Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Μεταπολεµική και σ γχρονη λογοτεχνία
ªπ à Àƒ Τα δώρα à Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα µοντέρνο µεταπολεµικ ποίηµα και να έρθουν σε επαφή µε τα διακριτικά χαρακτηριστικά της µορφής και του περιεχοµένου του. ª π ƒ Προσφορά-δώρο Ο συµβολισµ ς του ουρανο Κοινωνικ ς ρ λος και ιδιαιτερ τητα του ποιητή π π ƒ ª À π ƒ π Το ποίηµα «Τα δώρα» είναι το πρώτο δείγµα της ποιητικής του Σαχτο ρη. Ανήκει στη δε τερη ποιητική συλλογή του Παραλογαίς (1948), η οποία περιέχει ποικίλους µετασχηµατισµο ς θεµάτων, αντληµένων απ τα δηµοτικά τραγο δια (παραλογές), το παραµ θι και την ταραγµένη µεταπολεµική ιστορία. Η λιτή γλώσσα και ο αδρ ς χειρισµ ς του θέµατος συνδυάζονται µε την εξπρεσιονιστική τεχνική. Στον τίτλο και στην πρώτη στροφή του ποιήµατος κυριαρχεί η ευχάριστη διάθεση µέσα απ το αίσθηµα της προσφοράς των ανθρώπων στον ποιητή. Στη δε τερη στροφή ο ποιητής χρησιµοποιεί τα δώρα που έλαβε, µε τρ πο που ανατρέπει τις συνηθισµένες προσδοκίες του αναγνώστη: γονατίζει και καρφώνει στο πεζοδρ µιο τα π δια των περαστικών. Αυτοί που καθηλώνονται δακρ ζουν µα δε δείχνουν τροµαγµένοι και στρέφουν το βλέµµα τους στο φωτισµένο ουραν, που δεσπ ζει µια βασανισµένη στη γη ζητιάνα, που πουλά τσουρέκια (εικ να συγγενική µε εκείνη του ποιή- µατος «Το ψωµί»). Μέσα απ τις συµβολικές αυτές ενέργειες του ποιητή ανακαλείται, µε αντεστραµµένους ρ λους (ο ποιητής καρφώνει τους ανθρώπους / η ζητιάνα δικαιώνεται στον ουραν ), η µορφή και η στα ρωση του Χριστο. Η τρίτη στροφή εισάγεται µε τριτοπρ σωπη αφήγηση, ενώ στη συνέχεια ακολουθεί διάλογος δ ο ανθρώπων, µέσα απ τον οποίο επανέρχεται συµβολικά το θέµα της προσφοράς, απ την πλευρά, αυτήν τη φορά, του ποιητή. Οι άνθρωποι συνειδητοποιο ν τι ο ποιητής απευθ νεται τελικά στην καρδιά τους, στοχε ει δηλαδή να αφυπνίσει το συναίσθηµα, να ευαισθητοποιήσει την ψυχή τους, να παρεµβάλει την ουράνια εικ να ανάµεσα στις καθηµερινές έγνοιες της επίγειας ζωής ( πως συµβαίνει και στο ποίηµα «Το ψωµί»). ƒ π ª 1. Οδυσσέας Ελ της, «ώρο ασηµένιο ποίηµα» στα Κ.Ν.Λ. της Γ Γυµνασίου. 2. Τζένη Μαστοράκη, «Η π ρτα», Το σ ι, Κέδρος 1978, σ. 41. [146]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ À ª ƒ ø ª π ƒ π 1. Παρατηρήστε την περιγραφή των περαστικών, µε σκοπ να αποδώσετε την ψυχική τους κατάσταση τη στιγµή που τους καρφώνει ο ποιητής. Αν προτιµάτε, ζωγραφίστε το θέµα. 2. Το ποίηµα παρουσιάζει αρκετές γλωσσικές και υφολογικές επαναλήψεις. Γιατί τις χρησιµοποιεί ο ποιητής; 3. ιαβάστε προσεκτικά το ποίη- µα του Ελ τη «ώρο ασηµένιο ποίηµα». Ποιον ιδιαίτερο ρ λο έχει εδώ ο ποιητής και ποια σηµασία έχει το δώρο του για τους ανθρώπους; Συγκρίνετε µε τον αντίστοιχο ρ λο του ποιητή στο σαχτουρικ ποίηµα. Χειρ γραφο του ποιητή (αρχείο ώρας Μέντη) 4. Αν έχετε τη δυνατ τητα, είναι πολ ενδιαφέρον να δείτε το ντοκιµαντέρ Ποιος είναι ο τρελ ς λαγ ς του Λευτέρη Ξανθ πουλου (1992). Επίσης µπορείτε να ακο σετε το Σαχτο ρη να διαβάζει ποιήµατά του σε κασέτα ή CD απ τη σειρά «ι νυσος» (1977). µ π µ π ƒ º π Για τον Σαχτο ρη, επιµέλεια ώρα Μέντη, Λευκωσία, Αιγαίον 1998. άλλας Γιάννης, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτο ρης, Κέδρος 1997. ιαβάζω, τχ. 436, 2003 [αφιέρωµα]. Η λέξη, τχ. 123-124, 1994. Μαρωνίτης.Ν., Μίλτος Σαχτο ρης: Άνθρωποι-χρώµατα-ζώα-µηχανές, Γνώση 1980. Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Μίλτος Σαχτο ρης. Η παράκαµψη του υπερρεαλισµο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1992. Μίλτος Σαχτο ρης (1919-2005), «Τα δώρα», Παραλογαίς (1958). Ποιήµατα, Κέδρος 1984 4,σ.44. [147]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ª ø Στο παιδί µου Ã Να έλθει σε επαφή και να εκτιµήσει ο µαθητής βασικές αρχές της µεταπολεµικής ποίησης, διαβάζοντας ένα κείµενο σηµαντικο εκπροσώπου της. ª π ƒ Εµείς-εκείνοι Αλήθεια-ψέµα Εξωραϊσµένος λ γος-ρεαλιστική γλώσσα Ιστορική µνήµη και ποιητικ χρέος π π ƒ ª À π ƒ π Ενταγµένο στην ποιητική συλλογή Ο Στ χος, η οποία πρωτοδηµοσιε τηκε στο πλαίσιο της αντιστασιακής συλλογικής έκδοσης 18 κείµενα (1971), το ποίηµα του Μαν λη Αναγνωστάκη αποτελεί εµφανώς µια πολιτική αλληγορία και συγχρ νως ένα χαρακτηριστικ ποίηµα ποιητικής. Ο οµιλητής του ποιήµατος υπερασπίζεται τη ρεαλιστική, ή καλ τερα κυριολεκτική, αναφορά