ΤΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ

2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΧΝΕΣ Ι : ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΤΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΚΑΙ ΤΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΔΙΑΣΗΜΑ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΑΔΑΜΑΝΤΙΑ ΚΟΛΙΟΥ, ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ ΑΘΗΝΑ 7 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2007

Ο αυτοκρατορικός θεσμός διατηρήθηκε ισχυρός καθόλη τη βυζαντινή περίοδο, με τον αυτοκράτορα να εικονίζεται συχνά στη βυζαντινή τέχνη, στη μνημειακή ζωγραφική, σε εικόνες, σε μικρογραφίες χειρογράφων, σε έργα γλυπτικής και μικροτεχνίας, αλλά και σε νομίσματα. Να επιλέξτε τρεις παραστάσεις με απεικόνιση του βυζαντινού αυτοκράτορα και 1. να τις περιγράψετε αναλυτικά, παρατηρώντας τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των μορφών, τις στάσεις και τις χειρονομίες τους, τα αντικείμενα που κρατούν καθώς και τα ενδύματά τους, 2. να τις σχολιάστε τεχνοτροπικά, λαμβάνοντας υπόψη σας, όπου αυτό είναι εφικτό, τις κύριες συνθετικές αρχές της βυζαντινής τέχνης, 3. να προσπαθήσετε να «διαβάσετε» τα μηνύματα που οι παραστάσεις αυτές μετέδιδαν στον θεατή σχετικά με τον βυζαντινό μονάρχη, 4. να διερευνήσετε αν οι απεικονίσεις του βυζαντινού αυτοκράτορα - και η ιδεολογία που τον περιβάλλει - επηρέασαν απεικονίσεις ηγεμόνων άλλων κρατών. 1

Αυτός λοιπόν εκόσµησε ο µέγας Κωνσταντίνος την πόλιν την εξακουστήν, ην βλέπεις και ακούεις, καθώς την κλήσιν έλαβε και την επωνυµίαν. Οµοίως Ιουστινιανός εκόσµησε µεγάλως έκτισε την αγιάν Σοφιάν, το θέαµα το µέγα, παραπλησίον γέγονε Σιών της Παναγίας. Ανακάληµα της Κωνσταντινούπολης, Κυπριακός θρήνος (στίχοι 95-100). 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΠΛΑΚΙΔΙΟ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ ΤΟΥ Β...5 ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ...7 ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ Θ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ....9 ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΡΟΓΗΡΟΥ ΤΟΥ Β...11 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...13 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη χιλιόχρονη και πλέον ιστορία του Βυζαντίου ακρογωνιαίο λίθο του πολιτειακού οικοδομήματος αποτέλεσε ο αυτοκρατορικός θεσμός, που διατηρεί τον έλεγχο του συνόλου του κρατικού μηχανισμού σε μια αδιάλειπτη ιστορική πορεία από την αρχαιότητα μέχρι την αυγή της σύγχρονης εποχής. Στο θεοκρατικό βυζαντινό κράτος, ανώτατος άρχων ήταν ο Χριστός, ο βασιλεύς των βασιλέων. Μαζί του συμβασιλεύει ο βυζαντινός αυτοκράτωρ ως δέκατος τρίτος απόστολος, ο αντιπρόσωπος του θεού επί της γης. Η υπερκόσμια εξουσία επιλέγει τον βασιλέα λόγω του ενάρετου φρονήματός του, των ατομικών του αρετών και της ικανότητάς του να διευθετεί της επίγειες υποθέσεις κατά το πρότυπο της ουράνιας βασιλείας. Η σχέση που δημιουργείται και αναπτύσσεται μεταξύ του κατόχου της μέγιστης επίγειας αρχής και της αρχέτυπης ουράνιας εξουσίας είναι η ρίζα της αυτοκρατορικής παντοδυναμίας. Στη βυζαντινή τέχνη οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις αποτελούν σημαντικές πηγές για τον αυτοκρατορικό θεσμό και την λειτουργία του. Η εικόνα του ηγεμόνα εξιδανικευμένη, σε ιερατική στάση, να λαμβάνει το χρίσμα και την εξουσία του κατά τη στέψη, να δείχνει τη φιλευσπλαχνία του ως δωρητής, να εμφανίζεται αντιπρόσωπος του Θεού, με πολύτιμη ενδυμασία, να φέρει τα αυτοκρατορικά διάσημα, δοξασμένος πολεμιστής, νικητής και υπερασπιστής της πίστης, ευσεβής δούλος του Θεού αλλά και σε στενή μοναδική σχέση μαζί του, έπαιζε σημαντικό ρόλο στην κοινωνική, την πολιτική και τη θρησκευτική ζωή του Βυζαντίου. Στις ενότητες που θα ακολουθήσουν θα προσπαθήσουμε να «διαβάσουμε» τρία παραδείγματα αυτοκρατορικών πορτρέτων στη βυζαντινή τέχνη αλλά και ένα παράδειγμα πορτρέτου ξένου ηγεμόνα κάτω από την έντονη επίδραση του βυζαντινού ιδεώδους. 4

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΠΛΑΚΙ ΙΟ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ ΤΟΥ Β Η πρώτη αυτοκρατορική απεικόνιση που θα μελετήσουμε είναι ένα μικροτέχνημα από ελεφαντοστό (εικ. 1) 1, μια πλάκα που εμφανίζει στο κέντρο όρθιο τον Χριστό πάνω σε ψηλή βάση, με ανοιχτά τα χέρια. Η στάση του θυμίζει έντονα τη Σταύρωση αλλά η όλη σύνθεση αναγνωρίζεται ως εικόνα στέψης, με τον Χριστό να πλαισιώνεται από δυο άλλες μορφές, στις κεφαλές των οποίων τοποθετεί στέμματα. Από τις επιγραφές πληροφορούμαστε ότι δεξιά του απεικονίζεται ο Ρωμανός «βασιλεύ Ρωµαίων» και αριστερά του η Ευδοκία, «βασίλισ Ρωµαίων». Η ταυτοποίηση των προσώπων έχει έντονα αμφισβητηθεί, αλλά σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη απεικονίζεται ο Ρωμανός Β με τη σύζυγό του Ευδοκία - Βέρθα, ενώ η κατασκευή του τεχνουργήματος τοποθετείται μεταξύ 944 και 949 2. Ο αυτοκράτορας που νυμφεύθηκε την κόρη του βασιλιά της Ιταλίας, Ούγου της Προβηγκίας, σε ηλικία έξι μόνο ετών, εδώ εικονίζεται ως νεαρός άνδρας 3. Το αυτοκρατορικό ζεύγος παρουσιάζεται με επίσημη ενδυμασία, τον βυζαντινό λώρο, μια μεγάλου μήκους χρυσοΰφαντη ταινία στολισμένη με πολύτιμες πέτρες και μαργαριτάρια. Το βαρύτιμο αυτό ένδυμα περιελίσσεται γύρω από το σώμα και φοριέται πάνω από το διβητήσιο 4. Ο τρόπος ένδυσης του λώρου είναι αυτός, που κυριαρχούσε ως τα μέσα του 11 ου αιώνα, με το ένα άκρο του να φθάνει εμπρός μέχρι την παρυφή του διβητισίου, ενώ το άλλο