βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Περίληψη : Γυάλινα βυζαντινά ευρήματα από την έχουν μέχρι στιγμής εντοπιστεί κατά χώραν στον Άγιο Πολύευκτο (Saraçhane) και στις Μονές Παντοκράτορος (Zeyrek Camii) και Χώρας (Kariye Camii). Επιπλέον, ένας μεγάλος αριθμός πολύτιμων σμάλτων και αντικειμένων διακοσμημένων με γυαλί και με πιθανή προέλευση τη βυζαντινή πρωτεύουσα βρίσκεται σήμερα σε συλλογές και μουσεία σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, τόσο οι ελλιπείς γραπτές μαρτυρίες όσο και τα μέχρι στιγμής ασαφή ανασκαφικά δεδομένα εμποδίζουν το σχηματισμό μιας ολοκληρωμένης εικόνας σχετικά με την υαλουργική δραστηριότητα της ς κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Χρονολόγηση Ύστερη Αρχαιότητα-13ος αι. Γεωγραφικός εντοπισμός 1. Η γραπτή τεκμηρίωση Ο όρος υαλοψός, δηλαδή υαλουργός, καθώς και οι σχετικές με αυτόν ενασχολήσεις αναφέρονται ήδη σε πρώιμους βυζαντινούς κώδικες και αγιολογικές μαρτυρίες. 1 Παρότι τα μεταγενέστερα κείμενα παραδίδουν λιγότερες πληροφορίες, επιβεβαιώνουν και αυτά την ύπαρξη υαλουργικής δραστηριότητας στη βυζαντινή. Πιο συγκεκριμένα, oθεοδοσιανός Κώδικας (439) αναφέρει ανάμεσα σε άλλους τεχνίτες που απαλλάσσονται από τη φορολογία τους υαλουργούς, 2 ενώ ο Ιωάννης Μόσχος 3 κάνει λόγο για ύπαρξη Ιουδαίων υαλουργών στην. Ο Παύλος Σιλεντιάριος, αυλικός του Ιουστινιανού, περιγράφει λεπτομερώς στην Έκφραση της Αγίας Σοφίας 4 τα πολυκάνδηλα που θα δέχονταν τους γυάλινους ουριάχους. Αναφορές αποκλειστικά για εργαστήρια υαλουργίας μέσα στην πόλη δεν υπάρχουν κατά την πρώιμη αυτή περίοδο. Ίσως και να μην υπήρχαν εντός της πόλεως, αν είχε ληφθεί υπόψη η μελέτη του αρχιτέκτονα Ιουλιανού από την παλαιστινιακή πόλη Ασκαλών, την οποία έγραψε μεταξύ 531 και 533 και σύμφωνα με την οποία τα εργαστήρια των υαλουργών πρέπει να βρίσκονται έξω από τις πόλεις για την αποφυγή πυρκαγιάς. 5 Οι γραπτές πηγές για την υαλουργία της Μέσης Βυζαντινής περιόδου στην είναι πενιχρές. Το Επαρχικό Βιβλίο, που συντάχθηκε επί Λέοντος του Σοφού το 912, δεν αναφέρει συντεχνία υαλουργών στην πρωτεύουσα. Παρ' όλα αυτά τόσο η παραγωγή γυαλιού στην όσο και η ύπαρξη εργαστηρίου εντός της πόλεως κατά τη βυζαντινή περίοδο μαρτυρούνται στα Θαύματα της Αγίας Φωτεινής, όπου περιγράφεται φωτιά που ξέσπασε σε «εργαστήριον υελοψεστικόν», το οποίο βρισκόταν στο δρόμο που οδηγούσε από το Στρατήγιον στην Αγία Σοφία (εικ. 1), και δίνεται η πληροφορία ότι απλώθηκε και στην περιοχή των μεταλλουργών. 6 Οι υπόλοιπες πληροφορίες που μας έχουν παραδοθεί βρίσκονται σε διάσπαρτους απογραφικούς καταλόγους, τυπικά μονών και νοταριακά κείμενα, που παραθέτουν μεταξύ άλλων και γυάλινα αντικείμενα ως μέρος του εξοπλισμού ενός μοναστηριού ή μιας μεσοαστικής κατοικίας. 7 2. Οι ανασκαφικές μαρτυρίες 2.1. Γυάλινα ευρήματα στον Άγιο Πολύευκτο (Saraçhane) Η εκκλησία του Αγίου Πολύευκτου βρισκόταν σε μια από τις σημαντικότερες οδικές αρτηρίες της ς, τη Μέση, και σύμφωνα με τους ανασκαφείς εφαπτόταν στο παλάτι της Ιουλιανής Ανικίας. 8 Παρότι τα ανασκαφικά δεδομένα από το Saraçhane γενικά παρουσιάζουν χρονολογικά κενά, αποτελούν μέχρι στιγμής το πιο πειστικό δείγμα υαλουργικής δραστηριότητας στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 1/7
βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Τα ευρήματα του 6ου και του 7ου αιώνα αποτελούνται κυρίως από αγγεία πόσεως και λυχνίες, ενώ δεν λείπουν και θραύσματα υαλοπινάκων. Τα υπόλοιπα γυάλινα αντικείμενα χρονολογούνται στον 11ο, 12ο και 13ο αιώνα και συμπεριλαμβάνουν, εκτός από τα προαναφερθέντα προϊόντα, και θραύσματα διαφόρων τύπων βραχιολιών. Πιο συγκεκριμένα, τα γυάλινα αγγεία που χρονολογούνται στον 6ο και 7ο αιώνα εκπροσωπούνται από ποτήρια του κρασιού που στηρίζονται σε πόδι και απολήγουν σε δισκοειδή βάση. Είναι απλά, ακόσμητα και διαφανή, με απαλή πράσινη ή κιτρινωπή απόχρωση. Ο τύπος αυτού του αγγείου πόσεως βρίσκεται παράλληλα τόσο στο Αιγαίο όσο και στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο, επομένως δεν μπορεί να αποδειχθεί με βεβαιότητα τοπική παραγωγή γυάλινων αντικειμένων. Αυτή τεκμηριώνεται μάλλον από τα σημαντικά, από ποσοτικής άποψης, ευρήματα, τα οποία αποτελούν καντήλες και λυχνίες με τρεις λαβές. 9 Στους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους ανήκουν επίσης και θραύσματα ορθογώνιων υαλοπινάκων σε διάφορες απαλές αποχρώσεις του κίτρινου, του λαδοπράσινου και του γαλάζιου. Ήταν κατασκευασμένοι με τη μέθοδο του κυλίνδρου, γνωστή ήδη από τους Ρωμαϊκούς χρόνους. 10 Μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό μεσοβυζαντινών γυάλινων ευρημάτων από τον Άγιο Πολύευκτο χρονολογείται με βεβαιότητα στην εξεταζόμενη περίοδο. Απ' ό,τι φαίνεται, οι κυρίαρχοι τύποι αγγείων εξακολουθούν να είναι τα ποτήρια κρασιού και οι καντήλες, τα οποία μοιάζουν τώρα τόσο ώστε ο διαχωρισμός τους γίνεται με δυσκολία. Η βασική διαφορά με την προηγούμενη περίοδο έγκειται στην εγκατάλειψη της κιτρινωπής απόχρωσης των αγγείων, που εκτείνεται και στον τομέα των μεσοβυζαντινών υαλοπινάκων, τα χρονολογημένα με βεβαιότητα δισκοειδή δείγματα των οποίων είναι κατασκευασμένα με φύσημα του γυαλιού σε δίσκους. 11 Τα υπόλοιπα στοιχεία, ακόμα και τα δύο επισμαλτωμένα θραύσματα αγγείων που έχουν έρθει στο φως, είναι μοναδικά, και κατά συνέπεια δεν βοηθούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τη θέση της ς στον τομέα της υαλουργίας αυτής της εποχής. 2.2. Μονή Παντοκράτορος-Μονή Χώρας: οι χρωματιστοί υαλοπίνακες Στις ανασκαφές των ναών Παντοκράτορος (Zeyrek Camii) και Χώρας (Kariye Camii) στην αποκαλύφθηκαν χρωματιστoί υαλοπίνακες (vitraux) που δημοσιεύθηκαν από τον Arthur Megaw το 1963 (εικ. 2). 