στα πρ σωπα και τα πράγµατα, την ηθική και πολιτική κυριολεξία που ακυρώνεται απ τον εξωπραγµατικ λ γο των παραµυθιών. Στο επίπεδο της ποιητικής, ο Αναγνωστάκης εκµεταλλε εται την καταστατική µεταφορά που δηλώνει ο τίτλος του ποιήµατος και αναλαµβάνει το ρ λο του ποιητή, που γαλουχεί το κοιν του σαν πατέρας που µιλάει στο παιδί του. Αν αυτή η στάση εξηγείται απ τα ιστορικά συµφραζ µενα του ποιήµατος (στο πλαίσιο της δικτατορίας, ο πολιτικ ς ποιητής έχει κοιν το οποίο αισθάνεται υποχρεωµένος να γαλουχήσει «Τώρα», τονίζει ο ποιητής, «τα βράδια, κάθοµαι και του µιλώ»), η πολιτική αιχµή της παραβολής δεν είναι το ίδιο σαφής. Ο κυριολεκτικ ς λ γος της αλήθειας, που υποστηρίζει οργισµένος ο ποιητής ως αξίωµα ποιητικής και πολιτικής ηθικής, αντιπαραβάλλεται στο ποίηµα µε τον παραµυθιακ λ γο που κάποιοι άλλοι απη θυναν στο παρελθ ν στο παιδί-κοιν του. Αν το «παιδί» αυτ ταυτιστεί µε το σ νολο του κοινο, τ τε η διάκριση των δ ο λ γων µπορεί να αναφέρεται στη διαφορά του αριστερο ποιητή απ τους άλλους. Αν µως το «παιδί-κοιν» του ποιητή αναγνωριστεί ως κοιν της Αριστεράς, πως φαίνεται να υποδεικν ει το κείµενο («του τραγουδώ τους νεκρο ς µας»), τ τε η διάκριση των δ ο λ γων παρουσιάζεται ως εσωτερική υπ θεση της αριστερής ποίησης. Απέναντι στην πειθαρχηµένη κοµµατική διαν ηση, που εξωρα ζει και κολακε ει την επίσηµη γραµµή προσφέροντας ποιητικά παραµ θια στον κ σµο της Αριστεράς (που ωστ σο δεν του «άρεσαν ποτέ τα παραµ θια»), ο Αναγνωστάκης αναλαµβάνει το µοναχικ έργο (ας προσέξουµε την προτίµηση στο πρώτο ενικ πρ σωπο) να αποκαταστήσει αλήθειες, να δείξει φταίχτες, να τιµήσει ήρωες και νεκρο ς. [148]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ƒ π ª 1. Ηλίας Βενέζης, Γαλήνη, απ σπασµα στα Κ.Ν.Λ. της Β Γυµνασίου. 2. Γεώργιος Βιζυην ς, [Στο χαρέµι] στα Κ.Ν.Λ. της Γ Γυµνασίου. 3. Ανδρέας Εµπειρίκος, «Ιωβηλαίον» [απ σπασµα], Η σήµερον ως α ριον και ως χθες, Άγρα 1984, σ. 84. ι τι πάντοτε τα παραµ θια έχουν αλήθεια Ιδίως αυτά που είναι πλεγµένα µε κογχ λια Και γοητε ουν τα παιδιά τους νέους και τους γέρους Που έχουν ευαίσθητες ψυχές και ατσαλένια µπράτσα. E Y P Y T E P E P A T H P I O T H T E 1. Πώς λειτουργο ν τα παραµ θια στα κείµενα των Bενέζη και Bιζυηνο ; Tι συνέπειες πιστε ετε τι θα είχε στις δ ο περιπτώσεις η αλήθεια, την οποία προκρίνει ο Aναγνωστάκης; 2. Προσπαθήστε να εξηγήσετε την απ λυτα διαφορετική άποψη για τα παραµ θια που εκφράζουν ο Eµπειρίκος και ο Aναγνωστάκης. µ π µ π ƒ º π Αντί, τχ. 527-528, 1993 [αφιέρωµα]. Η λέξη, τχ. 11, 1982. Για τον Αναγνωστάκη, επιµέλεια Νάσος Βαγενάς, Λευκωσία, Αιγαίον 1996. Αράγης Γιώργος, «Εισαγωγή στην ποίηση του Αναγνωστάκη», Ασκήσεις κριτικής, Σοκ λης 1990, σ. 149-155. άλλας Γιάννης, Πλάγιος λ γος. οκίµια κριτικής, Καστανιώτης 1989, σ. 240-274. Μαρωνίτης.Ν., Ποιητική και πολιτική ηθική, Κέδρος 1976. Orsina Vincenzo, Ο Στ χος και η Σιωπή: Εισαγωγή στην ποίηση του Μ. Αναγνωστάκη, µτφρ. Αυγή Καλογιάννη, Νεφέλη 1995. ισκογραφία: Στη σειρά «ι νυσος»: Ο Μαν λης Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη. Μαν λης Αναγνωστάκης (1925), «Στο παιδί µου», Ο Στ χος (1970). Τα ποιήµατα, Πλειάς 1980 10,σ.152. [149]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ π ª À Τα πάθη της βροχής Ã π Να κατανοήσουν οι µαθητές το συµβατικ τρ πο µε τον οποίο εκφράζονται τα συναισθήµατα στη σ γχρονη ποίηση και να προσεγγίσουν το έργο της Κικής ηµουλά. ª π ƒ Η βροχή ως στοιχείο υποβολής Το συναίσθηµα της µοναξιάς Η απουσία του αγαπηµένου προσώπου Η ποιητική και ειρωνική χρήση της γλώσσας π π ƒ ª À π ƒ π Στο ποίηµα αυτ η Κική ηµουλά δηµιουργεί ένα αριστοτεχνικ παιχνίδι υποβολής µέσα απ ένα πλέγµα κατάλληλων λέξεων και συµβολισµών. Η βροχή δίνει το έναυσµα για την έκφραση των συναισθηµάτων που κυριαρχο ν στο ποιητικ υποκείµενο. Το µον τονο άκουσµα της βροχής και το ασ νδετο σχήµα του ποιήµατος δηµιουργο ν µια µουσική και υποβλητική ατµ σφαιρα. Η παρήχηση του σι µετατρέπεται «εν µέσω λογισµών και παραλογισµών» σε επανάληψη της λέξης «εσ.» Πρ κειται για την «άλλη γραφή κι άλλην ανάγνωση», η οποία αποκαλ πτει την ένταση του ψυχικο άλγους που γεννά η απουσία του αγαπηµένου προσώπου. Το ποιητικ υποκείµενο παρατηρεί τη βροχή, αλλά στην ουσία προβάλλει πάνω της τα δικά του συναισθήµατα. Τα επίθετα «συλλογιστ ς», «συνέρηµος» (ήχος), «βραδ γλωσση» (βροχή) αποδίδουν ιδι τητες εµψ χων και συµβάλλουν στη συµβολιστική έκφραση των ψυχικών καταστάσεων που βιώνει το υποκείµενο στη διάρκεια µιας «αξηµέρωτης ν χτας». Παρά την επανάληψη του δε τερου ενικο προσώπου της προσωπικής αντωνυµίας, απουσιάζει το δε τερο πρ σωπο του ρήµατος. Στην ουσία έχουµε ένα µον λογο, µια εξοµολ γηση ψυχής, που βιώνει τ σο έντονα την απουσία και τη µοναξιά, ώστε φτάνει στο σχήµα της υπερβολής: «κάθε σταγ να και ένα εσ». Οι εκφράσεις «αξηµέρωτη ανάγκη», «πρ θεση ναυαγισµένη» «σαν µοιρολατρία» δείχνουν τι λείπει η ελπίδα για επικοινωνία και αλλαγή της κατάστασης. Ωστ σο, παρά την έκφραση της συναισθηµατικής φ ρτισης και της αδιέξοδης επιθυµίας, η ποιήτρια δεν παραδίδεται στο µελ δραµα, στην άκρατη συναισθηµατολογία. ιατηρεί απ την αρχή µια κριτική στάση («παραλογισµ ς», «παρεξηγηµένος ήχος»), ενώ η έκφρασή της παίρνει ειρωνικές αποχρώσεις ιδιαίτερα στο τέλος του ποιήµατος. Αντί για µια δραµατική κορ φωση προτιµά την αποστασιοποιηµένη, αλλά ίσως περισσ τερο δραστική λ ση. Η βροχή εντέλει το παρακάνει µε αυτή την ατέρµονη [150]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ και κουραστική της επιµονή: «πολ µε ζάλισε απ ψε η βροχή / µ αυτή της τη µεροληψία». Η Κική ηµουλά χρησιµοποιεί και εδώ την ειρωνική γλώσσα και την παράδοξη ισορροπία ανάµεσα στο πάθος και τη λογική, τα στοιχεία δηλαδή που δίνουν ένα ιδιαίτερο φος στην ποίησή της. Η κατακλείδα του ποιήµατος: «σαν λα τ άλλα να είναι αµελητέα / και µ νο εσ, εσ, εσ» αποφορτίζει τη βαριά ατµ σφαιρα, αλλά διατηρεί το ρυθµ και τη γοητεία της ποιητικής γραφής. ƒ π ª 1. Ναπολέων Λαπαθιώτης, «Νυχτεριν» στο Κώστας Στεργι πουλος, Η ανανεω- µένη παράδοση, Σοκ λης 1980, σ. 270. 2. Μήτσος Παπανικολάου, «Τοπίο» στο Κώστας Στεργι πουλος, Η ανανεωµένη παράδοση, Σοκ λης 1980, σ. 386. À ª ƒ ø ª π ƒ ø π 1. Ο φιλ λογος µπορεί να χρησιµοποιήσει ως παράδειγµα τη διάσηµη παρήχηση του ταυ απ την τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους τ ραννος: «τυφλ ς τα τ ώτα τον τε νουν τα τ µµατ ει» (στ. 371), για να δείξει τη µακρά παράδοση του σχή- µατος. Εδώ η παρήχηση δίνει έµφαση στον τ νο της οργής του Οιδίποδα απέναντι στα λ για του Τειρεσία. Στη συνέχεια µπορεί να ζητήσει απ τους µαθητές να αναζητήσουν άλλες παρηχήσεις σε λογοτεχνικά κείµενα και να εξετάσουν την εντ πωση που αυτές δηµιουργο ν. 2. Εντοπίστε και σχολιάστε τις προσωποποιήσεις που υπάρχουν στο ποίηµα. 3. Βρείτε τις ειρωνικές αποχρώσεις της γλώσσας και εξετάστε το µηχανισµ της αποστασιοποίησης, µέσα απ τον οποίο η ποιήτρια αποφε γει την άµεση έκθεση των βιωµάτων και των συναισθηµάτων της. µ π µ π ƒ º π Η λέξη, τχ. 84, 1989. ήµου Νίκος, «Στην τετράγωνη ν χτα της φωτογραφίας». Σηµειώσεις σε ποιήµατα της Κικής ηµουλά, Στιγµή 1991. Μαρκίδης Μάριος, Είναι και ποτέ. Ερµηνευτική πρ σβαση στα ποιήµατα της Κικής ηµουλά, Έρασµος 1989. Κική ηµουλά, «Τα πάθη της βροχής», Το λίγο του κ σµου, Στιγµή 1971, σ. 58-59. [151]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ª ƒ Οι µεγάλοι Ã π Να έρθουν οι µαθητές σε επαφή µε ένα αντιπροσωπευτικ δείγµα ποίησης της µεταπολιτευτικής περι δου και να προβληµατιστο ν γ ρω απ τις ιστορικές και ποιητικές αξίες που το ποίηµα αναδεικν ει. ª π ƒ Ιστορικ τητα Συλλογικοί µ θοι Η σχέση των γενεών και η συνέχεια Η ποιητική γλώσσα της γενιάς του 70 π π ƒ ª À π ƒ π Η πρώτη ποιητική συλλογή της Τζένης Μαστοράκη ι δια (1972) µε τα σ ντοµα ποιήµατά της απηχεί το γενικ πνε µα αµφισβήτησης που χαρακτήριζε τους πρωτοεµφανιζ µενους εκείνη την εποχή ποιητές της γενιάς του 70, το οποίο αντιµετώπιζε κριτικά τους συλλογικο ς µ θους και τις συµβάσεις της µεταπολεµικής κοινωνίας. Στο ποίηµα που ανθολογείται, η ποιήτρια ισορροπεί ανάµεσα σε ένα συναίσθηµα τρυφερ τητας και σε µια ειρωνική απ σταση απ τους «µεγάλους» και τα βιώµατά τους. Αυτά τα βιώµατα έχουν τις ρίζες τους σε µια εποχή δ σκολη, αλλά και πολλαπλώς µυθοποιηµένη. Εδώ µως δεν προβάλλονται οι ηρωικές πράξεις ή τα τραγικά γεγον τα της Κατοχής πως τα βλέπουµε στον κινηµατογράφο ή τα διαβάζουµε στα βιβλία. Η ποιήτρια επιλέγει το µέσο άνθρωπο και την καθηµεριν τητά του: η γλώσσα της δεν έχει υψηλο ς τ νους ή συναισθηµατικές εξάρσεις, αλλά προσγειώνεται ρεαλιστικά στην καθηµεριν τητα. Υπαινικτικά δηλώνεται το κληρονοµηµένο βίωµα: η ζωή στη φτωχική συνοικία και οι δυσκολίες της επιβίωσης, οι ανεκπλήρωτες επιθυµίες της εφηβείας και η ποίηση του Καβάφη, υποδεικν ουν έµµεσα και τη δική της γενεαλογία. Το προσωπικ στοιχείο κρ βεται πίσω απ έναν ουδέτερο και αποστασιοποιηµένο λ γο, που αποφε γει την άµεση εξοµολ γηση. Το ποιητικ εγώ υποτάσσεται στον πληθυντικ αριθµ του εµείς. Είναι η εποχή της δικτατορίας και η αναζήτηση συλλογικ τητας απ την πλευρά της νέας γενιάς. Ο Αλέξης Ζήρας παρατηρεί τι η Μαστοράκη «στα ι δια είχε εµφανιστεί περισσ τερο στρατευµένη, σε µια µορφή κοινωνικής ποίησης, η κριτική που ασκο σε απέναντι σε κοινωνικές αξίες, θεσµο ς και καθιερωµένες αξίες ήταν πολ οξ τερη, η γλώσσα της πιο ακατέργαστη και άµεση και ευθ βολη». Γενικά για τη γλώσσα των νέων ποιητών της δεκαετίας του 70 γράφει ο Β. Στεριάδης: «ιαβάζοντας τους στίχους των νέων έχεις την αίσθηση τι βρίσκεσαι σε µια [152]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ συνεχή πρ κληση. Ο νέος προκαλεί τη γ ρω του κοινωνία το κατεστηµένο και σους επαναπα ονται σε σα αυτ τους προσφέρει µε τη γραφή και τη γλώσσα του, πως τους προκαλεί και µε την εµφάνισή του: τα µακριά µαλλιά, τα παρδαλά και σα τον διαφοροποιο ν απ το πλήθος. Και αυτή ακριβώς η ανάγκη της διαφοροποίησης αποτελεί την πρώτη µορφή αντικοµφορµισµο. Γιατί σε ολ κληρη την ποίηση που µας απασχολεί µάταια θα αναζητήσεις µια κατάφαση, που να αναφέρεται στο Χθες ή το Σήµερα [ ] Η αλήθεια είναι τι στην ποίηση αυτή, εκτ ς απ εξαιρέσεις, δεν δηλώνεται ρητά το γεγον ς τι έχουµε δικτατορία. Προκ πτει µως ξεκάθαρα απ την εµφανή προσπάθεια να τρυπηθεί το κέλυφος κάποιας επιβεβλη- µένης σιωπής. Ίσως και αυτ να συντέλεσε στη διαµ ρφωση του ιδιώµατος. Ίσως και έτσι να λειτο ργησε η στοιχειώδης άµυνα» («Το γλωσσικ ιδίωµα της γενιάς του 70», Νεωτερική ποίηση 4 και 5 Νοεµβρίου 1993, 1994). Για το ίδιο θέµα, επίσης, γράφει η Ν ρα Αναγνωστάκη: «Η διακωµώδηση χι µ νο σοβαρών πραγµάτων αλλά και της ίδιας της σοβαρ τητας, µ αυτ το είδος της ελαφριάς σατιρικής και χιουµοριστικής γλώσσας, που τη χρησιµοποιο ν τ σο συχνά σε µια ασυνήθιστη έκταση και µε έναν τρ πο εµφατικ, σχεδ ν επιδεικτικ, οι περισσ τεροι απ τους νέους ποιητές µας. Χρησιµοποιο ν τ σο σοβαρά την ασοβάρευτη γλώσσα τους, που αναιρο ν την ελαφρ τητά της». µ π µ π ƒ º π Karen Van Dyck, «Οι ιστορίες για τα βαθιά της Τζένης Μαστοράκη και το κλεµµένο γράµµα», Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην ελληνική ποίηση 1967-1990, µτφρ. Παλµ ρα Ισµυρίδου, Άγρα 2002. ƒ π ª N ρα Aναγνωστάκη, «Το στοιχείο της σάτιρας και του χιο µορ στη νε τερη ποιητική γενιά», Η κριτική της παντοµίµας, Kέδρος 1977. Μιχάλης Γκανάς, «Χριστουγεννιάτικη ιστορία», Γυάλινα Γιάννενα, Καστανιώτης 1989. Τζένη Μαστοράκη, «Οι µεγάλοι», ι δια, Κέδρος 1972, σ. 27. [153]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ª ƒ Ã Η τελευταία αρκο δα του Πίνδου Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα σηµαντικ µεταπολεµικ συγγραφέα και να ευαισθητοποιηθο ν σχετικά µε ορισµένα προβλήµατα της ελληνικής κοινωνίας που πραγµατε εται το κείµενο. ª π ƒ Η ζωή του Έλληνα µετανάστη Το νειρο της επιστροφής στην πατρίδα Ο ν στος και η συναίσθηση της διάψευσης (παρακµή του παραδοσιακο τρ που ζωής, καταναλωτισµ ς, κοινωνική αποξένωση κ.ά.) Η προσωπική αντίσταση του Σκουρογιάννη και η επανασ νδεσή του µε τον τ πο του E N E I K T I K H ƒ ª À π ƒ π Η διδασκαλία αυτο του κειµένου µπορεί να συνδεθεί µε ένα προηγο µενο απ σπασµα απ Το διπλ βιβλίο του Χατζή, που περιλαµβάνεται στα Κ.Ν.Λ. της Β' Γυµνασίου, αναφέρεται στις δ σκολες συνθήκες ζωής των Ελλήνων µεταναστών και προέρχεται απ το κεφάλαιο «Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην Έρηµη χώρα». Αρκετές χρήσιµες πληροφορίες σχετικά µε τη δοµή και την αφηγηµατική οργάνωση του βιβλίου δίνονται στο βιβλίο του καθηγητή της Β' Γυµνασίου. Το παρ ν απ σπασµα, µέσα απ το ν στο του Σκουρογιάννη, θίγει βασικά το θέµα της κοινωνικής αλλοτρίωσης µε τρ πο κατανοητ στους µαθητές της Γ' Γυµνασίου. Πολλοί µαθητές διαθέτουν ανάλογες παραστάσεις απ την ιδιάζουσα κατάσταση που βιώνουν την περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών στα χωριά τους, που συχνά επανακάµπτουν για τους θερινο ς µήνες εξωτερικοί και εσωτερικοί µετανάστες, γι αυτ ν το λ γο αντιλαµβάνονται ε κολα