περιβάλλοντας χιαστί την πλάτη, επιστρέφει μπροστά και αναδιπλώνεται στον πήχη του αριστερού χεριού. Το επίμηκες σχήμα του λώρου συμβολίζει τις κειρίες, τα σάβανα του νεκρού Χριστού, ενώ η πολυτέλειά του τη λαμπρότητά της ανάστασής του, υπενθυμίζοντας παράλληλα στον βασιλέα ότι αυτός είναι θνητός 5. Η πλούσια διακόσμηση της Εικ. 1, Ελεφαντοστέινο πλακίδιο, 10 ος αιώνας, Παρίσι, Bibliothèque nationale de France, Cabinet des Médailles, αρ. ευρ. 300. ενδυμασίας του ζεύγους με την πυκνότητα των μοτίβων και την πολυτέλειά της, έρχεται σε αντίθεση με τον απλό χιτώνα του Χριστού. Τα στέμματα που εναποθέτει ο Ιησούς στις κεφαλές τους είναι διαδήματα που φέρουν διάχωρα, με πιθανό διάκοσμο από σμάλτο ενώ το μετωπιαίο τμήμα, εξέχει από τη στεφάνη και στέφεται από μεγάλα μαργαριτάρια, που σχηματίζουν σταυρό στον Ρωμανό και αστέρι με πέντε ακτίνες στην Ευδοκία. Οι ορμαθοί που κρέμονται από τα διαδήματα απολήγουν σε τρία μαργαριτάρια που σχηματίζουν τρίφυλλο 6. Αξιοσημείωτη η παρατήρηση ότι εκτός από τον Χριστό φωτοστέφανο φέρει και το αυτοκρατορικό ζεύγος. 1 Αλµπάνη, σελ. 67. 2 Λόουντεν, σελ. 220. 3 Mango, σελ. 311. 4 ιβητήσιο : χιτώνας µε φαρδιά µανίκια που δεν καλύπτει τους καρπούς. 5 Αλµπάνη, σελ. 66. 6 Αλµπάνη, σελ. 70. 5

Το ανάγλυφο, έργο της μακεδονικής περιόδου, αποδίδει τη μορφή του Χριστού με αρχαϊκή τεχνοτροπία και ένα πνεύμα κλασικισμού, που διακρίνεται κυρίως στην πτυχολογία των ενδυμάτων, έχοντας κάτι από την ποιότητα των αρχαίων αγαλμάτων. Αντίθετα το αυτοκρατορικό ζευγάρι μοιάζει περισσότερο με παραγεμισμένες κούκλες, ενώ στοιχεία της σύνθεσης αποδίδονται με αντίστροφη προοπτική 7. Ο Χριστός παριστάνεται στην ίδια κλίμακα με το αυτοκρατορικό ζεύγος, υπάρχουν όμως στοιχεία που αποβλέπουν στην εξύψωσή του. Και οι τρεις μορφές εμφανίζονται πάνω σε βάθρο, αποκτώντας μια επίσημη θέση αντάξια στη ρόλο τους αλλά και στην ιερότητα της σκηνής. Ο Χριστός όμως, επάνω σε δεύτερο υπερυψωμένο βάθρο, με τα πέλματα των ποδιών του να είναι ορατά από πάνω προς τα κάτω, ενώ το πάνω μέρος του σώματός του παρουσιάζεται από κάτω προς τα πάνω μοιάζει να είναι απόμακρος. Αντίθετα το αυτοκρατορικό ζεύγος φαίνεται να στέκεται στο επίπεδο του θεατή. Η σύνθεση με αυτό τον τρόπο, παρά την σχεδόν παρατακτική διάταξή της, ακολουθεί την ιεραρχία των αξιών τοποθετώντας την κυρίαρχη μορφή του Χριστού στον κεντρικό άξονα της συμμετρικής διάταξης, δημιουργώντας μια ευανάγνωστη παράσταση που απεικονίζει κάτι πολύ γενικότερο από ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός. Η στέψη, με την παραλαβή του συμβόλου της εξουσίας από τα χέρια του ίδιου του Χριστού, στην πράξη καταδεικνύει ότι η αυτοκρατορική εξουσία προέρχεται, πηγάζει και υποτάσσεται στη θεία επιθυμία. Η συμβολική