12 Η πρώτη ομάδα υαλοπινάκων έχει χρονολογηθεί περίπου στο 1126, ενώ η δεύτερη δέκα με είκοσι χρόνια νωρίτερα. Κοντά στα γυάλινα ευρήματα του ναού του Παντοκράτορα βρέθηκαν ελάσματα μολύβδου, διατομής σχήματος Η, όπου τοποθετούνταν τα τζάμια που διακοσμούνταν με ολόσωμες φιγούρες (εικ. 3). Μολύβδινοι ιμάντες θα πρέπει να συνέδεαν τα πλαίσια των παραθύρων με τους υαλοπίνακες. Αυτά τα ευθύγραμμα θραύσματα γυαλιού φαίνεται ότι είχαν χυθεί σε δίσκους για να κοπούν στη συνέχεια στα επιθυμητά σχήματα του σχεδίου. Τα ανάλογα από πλευράς ποιότητας και τεχνικής ευρήματα στη Μονή της Χώρας συνοδεύονται από μολύβδινα ελάσματα που σχηματίζουν σκελετό με γεωμετρικό θέμα. Ο Megaw, λόγω του εικονογραφικού προγράμματος των χρωματιστών υαλοπινάκων καθώς και των χρωμάτων και των επιγραφών που τους συνόδευαν, υπέθεσε ότι η τεχνική του vitrail ήταν βυζαντινή επινόηση που διαδόθηκε αργότερα στη Δύση. 13 Την άποψη αυτή την αντέκρουσε ο Jean Lafond, ο οποίος τάχθηκε υπέρ της επίδρασης των Δυτικών, όταν η καταλήφθηκε από τους Σταυροφόρους (1204-1261). 14 Όμως, εκτός του ότι τα ευρήματα της ς χρονολογούνται νωρίτερα, πρόσφατες χημικές αναλύσεις απέδειξαν ότι οι δυτικοευρωπαϊκοί καθεδρικοί ναοί ήταν διακοσμημένοι με υαλοπίνακες διαφορετικής τεχνολογικής παράδοσης. 15 Επιπλέον, η εύρεση θραυσμάτων υαλοπινάκων διαφόρων σχημάτων και χρωμάτων στη βασιλική εκτός των τειχών των Φιλίππων, που χρονολογείται στα χρόνια του Ιουστινιανού (β' φάση), καθώς και η αποκάλυψη μολύβδινων ελασμάτων στην ανασκαφή της βασιλικής του Μουσείου 16 στην ίδια πόλη αποτελούν μιαν ακόμα αδιάσειστη ένδειξη για την Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 2/7
βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, πολύ πρώιμη παρουσία της τεχνικής του vitrail στον ελλαδικό χώρο. 3. Γυάλινα βυζαντινά αντικείμενα σε συλλογές και μουσεία 3.1. Μικροϋαλουργία Παρότι δε γνωρίζουμε τίποτα για τις συνθήκες παραγωγής της μικροϋαλουργίας στην, αξίζει να αναφερθεί ότι έχει έρθει στο φως ένας μεγάλος αριθμός γυάλινων κοσμημάτων, φυλαχτών, σταθμίων και περίκλειστων σμάλτων, πολλά από τα οποία έχουν αποδοθεί σε εργαστήρια της αυτοκρατορικής αυλής και βρίσκονται διάσπαρτα σε συλλογές και μουσεία του κόσμου. Για παράδειγμα, ένα ζευγάρι βραχιολιών στολισμένων με πολύτιμες πέτρες και γυαλί (εικ. 4α) έχει ως πιθανή προέλευση την πρωτεύουσα, καθώς μοιάζει με τα περικάρπια των ακολούθων της αυτοκράτειρας Θεοδώρας που απεικονίζονται στον ψηφιδωτό διάκοσμο του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (εικ. 4β). 17 Γενικότερα, οι τοιχογραφίες και οι μικρογραφίες χειρογράφων ορισμένες φορές φέρουν παραστάσεις πλούσιων ενδυμάτων, αλλά και βιβλίων και αντικειμένων ιερού χαρακτήρα, πληροφορώντας μας επιπλέον για τη χρήση γυαλιού στη διακόσμησή τους. 18 3.2. Ο Θησαυρός του Αγίου Μάρκου της Βενετίας Ο Θησαυρός του Αγίου Μάρκου περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και μια σειρά πολυτελών αγγείων που λέγεται ότι ήταν τμήμα των λαφύρων των σταυροφόρων από την το 1204. Το πιο γνωστό από αυτά, η κούπα του Αγίου Μάρκου (εικ. 5), εκτός από τη χρυσή διακόσμηση φέρει και αδιαφανές πολύχρωμο σμάλτο. Τοποθετείται χρονικά στην εποχή της Δυναστείας των Μακεδόνων διότι φέρει μοτίβα εμπνευσμένα από την αρχαιότητα μαζί με ψευδοκουφικούς χαρακτήρες. 