πώς εκδηλώνεται πρακτικά η, δυσεξήγητη θεωρητικά, έννοια της αλλοτρίωσης. Μπορο ν εποµένως να παρακολουθήσουν τη συναισθηµατική κατάσταση του κεντρικο προσώπου του διηγήµατος και να εντοπίσουν τους λ γους που επηρεάζουν καταλυτικά την ψυχοσ νθεσή του. Ο Σκουρογιάννης ζο σε στη Γερµανία µε τη νοσταλγία της παλιάς ζωής του χωριο του, µως η εικ να που αντίκρισε στην επιστροφή του απ τη µια τον πληγώνει και απ την άλλη τον κάνει απαθή. Εκείνος, αν και έλειψε χρ νια απ τον τ πο του, επιµένει να συντηρεί µέσα του τις αξίες του παραδοσιακο τρ που ζωής, νιώθει µως τώρα την ψυχική αποξένωση και, κατά κάποιο τρ πο, το νειρο της επιστροφής του διαψε δεται. Ο θεληµατικ ς, αλλά και µον χνωτος, χαρακτήρας του γρήγορα πάντως τον ωθεί να οικειωθεί για µία ακ µα [154]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ φορά τη µοναξιά του. Αφο τακτοποιήσει τις πρακτικές υποθέσεις του, πλησιάζει το φυσικ τοπίο του χωριο του, που έµεινε ανέπαφο, συναρτηµένο µε τις συνηθισµένες ανθρώπινες επεµβάσεις των ανθρώπων που ζουν και εργάζονται στο βουν. Η ψυχή του ηρεµεί και νιώθει επιτέλους τη χαρά της επιστροφής που τ σο ονειρε τηκε. Νιώθει τι ανήκει στους τελευταίους µιας νοοτροπίας και µιας εποχής, µοναχική φ ση που µετά τη δοκιµασία επέστρεψε και επιθυµεί να ζήσει πια στον ανοικτ αέρα της πατρίδας, πως οι αρκο δες που σπάνια πια συναντά κανείς στην οροσειρά του Πίνδου. A P A H O K E I M E N O K.Π. Kαβάφης, «Iθάκη», Ποιήµατα, τ µ. 1, Ίκαρος 1983, σ. 23. À ª ƒ ø ª π ƒ A I E 1. Γιατί και προς ποιες περιοχές οι Ντοµπρινοβίτες ξενιτε ονται; Πώς επιδρά στον τ πο τους η µετανάστευσή τους; 2. Πώς νιώθει ο Σκουρογιάννης µετά την επιστροφή του στην πατρίδα και γιατί αναπολεί τους φίλους του στο ελληνικ καφενείο της Γερµανίας; 3. Πώς διαφοροποιείται ο Σκουρογιάννης απ τους υπ λοιπους συγχωριανο ς του και γιατί; Σηµειώστε ενδεικτικές εκφράσεις του κειµένου που δηλώνουν αυτήν τη διαφοροποίηση. 4. Συγκρίνετε τη σηµασία που έχει η Iθάκη για τον οµιλητή του καβαφικο ποιή- µατος και το ηπειρώτικο χωρι Nτοµπρίνοβο για το ηµήτριο Σκουρογιάννη στο απ σπασµα του. Xατζή. 5. είτε την κινηµατογραφική ταινία H τελευταία αρκο δα του Πίνδου που σκηνοθέτησε η Mέµη Σπυράτου, η οποία βασίζεται στο οµώνυµο διήγηµα του Xατζή. µ π µ π ƒ º π Αποστολίδου Βενετία, Λογοτεχνία και ιστορία στη µεταπολεµική αριστερά. Η παρέµβαση του ηµήτρη Χατζή, Π λις 2003. Η λέξη, τχ. 144, 1998 [αφιέρωµα]. Μηλιώνης Χριστ φορος, «. Χατζής: Το διπλ βιβλίο», Με το νήµα της Αριάδνης, Σοκ λης 1991, σ. 91-102. Παγαν ς Γιώργος, Η µεταπολεµική πεζογραφία, τ µ. 8, Σοκ λης 1988, σ. 172-205. ηµήτρης Χατζής (1913-1981), «Η τελευταία αρκο δα του Πίνδου», Το διπλ βιβλίο, Καστανιώτης 1977 2,σ.125-132. [155]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ø ª ƒ Ζητείται ελπίς Ã Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα αντιπροσωπευτικ µεταπολεµικ διήγηµα του Αντώνη Σαµαράκη. ª π ƒ Το γενικ αίσθηµα φ βου και ανασφάλειας στη δεκαετία του 50 Η διαταραγµένη ανθρώπινη ψυχολογία και η ιδεολογική σ γχυση της εποχής Η αναζήτηση ελπίδας π π ƒ ª À π ƒ π Το διήγηµα αποδίδει µε απλ και άµεσο τρ πο την ψυχροπολεµική ατµ σφαιρα και την αβεβαι τητα που έζησαν οι άνθρωποι της µεταπολεµικής εποχής. Αποτελεί αντιπροσωπευτικ δείγµα γραφής του Αντώνη Σαµαράκη, ο οποίος επιλέγει τα θέµατά του απ τον καθηµεριν κοινωνικ περίγυρο και τα παρουσιάζει µε ανθρωπιστική διάθεση, µε στ χο να ανακαλ ψει µέσα στις αρνητικές ιστορικές συνθήκες αισι δοξα και ελπιδοφ ρα µην µατα για τον πάσχοντα άνθρωπο. Ο τριτοπρ σωπος αφηγητής στο διήγηµα µπορεί να ταυτιστεί µε το συγγραφέα. Η ψυχολογία του είναι παθητική, δε στηρίζεται πια σε καµιά ιδεολογική πίστη, και βασανίζεται απ αισθή- µατα συλλογικής ανασφάλειας και προσωπικής διάψευσης. Η απογοήτευσή του µεγαλώνει µες στη µουντή ειδησεογραφία των εφηµερίδων, που απ τη µια παρελα νει η κοινωνική δυστυχία και απ την άλλη διαφαίνεται η ισοπεδωτική κοινωνική αλλοτρίωση της εποχής. Αποφασίζει λοιπ ν να εκφράσει την έντονη υπαρξιακή του ανάγκη µέσα απ τις «Μικρές Αγγελίες», ζητώντας απελπισµένα µια ελπίδα Παρά τη φορτισµένη ατµ σφαιρα της ιδεολογικής κρίσης και του υπαρξιακο άγχους στο διήγηµα, διασώζεται µια χαραµάδα ελπίδας µέσα στη σκληρή και απρ σωπη κοινωνική πραγµατικ τητα: η πίστη στον άνθρωπο. ƒ π ª Μένης Κουµανταρέας, απ σπασµα απ Τα µηχανάκια (1962) στα Κ.