα πάντα, κατέληξε ο Πρόδικος τη στιγμή που βρισκόμασταν πια στην πόρτα του Σίμωνα. Το υποδηματοποιείο ήταν το πρώτο κτίριο που συναντούσε κανείς βγαίνοντας έξω από τον επίσημο δημόσιο χώρο. Ο τοίχος του συνόρευε με το όριο της Αγοράς. Υποδηματοποιός δημιουργεί τα παπούτσια για τον πελάτη του. 20

Στο υποδηματοποιείο του Σίμωνα - Το μαγαζί σου, Σίμωνα, μαζεύει πάντα κόσμο πρόθυμο για κουβέντα, παρατήρησε ο πατέρας μου, καθώς έβλεπε μια παρέα ανδρών να συζητούν ζωηρά μεταξύ τους. - Σχολιάζουμε τα προβουλεύματα των νόμων που θα ψηφίσουμε σε τέσσερις ημέρες στην εκκλησία, είπε κάποιος. Ήταν δύσκολο να παρακολουθήσω την κουβέντα τους γιατί αυτό που περίμενα όλη την ημέρα ήταν μπροστά στα μάτια μου, ένα ωραίο ζευγάρι δερμάτινα σανδάλια. Ο Σίμων, που κατάλαβε την επιλογή μου, τα σήκωσε από τον πάγκο προσεκτικά και τα δοκίμασε στα πόδια μου. - Σου εύχομαι με αυτά τα παπούτσια να φτάσεις κοντά στην Αλήθεια, είπε. - Του Σίμωνα του αρέσει να φιλοσοφεί, παρατήρησε πειρακτικά ο πατέρας μου, μα εμείς πρέπει να γυρίσουμε πίσω πριν το βραδινό φαγητό. Υποδηματοποιός κόβει δέρμα για την κατασκευή σανδαλιών. 21

Από την Αγορά στην Πνύκα Αφήσαμε το μαγαζί και ανηφορίσαμε προς τον Αγοραίο Κολωνό για να πάρουμε το δρόμο της επιστροφής. Έριξα μια τελευταία ματιά πίσω μου. Ο κόσμος είχε αραιώσει. Σκέφτηκα πως σε τέσσερις μέρες ο χώρος της Αγοράς θα γεμίσει από νωρίς το πρωί κόσμο που θα έχει έρθει για την εκκλησία. Ο πατέρας, σαν να κατάλαβε αυτό που σκεφτόμουν, είπε: - Μόλις φανεί το σημείο από την Πνύκα, όλοι οι Αθηναίοι πολίτες θα σπεύσουν να ανέβουν προς το λόφο για τη συνέλευση. Κανείς δεν θέλει να αργοπορήσει και να στιγματιστεί ως σεσημασμένος από την αστυνομία. Πριν αρχίσει η εκκλησία, οι ιερείς θα κάνουν τις καθιερωμένες θυσίες και με το αίμα των ζώων θα ορίσουν τον κύκλο μέσα στον οποίο θα γίνει η συνεδρίαση. Κανείς δεν θα λείπει. Ο επιστάτης των πρυτάνεων, οι βουλευτές και οι άρχοντες της πόλης θα επιβλέπουν και ο δήμος θα είναι παρών. Όταν ο κήρυκας ρωτήσει τίς αγορεύει βούλεται, κάθε Αθηναίος θα μπορεί να μιλήσει ελεύθερα γι αυτό που νομίζει καλύτερο για την πόλη. - Μια μέρα θα μπορέσω κι εγώ να μπω σε αυτό τον κύκλο των πολιτών μαζί με όσους θα ανήκουν στην Ερεχθηίδα φυλή, για να υπηρετήσω την πόλη μου, σκέφτηκα με ενθουσιασμό αλλά και αίσθημα ευθύνης. 22