19 4. Γυάλινες ψηφίδες Γυάλινες ψηφίδες πρέπει να παράγονταν σε ευρεία κλίμακα και σε διάφορα μέρη. Η θα πρέπει ασφαλώς να εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο παραγωγής ψηφίδων ποικίλων χρωμάτων, αφού ο ψηφιδωτός διάκοσμος ήταν ίσως ο πιο βασικός τρόπος διακόσμησης των ναών και των παλατιών. Αναφέρεται μάλιστα ότι κάποιος Άραβας πρίγκιπας παρήγγειλε από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα ψηφίδες για τη διακόσμηση του καινούργιου του παλατιού. 20 5. Αποτίμηση Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την υαλουργία στη βυζαντινή είναι ανεπαρκείς και συγκεχυμένες ώστε να μπορέσουν να απαντήσουν σε ερωτήματα που αφορούν την παραγωγή και τη διάδοση των προϊόντων της πρωτεύουσας, και γενικότερα τη θέση της στην υαλουργία της εποχής. Πρέπει να αναφερθεί ότι μέχρι στιγμής η ύπαρξη εργαστηρίου υαλουργίας δεν έχει τεκμηριωθεί ανασκαφικά. Αντίθετα, άλλες περιοχές, όπως η Κόρινθος και οι Σάρδεις, απέδωσαν ασφαλείς ενδείξεις βυζαντινών εργαστηριακών εγκαταστάσεων και μαζικής παραγωγής γυάλινων αντικειμένων. 21 Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να υποθέσει ότι η δεν αποτελούσε σημαντικό κέντρο παρασκευής γυάλινων αντικειμένων. Ίσως παρήγαγε όσα χρειαζόταν ώστε να είναι αυτάρκης. Πιθανότατα το γυαλί εισαγόταν ως πρώτη ύλη και το επεξεργάζονταν οι υαλουργοί δευτερογενώς. Εξάλλου η επαναχρησιμοποίηση τριμμάτων γυαλιού ήταν μέσα στο πλαίσιο της εργασίας των υαλουργών κάθε εποχής. 22 Εν προκειμένω, το ναυάγιο του 11ου αιώνα στο SerçeLimani απέναντι από τη Ρόδο μετέφερε σχεδόν τρεις τόνους γυαλί προς επεξεργασία. Είχε ξεκινήσει από τη Συρία και κατευθυνόταν, σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, σε κάποιο βυζαντινό κέντρο. 23 Γιατί όχι στην ; 1. Τα αγιολογικά κείμενα αναφέρονται συχνά σε γεγονότα της καθημερινής ζωής, καθώς αυτά ενισχύουν την αληθοφάνειά τους. Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 3/7
βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, 2. Codex Theodosius XIII.4.2 François, V. Spieser, J.M., «Η κεραμική και το γυαλί στο Βυζάντιο», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Β (Αθήνα 2006), σελ. 316. Ο Θεοδοσιανός Κώδικας, που περιλάμβανε όλες τις αυτοκρατορικές διατάξεις από το 312 και εξής, αποτελούσε το κύριο μέσο απονομής δικαιοσύνης και τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 439. 3. Ο Ιωάννης Μόσχος, μοναχός του 6ου αιώνα, ταξίδεψε με έναν μαθητή του σε όλη τη βυζαντινή επικράτεια με σκοπό την καταγραφή όλων των θρησκευτικών κοινοτήτων, των μοναστηριών και των εκκλησιών καθώς και των θαυμάτων που θα έβλεπε. Σχετικά με την αναφορά του για τους υαλουργούς βλ. Kazhdan, A.P. (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford 1991), σελ. 853. 