Ν.Λ. της Β Γυµνασίου. µ π µ π ƒ º π ασκαλ πουλος ηµήτρης, Η µεταπολεµική πεζογραφία, τ µ. 7, Σοκ λης 1988, σ. 54-72. Η λέξη, τχ. 109, 1992 [αφιέρωµα]. Κοτζιάς Αλέξανδρος, Μεταπολεµικοί πεζογράφοι, Κέδρος 1982, σ. 136-143. Παππάς Κώστας, Αντώνης Σαµαράκης. Το έργο του, Σµίλη 1988. Σαχίνης Απ στολος, Νέοι πεζογράφοι, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1965, σ. 163-204. [156]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Αντώνης Σαµαράκης (1919-2002), «Ζητείται ελπίς», Ζητείται ελπίς (1962), Ελευθερουδάκης χ.χ. 20,σ.67-71. ø Ã Κι έχουµε π λεµο! Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα δείγµα απ το σηµαντικ πεζογράφηµα Το τρίτο στεφάνι του Κ. Ταχτσή. Να καλλιεργηθεί ο προβληµατισµ ς τους γ ρω απ τις ιδιωτικές και ανθρώπινες ψεις µιας κρίσιµης ιστορικής στιγµής, ψεις που είναι αθέατες για τους µεταγενέστερους, καθώς καλ πτονται απ τη δηµ σια διάσταση και την κατοπινή εξέλιξη των ιστορικών γεγον των. ª π ƒ Προσωπικές και συλλογικές αντιδράσεις µπροστά σε ένα σηµαντικ συµβάν Μικροσκοπική ανίχνευση του πατριωτικο αισθήµατος Προφορικ τητα, µαρτυρία E N E I K T I K H ƒ ª À π ƒ π Το απ σπασµα απ Το τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή σκιαγραφεί τις αντιδράσεις των µελών µιας µικροαστικής αθηναϊκής οικογένειας, καθώς και προσώπων του κοινωνικο τους περίγυρου, την κρίσιµη στιγµή της έκρηξης του πολέµου του 1940. Τη στιγµή αυτήν, ιδεολογικές στάσεις, προσωπικά συναισθήµατα και ανθρώπινες σχέσεις, που παραπέµπουν στο πεδίο της ιδιωτικής καθηµεριν τητας, παίρνουν άλλες διαστάσεις εξαιτίας της τροµακτικής αναγγελίας του πολέµου. Οι ειρωνικές περιστάσεις που προκ πτουν ξαφνικά δηµιουργο ν ανάµεικτα αισθή- µατα (φ βο, ταραχή, αλλά και χιουµοριστική διάθεση) στους σαστισµένους πρωταγωνιστές του κειµένου. Η υπηρέτρια κλαίει αναλογιζ µενη τη µοίρα των στρατευµένων αδερφών της, ενώ την ίδια στιγµή αναφέρεται στη Μαρία ως «ου Μπο φους». Ο Θ δωρος επιστρέφει στο σπίτι του κουρασµένος και, έχοντας ήδη πληροφορηθεί την είδηση του πολέµου, λέει: «Μαµάκα, µη µε ξυπνήσετε ακ µα και να πέφτουν µπ µπες». Ο τοµεάρχης της µεταξικής νεολαίας προετοιµάζει τα παιδιά για τον π λεµο, βάζοντάς τα να στολίσουν την αίθουσα «µε χάρτινες σηµαίες κι εικ νες των ηρώων του 21». Οι πρωταγωνιστές του κειµένου διαισθάνονται τη βαρ τητα της ιστορικής στιγ- µής που ζουν, αλλά δεν έχουν ακ µη προφτάσει να την επεξεργαστο ν και να συνειδητοποιήσουν πλήρως τη σηµασία της. Η συγκεχυµένη τους ψυχολογία µετα- [157]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ φέρεται στον αναγνώστη αν θευτη, καθώς ο συγγραφέας αποφε γει να παρεµβάλει στην αφήγηση προβολές στο µέλλον δηλαδή στην πραγµατική εµπειρία του πολέµου και της Κατοχής. Ο οριακ ς χαρακτήρας των περιστάσεων, εξάλλου, τονίζεται µε τη συγκλονιστικά φυσική και άµεση εκδήλωση της ιδεολογικής µεταστροφής του Αντώνη. Ο σ ζυγος της Νίνας, που ως το προηγο µενο βράδυ φλυαρο σε υπερθεµατίζοντας για το φιλελληνισµ των χιτλερικών, έρχεται ξαφνικά σε επαφή µε την πραγµατικ τητα και «µεταµορφώνεται» σε συγκινηµένο πατριώτη. Πρ κειται ασφαλώς για το ισχυρ τερο θεµατικ κέντρο του κειµένου, απ το οποίο εξακτινώνονται οι οµ λογες αλλά ήσσονες διακυµάνσεις των άλλων χαρακτήρων του. Ο χειµαρρώδης και εµφατικά προφορικ ς λ γος της αφήγησης, λ γος που παρακολουθεί ανελλιπώς τις συναισθηµατικές ταλαντε σεις της Νίνας και εστιάζει µε δεινή παρατηρητικ τητα στις πιο µικροσκοπικές λεπτοµέρειες, πείθει για την αλήθεια του περισσ τερο µε τους ρους της προφορικής µαρτυρίας παρά µε εκείνους της πεζογραφικής αληθοφάνειας. Αυτή η αρετή, εξάλλου, αποτελεί το κορυφαίο επίτευγµα του µοναδικο µυθιστορήµατος του Κώστα Ταχτσή. ƒ π ª 1. «Εξιστορεί µια ηπειρώτισσα νοικοκυρά», Ο κοιν ς λ γος, τ µ. 1, επιµέλεια Έλλη Παπαδηµητρίου, Ερµής 1984, σ. 93-97. 