στέψη του βυζαντινού αυτοκράτορα από τον Χριστό, προβάλλει αυτή την προέλευση που αποτελούσε και τη βάση της νομιμότητάς της αυτοκρατορικής εξουσίας 8. Η παρουσία του ζεύγους με φωτοστέφανο και η στάση του, όρθια, χωρίς να γονατίζει μπροστά στο Χριστό, συνάδουν στην πίστη των βυζαντινών ότι ο αυτοκράτορας αποτελεί την εικόνα του θεού επί της γης. Όσο υπερβολική κι αν μοιάζει αυτή εικόνα σε μας, στα μάτια των Βυζαντινών ήταν απόλυτα αποδεκτή 9. 7 Ράνσιµαν, σελ. 321. 8 Αλµπάνη, σελ. 31. 9 Λόουντεν, σελ. 220. 6

ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ. Η δεύτερη περίπτωση αυτοκρατορικής απεικόνισης στη βυζαντινή τέχνη που θα σχολιάσουμε, είναι μια ολοσέλιδη μικρογραφία στο λαμπρό Ψαλτήριο της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας και αποτελεί μια από τις σημαντικότερες παραστάσεις της αυτοκρατορικής εικονογραφίας του θριάμβου (εικ. 2) 10. Εδώ απεικονίζεται ο Βασίλειος ο Β να στέφεται από τον Χριστό με τη σύμπραξη του αρχάγγελου Γαβριήλ, ενώ ο αρχάγγελος Μιχαήλ του εγχειρίζει λόγχη την οποία ο αυτοκράτορας κρατά στο δεξί του χέρι. Στο αριστερό του χέρι κρατά μεγάλο και πλατύ δίκοπο σπαθί, τη ρομφαία. Έξι στρατιωτικοί άγιοι εικονίζονται σε στηθάρια να περιβάλλουν τον θριαμβευτή αυτοκράτορα όσο στα πόδια του οκτώ αρχοντικοί αιχμάλωτοι, ηττημένοι, σε προσκύνηση δηλώνουν υποταγή. Η παράσταση αυτή μας οδηγεί σε χρονολόγηση του κώδικα μετά το 1018 11. Ο Βασίλειος Β, ο Βουλγαροκτόνος, εικονίζεται θριαμβευτής μετά τη συντριβή των Βουλγάρων, να φέρει στρατιωτική ενδυμασία με τη πορφυρή χλαμύδα και τον χρυσό θώρακα, ενώ φορά τζάγια 12 σε κόκκινο χρώμα, διακοσμημένα με πολύτιμες πέτρες και μαργαριτάρια. Τα κόκκινα υποδήματα ήταν μέγα αυτοκρατορικό διάσημο που φορούσαν οι βασιλείς στις επίσημες εμφανίσεις 13. Ο αυτοκράτορας απεικονίζεται και εδώ με φωτοστέφανο ενώ φέρει διάλιθο στέφανο, διάδημα του οποίου η στεφάνη κοσμείται με δυο παράλληλες σειρές μαργαριτάρια. Στο κέντρο, πάνω από το μέτωπο, υπάρχει μια μεγάλη τετράπλευρη πέτρα και πάνω από τα αυτιά, κρέμονται φθάνοντας ως τον λαιμό, δυο ορμαθοί από μαργαριτάρια με ένα άλλο, σαφώς μεγάλο, στην άκρη 14. Επίσημα αυτοκρατορικά σύμβολα είναι Εικ. 2, Μικρογραφία από εικονογραφηµένο ψαλτήριο, 11 ος αι., Βενετία, και τα όπλα που κρατά με τη λόγχη να Biblioteca Nazionale Marciana, κώδ.marc. Gr. Ζ. 17, φ. IIIr. ανήκει ήδη από τον 5 ο μ.χ. αιώνα στα αυτοκρατορικά διάσημα ενώ η σπάθη θεωρείται από τη ρωμαϊκή εποχή σημαντικό σύμβολο εξουσίας και δύναμης του αυτοκράτορα που ηγείται του στρατού 15. Ο αυτοκράτορας, στέκεται πάλι σε βάθρο, αλλά αυτή την φορά αποτελεί ο ίδιος την κεντρική φιγούρα της παράστασης, τον άξονα γύρω από τον οποίο ξεδιπλώνεται με αυστηρή συμμετρία η υπόλοιπη σύνθεση. Ο χώρος και ο χρόνος είναι απόντες προβάλλοντας την αίσθηση της αιωνιότητας που χαρακτηρίζει την βυζαντινή τέχνη. Σε λαμπερό χρυσό κάμπο, μεγαλοπρεπής απαθής και ακίνητος, απαστράπτει φως και δόξα. Η στέψη από τον Χριστό, σε συνδυασμό με τις μορφές των αιχμαλώτων που προσκυνούν χαμηλότερα, αυτή την φορά παραπέμπουν στην θεματογραφία των θριάμβων της αρχαιότητας. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας μαικήνας, αποβλέποντας στην εξιδανίκευση 10 ΙΕΕ Η, σελ. 123. 11 ΙΕΕ Η, σελ. 312. 12 Τζάγια : ψηλές µπότες που καλύπτουν τα δάχτυλα και φθάνουν µέχρι τα γόνατα. 13 Αλµπάνη, σελ. 68. 14 Αλµπάνη, σελ. 70. 15 Αλµπάνη, σελ. 75. 7

της εικόνας του, στοχεύει λιγότερο στην αναπαράσταση ενός συγκεκριμένου γεγονότος. Επιδιώκει περισσότερο να τονίσει την επάξια θέση του ως οικουμενικός κυβερνήτης, εντολοδόχος του ουράνιου βασιλέα, άξιος μαχητής και ικανός υπερασπιστής της αιώνιας αυτοκρατορίας. Άλλωστε μετά τους πολέμους του στο βαλκανικό χώρο, το 1025, έτος θανάτου του Βασιλείου του Β, η αυτοκρατορία εκτεινόταν από την Κρήτη μέχρι τη Κριμαία και από τα στενά της Μεσσήνης στη Σικελία και τον ποταμό Δούναβη μέχρι τους ποταμούς Αράξη, Ευφράτη και Ορόντη 16. 16 Mango, σελ. 245. 8

ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟ ΨΗΦΙ ΩΤΟ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ Θ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Ας μελετήσουμε ως τρίτο παράδειγμα αυτοκρατορικής απεικόνισης ένα δείγμα μνημειακής ζωγραφικής, μια ψηφιδωτή παράσταση που βρίσκεται στο γυναικωνίτη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (εικ. 3) 17. Εδώ έχουμε σύνθεση με ένθρονο Χριστό να περιβάλλεται δεξιά του από όρθιο γενειοφόρο αυτοκράτορα με επιγραφή «Κωνσταντίνο εν Χριστώ αυτοκράτωρ, πιστό βασιλιά των Ρωµαίων, Μονοµάχο» και αριστερά από την αυτοκράτειρα, επίσης όρθια, με επιγραφή «Ζωή ευσεβέστατη αυγούστα». Η έντονα άγρυπνη μορφή του μεγαλοπρεπούς Χριστού, ενδεδυμένη με πολύπτυχο ιμάτιο σε ζωηρό βαθύ γαλάζιο χρώμα, κρατά στο αριστερό χέρι κλειστό βιβλίο με διάλιθη διακόσμηση ενώ με το δεξί ευλογεί. Το αυτοκρατορικό ζεύγος με επίσημη χρυσοποίκιλτη ενδυμασία απεικονίζεται ως δωρητές με τον Κωνσταντίνο τον Θ να κρατά γεμάτο πουγκί, το αποκόμβιον, και την αυτοκράτειρα Ζωή ένα χρυσόβουλλο, δηλαδή Εικ. 3, Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Μονοµάχος πάπυρο που φέρει ξανά το όνομα και τον τίτλο και η αυτοκράτειρα Ζωή εκατέρωθεν του Χριστού, του συζύγου της και στο οποίο πιθανώς θα 1042-1055, ψηφιδωτό, Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία. κατέγραφαν τις λεπτομέρειες της δωρεάς. Ο συγκεκριμένος αυτοκράτορας είχε όλα τα χαρακτηριστικά της εποχής της ευμάρειας κατά την οποία βασίλευσε και είναι γνωστή η πλουσιοπάροχη δωρεά του προς την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, η οποία επέτρεψε την τέλεση σε καθημερινή βάση του μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας 18. Ο φιλόδοξος νεαρός γενναιόδωρος Κωνσταντίνος, που είχε περιγραφηθεί από τον Μιχαήλ Ψελλό ως άγαλμα κάλλους, αναρριχήθηκε στον θρόνο ως τρίτος σύζυγος της ωραίας αλλά προχωρημένης σε ηλικία Ζωής. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του αποδίδονται με τα ξανθά μαλλιά, το πλατύ πρόσωπο και τα εξογκωμένα μήλα (εικ. 4) 19. Το συγκεκριμένο εξαιρετικής σημασίας αυτοκρατορικό ψηφιδωτό είναι φανερό ότι έχει δεχθεί ορισμένες εκ των υστέρων μετατροπές. Οι λέξεις Κωνσταντίνο και Μονοµάχο στις επιγραφές, τα κεφάλια του Χριστού και του αυτοκράτορα αλλά και το πρόσωπο της αυτοκράτειρας έχουν τροποποιηθεί. Η αντικατάσταση του ονόματος του αυτοκράτορα, που είναι πιο έκδηλη, καταδεικνύει ότι το αρχικό ψηφιδωτό, μεταξύ Εικ. 4, Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος 1028 και 1034, απεικόνιζε μια άλλη δωρεά, ενός από τους Μονοµάχος λεπτοµέρεια, ψηφιδωτό, Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία. προηγούμενους συζύγους της Ζωής και πιθανότερα του πρώτου της άνδρα, του Ρωμανού του Γ. Οι μετατροπές λοιπόν υποδηλώνουν τη βούληση του Κωνσταντίνου να επισκιάσει την προηγούμενη 17 Λόουντεν, σελ. 250. 18 Λόουντεν, σελ. 250-251. 19 ΙΕΕ Η, σελ. 137. 9

δωρεά και να απαλείψει από τη συλλογική μνήμη, κατά το δυνατόν, τον προηγούμενο γάμο της Ζωής 20. Τα υπόλοιπα πρόσωπα δεν είναι σαφές γιατί φιλοτεχνήθηκαν ξανά, αλλά η απεικόνιση της εξηντατετράχρονης αυτοκράτειρας Ζωής νεότερης και ομορφότερης, πιθανά εντάσσεται στην προσπάθεια του καλλιτέχνη να την ευχαριστήσει (εικ. 5) 21. Το πρόσωπο του Ιησού πάλι μπορεί να ξαναφτιάχτηκε για να αποδοθεί το ίδιο στιλιστικό στοιχείο με τα υπόλοιπα πρόσωπα εισάγοντας τα ρόδινα μάγουλα που αποτελούν χαρακτηριστικό και στην απεικόνιση του αυτοκρατορικού ζεύγους, δηλωτικό της ευμάρειας που χαρακτήριζε τη συγκεκριμένη περίοδο 22. Τα πρόσωπα αποδίδονται επίπεδα, όπως άλλωστε και το σύνολο των μορφών. Ιδιαιτέρως στα πρόσωπα συνδυάζονται γραμμικά στοιχεία με μια τάση σχηματικής απόδοσης των όγκων. Αποδίδονται δηλαδή τελείως συμβατικά, σύμφωνα με τα ιδεώδη της εποχής, χωρίς να επιδιώκεται η ιδιαίτερη αποτύπωση των προσωπογραφικών χαρακτηριστικών και ίσως αυτή να Εικ. 5, Η αυτοκράτειρα Ζωή, λεπτοµέρεια, ψηφιδωτό, Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία είναι μια άλλη εξήγηση για το νεανικό πρόσωπο της αυτοκράτειρας. Το ψηφιδωτό στην πραγματικότητα απεικονίζει το αυτοκρατορικό ζεύγος να επιζητεί μέσω της δωρεάς του την ευλογία του Χριστού και τη συγχώρεση των αμαρτιών τους στη μεταθανάτιο ζωή. Το μήνυμα της σύνθεσης δείχνει