4. Παύλος Σιλεντιάριος, Έκφρασις του ναού της Αγίας Σοφίας, στ. 823-6, στο Crowfoot, G.M. Harden, D.B., Early Byzantine and Later Glass Lamps, The Journal of Egyptian Archaeology 17 (3,4) (1931), σελ. 200, υποσ. 4. Η Έκφραση της Αγίας Σοφίας είναι μια ωδή 900 εξάμετρων στίχων, η σύνθεση της οποίας ανατέθηκε στον Παύλο Σιλεντιάριο από τον Ιουστινιανό επ ευκαιρία των δεύτερων εγκαινίων του ναού. 5. Mango, M.M., The Commercial Map of Constantinople, Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), σελ. 191. Η πιο πρόσφατη δημοσίευση σχετικά με τη μελέτη του Ιουλιανού είναι του Hakim, B.S., Julian of Askalon s Treatise of construction and design rules from 6 th - century Palestine, Journal for the Society of Architectural Historians 60:1 (2001), σελ. 4-25. 6. Halkin, F. (ed.), Hagiographica inedita decem (Turnhout 1989), κεφ. 9, 111-125, και Mango, M.M., The Commercial Map of Constantinople, Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), σελ. 202, υποσ. 119. 7. Oikonomides, N., The Contents of the Byzantine House from the Eleventh to the Fifteenth Century, Dumbarton Oaks Papers 44 (1990), σελ. 206, 208, 211, 212 (υποσ. 51, 54). 8. Harrisson, R.M., The church of St. Polyeuktos, στο Harrisson, R.M. (ed.), Excavations at Saraçhane in Istanbul I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1986), σελ. 405. 9. Hayes, J.W., Excavations at Saraçhane in Istanbul II: The pottery (Princeton 1992), σελ. 400. Για την απόδοση των ευρημάτων σε αρχαιολογικό σχέδιο βλ. σελ. 406-409. 10. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., «Υαλοπίνακες και Υαλοστάσια στο Βυζάντιο», στο Κόρδας, Γ. Αντωνάρας, Α. (επιμ.), Ιστορία και Τεχνολογία Αρχαίου Γυαλιού (Αθήνα 2002), σελ. 122. 11. Hayes, J.W., Excavations at Sarachane in Istanbul II: The pottery (Princeton 1992), σελ. 401, και Harrisson, R.M. Gill, M.V., The Window Glass, στο Harrisson, R.M. (ed.), Excavations at Sarachane in Istanbul I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1986), σελ. 204-205. 12. Για μια λεπτομερέστατη περιγραφή των εν λόγω υαλοπινάκων βλ. Megaw, A.H.S., Notes on recent work of the Byzantine Institute in Istanbul, Dumbarton Oaks Papers 17 (1963), σελ. 348-367. 13. Megaw, A.H.S., Notes on recent work of the Byzantine Institute in Istanbul, Dumbarton Oaks Papers 17 (1963), σελ. 362-364. 14. Lafond, J. Découverte de vitraux historiés du Moyen Age à Constantinople, Cahiers Archéologiques 18 (1968), σελ. 231-237. 15. Για τα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων και τη σχετική συζήτηση βλ. Henderson, J. Mango, M.M., Glass at Medieval Constantinople. Preliminary Scientific Evidence, στο Mango, C. Dagron, G. (eds), Constantinople and its Hinterland. Papers from the 27th Symposium of Byzantine Studies held in Oxford, April 1993 (Society for the Promotion of Byzantine Studies 3, Cambridge 1995), σελ. 352-354. 16. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., «Υαλοπίνακες και Υαλοστάσια στο Βυζάντιο», στο Κόρδας, Γ. Αντωνάρας, Α. (επιμ.), Ιστορία και Τεχνολογία Αρχαίου Γυαλιού (Αθήνα 2002), σελ. 124-125. 17. Brown, K.R., The mosaics of San Vitale: Evidence for the attribution of some early Byzantine jewelry to Court workshops, Gesta 18:1 (1979), σελ. 58. Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 4/7
βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, 18. Βλ. κατά τόπους Evans, H. (ed.), The glory of Byzantium: Art and culture of the Middle Byzantine era, A.D. 843-1261. Catalogue accompanying an exhibition at the Metropolitan Museum of Art, March 11-July 6, 1997, και Evans, H. (ed.), The Arts of Byzantium (The Metropolitan Museum of Art 2001). 19. Αντωνάρας, Α., «Εισαγωγή στην ιστορία του Βυζαντινού Γυαλιού», στο Κόρδας, Γ. Αντωνάρας, Α. (επιμ.), Ιστορία και Τεχνολογία Αρχαίου Γυαλιού (Αθήνα 2002), σελ. 184 François, V. Spieser, J.M., «Η κεραμική και το γυαλί στο Βυζάντιο», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Β (Αθήνα 2006), σελ. 319. 20. Dalton, O.M., East Christian Art. A survey of the monuments (Oxford 1925), σελ. 348. 21. Saldern, A. von, Ancient and Byzantine glass from Sardis (Archaeological Exploration of Sardis Monograph, Harvard 1980), σελ. 98-102 Davidson, G.R., Corinth XII: the minor objects (Princeton 1952), σελ. 107-122. 22. Foy, D., Le verre Médiéval et son artisanat en France méditerranéenne (Paris 1989), σελ.39-40. 23. Doorninck, F.H. von, The Serçe Limani shipwreck: an 11th century cargo of Fatimid Glassware cullet for Byzantine glassmakers, στο First Anatolian Glass Symposium 26th-27th April 1988 (Istanbul 1990), σελ. 58-63. Βιβλιογραφία : Saldern A. von, Ancient and Byzantine glass from Sardis, Harvard 1980, Archaeological Exploration of Sardis Monographs François V., Spieser J.M., "Η κεραμική και το γυαλί στο Βυζάντιο", Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, τόμ. Β, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006, 315-341 Kazhdan A., "Glass, Production of", Kazhdan, P.A. (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium 2, Oxford University Press, Oxford 1991, 853 Harden D.B., Crowfoot G.M., "Early Byzantine and Later Glass Lamps", The Journal of Egyptian Archaeology, 17, αρ. 3/4, 1931, 196-208 Mango M.M., "The Commercial Map of Constantinople", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, 189-207 Oikonomidès N., "The Contents of the Byzantine House from the Eleventh to the Fifteenth Century", Dumbarton Oaks Papers, 44, 1990, 205-214 Harrison, R.M. (ed.), Excavations at Saraçhane in Istanbul 1: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs, Princeton 1986 Hayes, J.W (ed.), Excavations at Saraçhane in Istanbul 2. The pottery, Princeton 1992 Κόρδας, Γ., Αντωνάρας, Α. (επιμ.), Ιστορία και Τεχνολογία Αρχαίου Γυαλιού, Αθήνα 2002, Glasnet Megaw A.H.S., "Notes on recent work of the Byzantine Institute in Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 17, 1963, 333-369 Lafond J., "Découverte de vitraux historiés du Moyen Age à Constantinople", Cahiers Archeologiques, 18, 1968, 231-239 Mango M.M., Henderson J., "Glass at Medieval Constantinople. Preliminary Scientific Evidence", C. Mango Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 5/7
βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, - G. Dagron (eds.), Constantinople and its Hinterland, Cambridge 1995, Society for the Promotion of Byzantine Studies 3, 333-356 Brown Κ.R., "The mosaics of San Vitale: Evidence for the attribution of some early Byzantine jewelry to Court workshops", Gesta, 18.1, 1979, 57-62 Evans, H. (ed.), The glory of Byzantium: Art and culture of the Middle Byzantine era, A.D. 843-1261. Catalogue accompanying an exhibition at the Metropolitan Museum of Art, March 11-July 6, 1997, New York, Metropolitan Museum of Art 1997 Dalton Ο.Μ., East Christian Art. A survey of the monuments, Oxford 1925 Foy D., Le verre Médiéval et son artisanat en France méditerranéenne, Paris 1989 Davidson G.R., Corinth XII The minor objects, Princeton 1952 Doorninck van F.H.,, "The Serçe Limani shipwreck: an 11th century cargo of Fatimid Glassware cullet for Byzantine glassmakers", First Anatolian Glass Symposium, 26th-27th April 1988, Istanbul 1990, 58-63 Hahnloser, H.R. (ed.), Il tesoro di San Marco II, Florence 1971 Δικτυογραφία : Byzantine glass tesserae: some material considerations http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:kcag8sjvamqj:www.sussex.ac.uk/arthistory/documents/byz76365.pdf Byzantine Shipwreck in Serçe Limani http://inadiscover.com/projects/all/southern_europe_mediterranean_aegean/serce_limani_turkey/introduction/ Γλωσσάριo : μέθοδος του κυλίνδρου, η Μέθοδος κατασκευής υαλοπινάκων κατά την οποία γίνεται εμφύσηση υαλόμαζας σε καλούπι και κατεργασία της ώσπου να γίνει κυλινδρική. Στη συνέχεια ο κύλινδρος αποσπάται και, αφού κρυώσει, σχίζεται κατά μήκος με ένα καυτό σίδερο και τοποθετείται ξανά στον κλίβανο όπου θα ανοίξει λόγω της θερμότητας. ουρίαχος, ο Κωνικό καντήλι. περίκλειστο σμάλτο, το Κονιορτοποιημένο γυαλί που τοποθετείται ανάμεσα στο κενό πλαίσιο που δημιουργεί ένα λεπτό σύρμα, το οποίο ακολουθεί το περίγραμμα ενός προκαθορισμένου σχεδίου. Αφού θερμανθεί, το χυτό αυτό γυαλί τονίζει την πολυχρωμία του απεικονιζόμενου σχεδίου. πολυκάνδηλον, το Μεταλλικό φωτιστικό σκεύος που αποτελείται από έναν διάτρητο δίσκο με οπές, στις οποίες στερεώνονταν γυάλινες καντήλες. Αναρτόνταν με αλυσίδες και λάμπρυναν τις εκκλησίες και τα πλούσια σπίτια. τεχνική του vitrail, η Η τεχνική των χρωματιστών υαλοπινάκων. Γυάλινα τεμάχια κομμένα σε διάφορα σχήματα τοποθετούνται σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο σχέδιο πάνω σε επίπεδη επιφάνεια. Ανάμεσά τους χύνεται με προσοχή μολύβι ώστε να αποτελέσει το μολύβδινο σκελετό του διακοσμημένου παραθύρου. τυπικόν, το Σύνολο κανονισμών που αφορούσαν τη διοικητική οργάνωση, το λειτουργικό τυπικό και τη συμπεριφορά σε ένα κοινοβιακό μοναστήρι. Τα μοναστικά τυπικά μπορούσαν ακόμα να περιλαμβάνουν τη βιογραφία του ιδρυτή και έναν κατάλογο της κινητής ή ακίνητης περιουσίας της μονής. Αποτελούν σημαντική πηγή για τη μελέτη της μοναστικής ζωής, ενώ φωτίζουν πολλές πτυχές της βυζαντινής κοινωνίας. Στα λειτουργικά τυπικά συγκαταλέγονται οι οδηγίες για τις καθημερινές ακολουθίες και τα διάφορα λειτουργικά βιβλία με στοιχεία για το χρόνο και τον τρόπο διάφορων εορτασμών. Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 6/7