Γλωσσάρι Σκυροφοριών: Ο τελευταίος μήνας του αττικού ημερολογίου, που ισοδυναμεί με το διάστημα από μέσα Ιουνίου μέχρι μέσα Ιουλίου. 30η του μηνός Σκυροφοριώνος = 14/15 Ιουλίου. Επώνυμος άρχων: Ένας από τους δέκα άρχοντες της Αθήνας που έδινε το όνομά του στο έτος της αρχής του. Αγοραίος Κολωνός: Ο λόφος της Αγοράς. Πρόκειται για την αρχαία ονομασία του σημερινού λόφου του Θησείου. Σκυτοτόμος: Ο τεχνίτης που ασχολείται με την κατεργασία του δέρματος. Ερμαϊκή στήλη: Ορθογώνια πλάκα από πέτρα ή μάρμαρο που φέρει την κεφαλή του Ερμή και τοποθετείται όρθια σε σταυροδρόμια, περάσματα ή μπροστά από σπίτια. Μέδιμνος: Μονάδα μέτρησης των σιτηρών. Ένας μέδιμνος=185 λίτρα Αγορανόμος: Δημόσιος υπάλληλος επιφορτισμένος με τον έλεγχο της ποιότητας των προϊόντων. Μετρονόμος: Δημόσιος υπάλληλος επιφορτισμένος με τον έλεγχο των τιμών των προϊόντων. Ερεχθηίδα φυλή: Μία από τις δέκα φυλές του Κλεισθένη. Πήρε το όνομά της από το μυθικό βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα. Ηλιαία: Το λαϊκό δικαστήριο της αρχαίας Αθήνας στο οποίο μπορούσαν να δικάσουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες. Κλεψύδρα: Αγγείο συγκεκριμένης χωρητικότητας νερού με οπή στο κάτω μέρος που χρησίμευε στα δικαστήρια για τον υπολογισμό του χρόνου. Υδρία: Αρχαίο αγγείο που χρησίμευε ως κάλπη για ψηφοφορίες. Ψήφος: Στρογγυλό μεταλλικό πλακίδιο με κάθετο άξονα στο κέντρο που χρησιμοποιούνταν στις δίκες των δικαστηρίων. Φέρει την επιγραφή ψήφος δημοσία. Για να διακρίνονται οι καταδικαστικές από τις αθωωτικές ψήφους, οι πρώτες έχουν τρυπημένο άξονα. Σκύθες τοξότες: Αστυνόμοι της αρχαίας Αθήνας. Στοές: Μακρόστενα κτίρια που στέγαζαν δημόσια γραφεία, εμπορικά καταστήματα ή εστιατόρια. Προβούλευμα: Προσχέδιο νόμου. Εκκλησία του Δήμου: Η γενική συνέλευση των πολιτών της Αθήνας. Σημείο: Έμβλημα που διακρινόταν στην Πνύκα την ημέρα της συνέλευσης. Σεσημασμένος: Ο Αθηναίος πολίτης που σημαδευόταν από την αστυνομία με μπογιά, επειδή καθυστερούσε να προσέλθει στην Εκκλησία του Δήμου. 23

Κατάλογος εικόνων σελ. 2: Αναπαράσταση ιδιωτικής κατοικίας της κλασικής εποχής, σχέδιο: Η. Καρράς. σελ. 3: Σκηνή στο εσωτερικό ενός γυναικωνίτη. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφης πυξίδας, 530-520 π.χ. Παρίσι, Musée du Louvre. σελ. 4: Η αρχαία Αθήνα εντός του Θεμιστόκλειου τείχους τον 5ο αι. π.χ. Σχέδιο: Μ. Δαυίδ. σελ. 6: Γλύπτης λαξεύει ερμαϊκή στήλη. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφου σκύφου, περ. 510 π.χ. Κοπεγχάγη, Nationalmuseet. σελ. 7: Σιδηρουργός επεξεργάζεται ένα κομμάτι μέταλλο. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφου σκύφου, περ. 500 π.χ. Βερολίνο, Staatliche Museen. σελ. 8: Νεαρός κεραμέας περνάει έναν κρατήρα με βερνίκι πριν το ψήσιμο. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφου κρατήρα, 430 περ. π.χ. Οξφόρδη, Ashmolean Museum. σελ. 9 (πάνω): Έμπορος περνά το σταυροδρόμι με τις ερμαϊκές στήλες για να μπει στην Αγορά. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφης πελίκης, 480-470 π.χ. Βιέννη, Kunsthistorisches Museum. σελ. 9 (κάτω): Αναπαράσταση της αρχαίας Αγοράς στα μέσα του 4ου αι. π.χ., σχέδιο: Γ. Νάκας. σελ. 10: Έμποροι ζυγίζουν κομμάτια υφάσματος. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης μελανόμορφου αγγείου, 510-500 π.χ. Βιέννη, Kunsthistorisches Museum: Antikensammlung. σελ. 11: Σκηνή ιχθυοπωλείου. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφου αγγείου, 4ος αι. π.χ. Τσεφαλού, Museo Mandralisca. σελ. 12: Πρότυπα αθηναϊκά μέτρα στερεών και υγρών προϊόντων, β μισό 4ου αι. π.χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ. ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 13: Δικαστές ψηφίζουν ρίχνοντας χάλκινες ψήφους σε ένα αγγείο. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφης κύλικας, 480 περ. π.χ. Ντιζόν, Musée des Beaux-Arts. σελ. 14 (πάνω): Αντίγραφο υδραυλικού ρολογιού (κλεψύδρας). Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 14 (κάτω): Χάλκινες ψήφοι. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ- Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών. 24