ότι πραγματικά την εξασφαλίζουν. Η τοποθέτηση του ψηφιδωτού στο συγκεκριμένο σημείο της εκκλησίας που χρησιμοποιούσαν οι αυτοκράτορες, αποτελεί μια συνεχής υπενθύμιση της γενναιοδωρίας της ευσέβειας και της ευλάβειας που ο αυτοκράτωρ και το περιβάλλον του πρέπει να επιδεικνύει ακολουθώντας το παράδειγμα των προκατόχων τους. Η σύνθεση του ψηφιδωτού ακολουθεί και αυτή τις συνήθεις συνθετικές αρχές της βυζαντινής τέχνης με την παρατακτική της διάταξη πάνω σε αφαιρετικό χρυσό κάμπο, σε ένα κόσμο φωτός χωρίς στοιχεία χώρου, να ξεδιπλώνει τη δράση συμμετρικά γύρω από κεντρικό άξονα τη μετωπική φιγούρα του Χριστού, στατικά αλλά και μεγαλόπρεπα, ακίνητα σε μια μεταφυσική, άχρονη διάσταση με στόχο να υπάρχει αιώνια 23. Χωρίς να ορίζεται ένας τρισδιάστατος χώρος, τα χρυσά αυτοκρατορικά ενδύματα ενοποιούνται με το χρυσό του βάθους, δημιουργώντας μια χρωματική αντίστιξη με το μπλε του ιματίου του Χριστού, αναδεικνύοντας την κεντρική φιγούρα και ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα το βλέμμα του θεατή να περιπλανηθεί σε ολόκληρη τη σύνθεση 24. 20 Πανσέληνου, σελ.170. 21 ΙΕΕ Η, σελ.136. 22 Λόουντεν, σελ. 252. 23 ΕΑΠ Τέχνες, σελ. 32-34. 24 Πανσέληνου, σελ. 277. 10

ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟ ΨΗΦΙ ΩΤΟ ΤΟΥ ΡΟΓΗΡΟΥ ΤΟΥ Β. Από τον 11 ο αιώνα και μετά η Δύση δέχεται έντονες βυζαντινές επιδράσεις κυρίως μέσω της τέχνης των ψηφιδωτών αλλά και των έργων μικροτεχνίας, τα οποία οι δυτικοί έχουν συνδέσει με την έννοια της εξουσίας και του μεγαλείου. Παρατηρείται ένα έντονο ρεύμα με την παραγωγή τεχνουργημάτων που αντιγράφουν τα βυζαντινά πρότυπα όχι μόνο στη τοιχογραφία αλλά επίσης στη μικροτεχνία και στην εικονογραφία χειρογράφων. Σε αυτό το πλαίσιο οι νορμανδοί βασιλείς, ως ανταγωνιστές του βυζαντινού αυτοκράτορα, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν μια δική τους λατινική αυτοκρατορία, οικειοποιήθηκαν την αίγλη που απέπνεαν τα βυζαντινά αυτοκρατορικά ψηφιδωτά 25. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ψηφιδωτό στην εκκλησία της Παναγίας του Ναυάρχου που παριστά τον νορμανδό βασιλιά Ρογήρο τον Β με βυζαντινή περιβολή να στέφεται από αιωρούμενο Χριστό κατά το βυζαντινό πρότυπο των αυτοκρατορικών απεικονίσεων στέψης 26. Είναι προφανές ότι η προβαλλομένη βυζαντινή ιδεολογία της θεόπνευστης εξουσίας ασκεί ισχυρή επίδραση στους επίδοξους διεκδικητές καθώς επίσης φανερή είναι και η προσπάθεια χρήσης του συμβολισμού στην εικονογραφία, η λεγόμενη ανεκτικότητα του Ρογήρου, για την εξυπηρέτηση κοσμικών στόχων, των πολιτικών τους δηλαδή ιδεών και όχι κάποιων Εικ. 6, Στέψη του Ρογήρου Β από το Χριστό, Βυζαντινό ψηφιδωτό, 1146 ή 1147-1151, Παλέρµο, Santa Maria dell Ammiraglio (Martorana) συγκεκριμένων θρησκευτικών