2. ηµήτριος Βικέλας, Λουκής Λάρας, επιµέλεια Μαριάννα ήτσα, Ερµής 1991, σ. 1-10. À ª ƒ ø ª π ƒ π 1. Σ µφωνα µε µια άποψη, η εµπειρία του πολέµου ενισχ ει το αίσθηµα της κοιν τητας και της αλληλεγγ ης, φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά. Ποια σηµεία του κειµένου δείχνουν αυτήν τη λειτουργία; 2. Πώς αντιµετωπίζουν το παιδί (Άκης) και η ενήλικη αφηγήτρια (Νίνα) το στολισµ του υποτοµέα της ΕΟΝ; 3. Συγκρίνετε πώς εκφράζεται ο πατριωτισµ ς στο κείµενο του Ταχτσή και στον προφορικ, καταγραµµένο λ γο της Ηπειρώτισσας νοικοκυράς. µ π µ π ƒ º π Βαρίκας Βάσος, Συγγραφείς και κείµενα, τ µ. 1, Ερµής 1975, σ. 149-151. Κοτζιάς Αλέξανδρος, Μεταπολεµικοί πεζογράφοι, Κέδρος 1982, σ. 154-157. Παπαγεωργίου Κώστας, Η µεταπολεµική πεζογραφία, τ µ. 7, Σοκ λης 1992, σ. 250-289. Σαχίνης Απ στολος, Μεσοπολεµικοί και µεταπολεµικοί πεζογράφοι, Κωνσταντινίδης, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 197-200. [158]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Κώστας Ταχτσής (1927-1988), Το τρίτο στεφάνι (1963), Εξάντας 1987, σ. 183-187. ƒ Η µεταµφίεση Ã Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα δείγµα γραφής µιας σηµαντικής και πολυβραβευµένης πεζογράφου της σ γχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, η οποία αξιοποιεί ιστορικ υλικ. ª π ƒ Γυναικείοι και αντρικοί ρ λοι Ο «έρωτας της λευτεριάς» και ο «έρωτας της τέχνης» Η ατµ σφαιρα των πατριωτικών και επαναστατικών κινηµάτων E N E I K T I K H E P M H N E Y T I K H P O E I H Η Ελένη Αλταµο ρα (1821-1900) ήταν κ ρη του καπετάνιου των Σπετσών Ιωάννη Μπο κουρη, ο οποίος πήρε ενεργ µέρος στην ελληνική επανάσταση και µετά την ανεξαρτησία ίδρυσε το πρώτο θέατρο της Αθήνας, µ λις η π λη έγινε πρωτε ουσα του ελληνικο κράτους. Η Ελένη, προικισµένη µε το ταλέντο της ζωγραφικής, πήρε τη µεγάλη απ φαση, στερα απ τη µαθητεία της στην Αθήνα κοντά στο ζωγράφο Ραφαέλο Τσέκολι, να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία. Ο πατέρας της, υποχωρώντας µπροστά στο πείσµα και στον ισχυρ χαρακτήρα της κ ρης του, δίνει τη συγκατάθεσή του σε αυτ το τολµηρ εγχείρηµα και τη συνοδε ει ως τη Ρώµη το 1848, τη χρονιά των µεγάλων ευρωπαϊκών επαναστάσεων. Η Ελένη, έχοντας µάθει την τέχνη της µεταµφίεσης κοντά στους ηθοποιο ς του πατέρα της, ντ νεται άντρας, για να γίνει δεκτή στη Σχολή των Ναζαρηνών, που απαγορευ ταν η φοίτηση γυναικών. Με αυτήν τη µεταµφίεση θα ζήσει στη Ρώµη και στη Φλωρεντία. Με αυτήν τη µεταµφίεση θα γνωρίσει και θα ερωτευτεί το ζωγράφο Σαβέριο Αλταµο ρα, µε τον οποίο θα αποκτήσει τρία παιδιά. Aργ τερα, για να νοµιµοποιήσει τη σχέση τους, ασπάζεται τον καθολικισµ. ταν ο Σαβέριο την εγκαταλείπει παίρνοντας µαζί του το µικρ τερο γιο τους, η Ελένη επιστρέφει στην Ελλάδα µε τα δ ο µεγαλ τερα παιδιά της, τα οποία πεθαίνουν σε νεαρή ηλικία απ φυµατίωση. Τ τε η Ελένη πα ει πια να ζωγραφίζει και αποσ ρεται στις Σπέτσες, που ζει ως το τέλος της ζωής της µέσα στο πένθος, ενώ, καθώς φηµολογείται, αναζητά µέσα απ τη µαγεία και τη σολοµωνική τρ πους, για να επικοινωνήσει µε τα πεθαµένα παιδιά της. [159]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ Το µυθιστ ρηµα Ελένη, ή ο Κανένας χωρίζεται σε τρία άνισα µέρη και σε είκοσι τέσσερα κεφάλαια, τα οποία φέρουν αρίθµηση απ το Α ως το Ω, έτσι ώστε να θυµίζουν οµηρικ έπος. Το Κανένας του τίτλου παραπέµπει βεβαίως και στην Οδ σσεια, χωρίς φυσικά να εξαντλείται εκεί η σηµασία του για το µυθιστ ρηµα. Το πρώτο και το τελευταίο µέρος του βιβλίου είναι γραµµένα σε τριτοπρ σωπη αφήγηση και η φωνή του αφηγητή ακο γεται φαινοµενικά ουδέτερη, χωρίς ιδιαίτερους συναισθη- µατικο ς λυρικο ς τ νους. Στα µέρη αυτά η αφήγηση είναι γραµµική, τα γεγον τα του παρελθ ντος εµφανίζονται µε ευταξία. Αντίθετα, στο µεσαίο και µεγαλ τερο σε έκταση µέρος του βιβλίου η αφήγηση κυριαρχείται απ έναν πρωτοπρ σωπο εξο- µολογητικ λ γο, που µοιράζεται σε εναλλασσ µενες εν τητες µε ορθά και πλάγια γράµµατα. Στα ορθά αφηγείται τη ζωή της και στα πλάγια συνοµιλεί µε τους νεκρο ς της. Το απ σπασµα που έχει επιλεγεί προέρχεται απ το πρώτο µέρος του βιβλίου. Στο πρώτο µέρος του βιβλίου αναφέρεται το παρακάτω κριτικ απ σπασµα της Μαίρης Μικέ (βλ. βιβλιογραφία): «Σε ολ κληρο αυτ το πρώτο µέρος υπάρχουν πλήθος σηµάτων που προοικονοµο ν τ σο την απ φαση της ηρωίδας να ντυθεί άντρας, σο και τις συνέπειες που θα έχει αυτή η µεταµφίεση στη µετέπειτα ζωή της. Άλλωστε στο τµήµα αυτ πλανιέται ως φάσµα η µορφή της Λασκαρίνας Μπουµπουλίνας, της κυράς των Σπετσών, που αναλαµβάνει αντρικά καθήκοντα και φορά αντρικά ρο χα την ώρα της δράσης ( πως και τ σες άλλες µυθοπλαστικές ηρωίδες ιστορικών µυθιστορη- µάτων) και που µπορεί να λειτουργεί δυνάµει ως πρ τυπο του βίου της Ελένης: ο έρωτας της