σελ. 16 (πάνω): Δικαστικές ταυτότητες που φέρουν τα στοιχεία του ενόρκου. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 16 (κάτω): Χάλκινο σφαιρίδιο κληρωτηρίου. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. Σχεδιαστική αναπαράσταση του κληρωτηρίου. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 17: Αναπαράσταση του Μνημείου των Επώνυμων Ηρώων. Σχέδιο: W. B. Dinsmoor, Jr. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 18: Λίθινη στήλη που βρέθηκε στη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς. Αθήνα, Αρχαία Αγορά. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ.\Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 19: Αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου. Σχέδιο: Γ. Νάκας. σελ. 20: Υποδηματοποιός δημιουργεί τα υποδήματα για τον πελάτη του. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης μελανόμορφης πελίκης, αρχές 5ου αι. π.χ. Οξφόρδη, Ashmolean Museum. σελ. 21: Υποδηματοποιός κόβει δέρμα για την κατασκευή σανδαλιών. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης ερυθρόμορφης κύλικας, 480-470 π.χ. Λονδίνο, British Museum. 25

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Γενικός συντονισμός έργου: Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγος Σουζάνα Χούλια - Καπελώνη, αρχαιολόγος Γενική επιμέλεια: Σχεδιασμός/Κείμενα: Τόνια Κουτσουράκη, αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγος - μουσειολόγος Βασιλική Καρακίτσου, αρχαιολόγος Επιλογή υλικού: Ελένη Φραγκάκη, αρχαιολόγος - σύμβουλος διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς Διορθώσεις κειμένων: Δημιουργική/καλλιτεχνική επιμέλεια: Βιολέττα Ζεύκη, αρχαιολόγος - μεταφράστρια Σοφία Δεληγιάννη, γραφίστρια Γραφιστική επεξεργασία χάρτη: Μυρτώ Δαυίδ, γραφίστρια (σελ. 4) Εικονογράφηση: Ηλίας Καρράς, ζωγράφος (σελ. 2, 3, 21) Γιάννης Νάκας (σελ. 9, 18) Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ΙSBN ηλεκτρονικής έκδοσης: 978-960-386-208-6 Το έντυπο «Αθήνα, Ηόρος εἰμί τες Ἀγορᾶς» της θεματικής ενότητας «Δημοκρατία και Κλασική Παιδεία» ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Η επεξεργασία βασίστηκε στο ομώνυμο έντυπο του εκπαιδευτικού φακέλου που δημιουργήθηκε το 1999 με ISBN 960-8063-32-9 στο πλαίσιο του Προγράμματος Μελίνα (Σχεδιασμός-Κείμενα: Βασιλική Καρακίτσου, Γενική Επιμέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη, Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Έλλη Παγκάλου, Δημοσθένης Οικονομίδης, Επιμέλεια κειμένων: Βαγγέλης Χάλκος.)