πεποιθήσεων 27. Πόσο άσχετη με αυτή την προσπάθεια εκμετάλλευσης της τέχνης και του μηνύματος που αυτή εκπέμπει είναι άλλωστε η ομοιότητα με την οποία αποδίδει ο καλλιτέχνης τα χαρακτηριστικά των προσώπων του Ιησού και του επίγειου εκπρόσωπού του Ρογήρου; Ίδια μάτια, ίδια γενειάδα, ίδια κόμμωση. Η πιο κατάλληλη απάντηση είναι ίσως ότι η σχέση αυτής της ομοιότητας και των προθέσεων που υπηρετεί το τεχνούργημα είναι ίδια με τη σχέση που υποκρύπτει η αντίστοιχη ομοιότητα ανάμεσα στον Κωνσταντίνο Θ τον Μονομάχο και το Χριστό στο προηγούμενο ψηφιδωτό που μελετήσαμε. 25 Αλµπάνη, σελ. 220-221. 26 Αλµπάνη, σελ. 224. 27 ΙΕΕ Θ, σελ. 411. 11

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ένα ευρύτερο ζήτημα που προκύπτει στη μελέτη των βυζαντινών έργων τέχνης είναι κατά πόσο θεωρείται θεμιτό να ερμηνεύεται και η παραμικρή ακόμη λεπτομέρεια μιας βυζαντινής σύνθεσης, με την πεποίθηση ότι κρύβει κάποια ηθελημένη πρόθεση του καλλιτέχνη ή του παραγγελιοδόχου. Ζήτημα που γίνεται ποιο ενδιαφέρον από την αδυναμία μας να γνωρίζουμε πως άραγε αντιλαμβανόταν ο βυζαντινός θεατής το μήνυμα της τέχνης του. Παρά αυτή την αδυναμία είναι βέβαιο ότι οι αυτοκρατορικές απεικονίσεις στην βυζαντινή τέχνη αποτέλεσαν μέσο επιβεβαίωσης και προπαγάνδας του αυτοκρατορικού θεσμού. Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες άλλωστε χρησιμοποιούσαν κάθε ορατό μέσο για να υπογραμμίσουν την μοναδικότητα και την σπουδαιότητά τους. Η απεικόνιση του αυτοκράτορα γινόταν είτε σε πολύτιμες μορφές της βυζαντινής τέχνης όπως ψηφιδωτά, ελεφάντινα μικρόγλυπτα και εικονογραφημένα χειρόγραφα είτε σε νομίσματα που ήταν το ισχυρότερο μέσο συναλλαγών και συνάμα επιτυχημένο μέσο διάδοσης της εικόνας και του ονόματος του αυτοκράτορα, σε όλη την οικουμένη. 12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλμπάνη ΕΑΠ Τέχνες ΙΕΕ Η ΙΕΕ Θ Λόουντεν Mango Αλμπάνη Τζένη (επιμ.), Ώρες Βυζαντίου Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο - Το Βυζάντιο ως οικουμένη, εκδ. Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 2001. Αλμπάνη Τζένη, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Β Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, τόμος Η, Αθήνα 1979. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, τόμος Θ, Αθήνα 1980. Λόουντεν Τζων, Πρώιμη Χριστιανική & Βυζαντινή τέχνη, Μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003. Mango Cyril (επιμ.), Ιστορία του Βυζαντίου, Μτφρ. Όλγα Καραγιώργου, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2006. Πανσέληνου Πανσέληνου Ναυσικά, Βυζαντινή ζωγραφική, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2006. Ράνσιμαν Ράνσιμαν Στήβεν, Βυζαντινός πολιτισμός, Μτφρ. Δέσποινας Δετζώρτζη, εκδ. Ερμίας, Αθήνα 1969. 13