λευτεριάς στη µία και ο έρωτας της τέχνης στην άλλη οδηγο ν στο ίδιο εγχείρηµα, της παρενδυσίας. Στο δε τερο τµήµα, που κυριαρχεί η φωνή της ηρωίδας, µπορεί να παρακολουθήσει κανείς τη στάση της ίδιας απέναντι στη µεταµφίεσή της (διαφορετικοί είναι οι λ γοι που προβάλλονται στον πατέρα για το εγχείρηµα της παρενδυσίας, λ γοι ασφάλειας σε µια περίοδο πολιτικά ταραγµένη), να διαπιστώσει τις αλλεπάλληλες εναλλαγές των εγώ, τις κατασκευές νέων ταυτοτήτων, τις οριοθετήσεις νέων περιοχών, τον ευνουχισµ του (ερωτικο ) σώµατος σον καιρ διαρκεί η αποκλειστικ τητα του έρωτα της τέχνης. Έπρεπε να ξεχάσω το δικ µου σώµα και το κρυµµένο θηλυκ και το ψευδεπίγραφο αρσενικ, αν ήθελα να λέγοµαι ζωγράφος. Ακ µα, µπορεί κανείς να διαπιστώσει σε αυτ το κεντρικ τµήµα της αφήγησης την ανακοπή του ταξιδιο της γνώσης απ την ορµητική εισβολή του έρωτα για το Σαβέριο. Για µία ακ µα φορά, πως συµβαίνει, τηρουµένων των αναλογιών, και στην Πάπισσα Ιωάννα, ο έρωτας αποδεικν εται καταστροφικ ς και ανασταλτικ ς σε γυναίκες που τολµο ν να διεκδικήσουν αντρικά προν µια (εκεί εξουσίας, εδώ γνώσης)». [160]
H NEOTEPH ΛOΓOTEXNIA: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ƒ π ª Claude Fauriel, «O ξενιτευµ ς», Ελληνικά ηµοτικά Τραγο δια, τ µ. 1, επιµέλεια Αλέξης Πολίτης, Πανεπιστηµιακές Εκδ σεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σ. 255. Τώρα µαϊά, δροσιά, τώρα το καλοκαίρι, τώρα κι ο ξένος βο λεται να πάγει στα δικά του. Ν χτα σελώνει τον µα ρον του, ν χτα τον καλιγώνει, βάνει τα πέταλ αργυρά, καρφιά µαλαγµατένια, και χαλινάρι µορφο, λο µαργαριτάρια. Η κ ρη οπο τον αγαπά, η κ ρη οπο τον θέλει, κηρί κρατεί και φέγγει του, ποτήρι και κερνά τον, κι σα ποτήρια τον κερνά, τ σες φορές τον λέγει «Για πάρ µε, πάρ µ, αφέντη µου, κι εµένα µετ εσένα, να µαγειρε ω να δειπνάς, να στρώνω να πλαγιάζεις, να στρώνω και την κλίνη µου κοντά π τη δική σου». «Εκεί που πάνω, κ ρη µου, κοράσιο δεν παγαίνει, µ ν λο άνδρες πάµ εκεί, νέοι και παλικάρια». «Για στ λισέ µε φράγκικα, δώσ µου κι ανδρικά ρο χα, δώσ µου και άλογο γοργ, µε σέλα χρυσωµένη, και να τραβήξω σαν εσ, σαν παλικάρι να τρέξω. Μ ν, πάρ µε, πάρ µ, αφέντη µου, κι εµένα µετ εσένα». À ª ƒ ø ª π ƒ A I E 1. Βασικ κοιν στοιχείο ανάµεσα στην Ελένη και στην Μπουµπουλίνα είναι το αντρικ φέρσιµο. Για ποιους λ γους χρησιµοποιεί η καθεµιά τη µεταµφίεση; 2. Με βάση το κείµενο, αλλά και τις δικές σας προσωπικές εκτιµήσεις για την Ελένη, περιγράψτε το χαρακτήρα της. 3. Πώς και γιατί συνταιριάζονται «στον ίδιο κ κλο» τα ον µατα «Ελένη» και «Κανένας»; µ π µ π ƒ º π Μικέ Μαίρη, Μεταµφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία (19ος-20 ς αιώνας), Κέδρος 2001, σ. 326-347. Μπερλής Άρης, «Ο περίκλειστος κ σµος των γυναικών», Η Καθηµερινή, 7.7.1998. Πολίτη Τζίνα, «Το πένθος της ιστορίας», Η ανεξακρίβωτη σκηνή, Άγρα 2001. Σηµείο-Φυλλάδιο 1, Λευκωσία 2000. Tσιριµώκου Λίζυ, «Aσκήσεις µνήµης», Eσωτερική ταχ τητα, Άγρα 2000, σ. 353-361. Ρέα Γαλανάκη (1974), Ελένη, ή ο Κανένας, Άγρα 1998, σ. 69-74. [161]
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ π H µ π µ π ƒ º I άλλας Γιάννης, Πλάγιος λ γος, Καστανιώτης 1990. Η µεταπολεµική πεζογραφία, Ανθολογία, Σοκ λης. Ιστορική πραγµατικ τητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1955), επιστηµονικ συµπ σιο, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικο Πολιτισµο και Γενικής Παιδείας 1997. Μαρωνίτης.Ν., Ποιητική και πολιτική ηθική, Κέδρος 1976. Μουλλάς Παν., Για τη µεταπολεµική µας πεζογραφία, Στιγµή 1989. Πρακτικά του Πρώτου Συµποσίου Νεοελληνικής Ποίησης, τ µ. 1, 2, Γνώση 1982. [162]
ªÂ applefiê ÛË ÙË ÏÏËÓÈÎ ÚÓËÛË Ù È ÎÙÈÎ È Ï ÙÔ ËÌÔ- ÙÈÎÔ, ÙÔ ÌÓ Û Ô Î È ÙÔ ÎÂ Ô Ù appleòóôóù È applefi ÙÔÓ OÚÁ ÓÈÛÌfi Î fiûâˆ È ÎÙÈÎÒÓ µè Ï ˆÓ Î È È Ó ÌÔÓÙ È ˆÚÂ Ó ÛÙ ËÌfiÛÈ ÔÏÂ. È Ï ÌappleÔÚÂ Ó È Ù ıâóù È appleúô appleòïëûë, fiù Ó Ê ÚÔ Ó È ÏÈfiÛËÌÔ appleúô applefi ÂÈÍË ÙË ÁÓËÛÈfiÙËÙ ÙÔ. ıâ ÓÙ Ù appleô appleô È Ù ıâù È appleúô appleòïëûë Î È Â Ê ÚÂÈ È ÏÈfiÛËÌÔ ıâˆúâ Ù È ÎÏ ٠appleô Î È Ô apple Ú ÙË ÈÒÎÂÙ È Û ÌÊˆÓ Ì ÙÈ È Ù ÍÂÈ ÙÔ ÚıÚÔ 7 ÙÔ fiìô 1129 ÙË 15/21 ª ÚÙ Ô 1946 (º 1946, 108, ã). apple ÁÔÚ ÂÙ È Ë Ó apple Ú ÁˆÁ ÔappleÔÈÔ appleôùâ ÙÌ Ì ÙÔ ÙÔ ÙÔ È Ï Ô, appleô Î Ï appleùâù È applefi ÈÎ ÈÒÌ Ù (copyright), Ë Ú ÛË ÙÔ Û ÔappleÔÈ - appleôùâ ÌÔÚÊ, ˆÚ ÙË ÁÚ appleù ÂÈ ÙÔ È ÁˆÁÈÎÔ πóûùèùô ÙÔ.