βυζαντινή», 2007, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, φύσημα γυαλιού σε δίσκους, το μέθοδος κατασκευής υαλοπινάκων κατά την οποία το γυαλί παίρνει σχήμα επίπεδου δίσκου μετά την εμφύσησή του απευθείας σε αυτόν. Συνήθως αυτά τα κυκλικά γυαλιά είναι πιο πυκνά στο κέντρο, ενώ οι παρυφές τους είναι παχύτερες ή αναδιπλωμένες. ψευδοκουφικά, τα Γραμμικά σύμβολα με τριγωνικές απολήξεις που μιμούνται χαρακτήρες της κουφικής γραφής. Πηγές Mommsen, T. Meyer, P.M. (eds), Codex Theodosianus (Berlin 1905), Βιβλ. XIII.4.2. Παύλος Σιλεντιάριος, Έκφρασις του ναού της Αγίας Σοφίας, στ. 823 6, στο Migne, J.P., Patrologia cursus completus, series graeca 86.2 (Paris 1864), στήλ. 2150 Β. Τα θαύματα της Αγίας Φωτεινής, στο Halkin, F. (ed.), Hagiographica inedita decem (Turnhout 1989), κεφ. 9. 111 125. Παραθέματα Τα ευρήματα υαλοπινάκων από τη Μονή της Χώρας (Kariye Camii), η τοπική βυζαντινή παραγωγή στην Κωνσταντινούπολη και οι τεχνολογικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης To summarize, Figures 12 13, and particularly Figure 13 for aluminia and calcium oxide, show there is some distinction between the Kariye Camii window glass, window glass of the western high medieval period, twelfth fourteenth century Islamic vessel glass, twelfth century glass tesserae from the personification of Mesopotamia in San Marco and other mosaics attributed to the eleventh thirteenth centuries from the same monument. One can therefore show that the production of Constantinopolitan and western European window glass used entirely different manufacturing traditions and it is unlikely that the artisans had contact, though the very similar ale glaze compositions of the Fenari Isa and Cistercian tiles may reflect some level of contact. The Islamic vessel glass composition is closer to the nearly contemporary Kariye Camii window glass but the latterʹs production must, at least, have used different sand sources, although an Islamic influence cannot entirely be ruled out, or vice versa. Chemical analysis of the elevenththirteenth century glass tesserae from San Marco shows that a wide range of glass compositions, including some similar to those of contemporary Islamic technology, was used, but none which are the same as the Kariye Camii glass. In sum, the stained glass of the Kariye Camii has a distinctive manu facturing tradition and may have been made locally. Only further analysis of other Byzantine ceramic glazes can help to put the two discussed here into a broad context and the sampling of mosaic tesserae from well dated buildings should continue. Mango M.M., Henderson J., ʺGlass at Medieval Constantinople. Preliminary Scientific Evidenceʺ, C. Mango G. Dagron (eds.), Constantinople and its Hinterland, Cambridge 1995, Society for the Promotion of Byzantine Studies 3, 355 356 Δημιουργήθηκε στις 22/2/2017 Σελίδα 7/7