Περίληψη : Χρονολόγηση Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1. Εισαγωγή

Περίληψη : Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως διαμορφώθηκε σε άμεση σχέση με την ανάπτυξη της ίδιας της πόλης. Έτσι, ο επίσκοπος της Νέας Ρώμης σταδιακά εξελίχθηκε σε οικουμενικό πατριάρχη. Θεωρητικά, ο πατριάρχης συνεργαζόταν με τον αυτοκράτορα υπό την αρχή της συμφωνίας, της στενής και ειρηνικής συνεργασίας. Αν και μεμονωμένοι πατριάρχες βρέθηκαν ορισμένες φορές να είναι εντελώς παραγκωνισμένοι από ισχυρούς αυτοκράτορες ή να εμπλέκονται σε έντονη αντιπαράθεση με την αυτοκρατορική βούληση, στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του το Πατριαρχείο συνεργάστηκε στενά με την αυτοκρατορική κυβέρνηση και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αυτοκρατορική διοίκηση, τόσο μέσα στην αυτοκρατορία όσο και συμβάλλοντας στις σχέσεις με ξένες Εκκλησίες, δυνάμεις και λαούς. Χρονολόγηση 381-1453 Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη 1. Εισαγωγή Η ιστορία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως είναι στενά συνδεδεμένη με την εξέλιξη της ίδιας της πόλης έτσι, ο επίσκοπος της Νέας Ρώμης σταδιακά εξελίχθηκε στον οικουμενικό πατριάρχη. Καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, το Πατριαρχείο ανέπτυσσε το έργο του σε στενή συνεργασία με την αυτοκρατορική διοίκηση, ιδεωδώς υπό την αρχή της συμφωνίας, της στενής και ειρηνικής σύμπραξης. Εντούτοις, μεμονωμένοι πατριάρχες βρέθηκαν ορισμένες φορές τελείως παραγκωνισμένοι από ισχυρούς αυτοκράτορες ή σε σφοδρή αντιπαράθεση με την αυτοκρατορική βούληση. Παρόλο που ο αυτοκράτορας έπρεπε θεωρητικά να σέβεται την επιλογή της εκκλησίας για την πατριαρχία, τις περισσότερες φορές οι αυτοκράτορες διασφάλιζαν την εκλογή του δικού τους υποψηφίου στη θέση του πατριάρχη. Πάντως, στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του, το Πατριαρχείο συνεργάστηκε στενά με την αυτοκρατορική διοίκηση κι έπαιξε μείζονα ρόλο, τόσο στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας όσο και στις σχέσεις με τις άλλες εκκλησίες, δυνάμεις και λαούς. 2. Ιστορία 2.1. Πρώιμη περίοδος Σύμφωνα με την παράδοση, η επισκοπική έδρα του Βυζαντίου ιδρύθηκε από τον Απόστολο Ανδρέα, ωστόσο η παράδοση αυτή δεν έχει σταθερό ιστορικό έδαφος και αποτελεί επινόηση, προκειμένου να αντικρουστούν οι αποστολικές διεκδικήσεις της επισκοπικής έδρας της Ρώμης. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ήταν πάντοτε στενά συνδεδεμένο με το γόητρο της πόλης. Υπήρχε επίσκοπος του Βυζαντίου πριν από την επανίδρυση της πόλης ως Νέας Ρώμης από τον Κωνσταντίνο Α το 330. Σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την ίδρυση της νέας πόλης, ο επίσκοπος Βυζαντίου προήχθη σε αρχιεπίσκοπο. Στα πρώτα στάδια της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως, πάντως, ο ρόλος του αρχιεπισκόπου δεν ήταν σημαντικός έξω από την πόλη. Οι επίσκοποι κατά την πρώιμη περίοδο, όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (επίσκοπος 26 Φεβρουαρίου 398 20 Ιουνίου 404) μεταφέρθηκαν στην πόλη εξαιτίας της αίγλης ή της αυτοκρατορικής εύνοιας. Ο Ιωάννης ήταν γνωστός ρήτορας και, όσο διάστημα βρισκόταν στην αυλή, δεν επιβαρύνθηκε με σημαντικά διοικητικά καθήκοντα εκτός πόλεως. Ο Ιωάννης έπεσε θύμα των δολοπλοκιών της αυλής και καθαιρέθηκε, όπως και ο προκάτοχός του Γρηγόριος Ναζιανζηνός (επίσκοπος 27 Νοεμβρίου 380 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 1/14

381). Σε αυτήν τη φάση, ο αρχιεπίσκοπος λειτουργούσε περισσότερο ως μέλος της αυτοκρατορικής αυλής και υπηρετούσε την αυτοκρατορική βούληση. Οι αυτοκράτορες προτιμούσαν αρχιεπισκόπους που συμφωνούσαν μαζί τους δογματικά και υπηρετούσαν τον αυτοκρατορικό οίκο σχεδόν σαν αυλικοί εφημέριοι ή επίσημοι ιεροκήρυκες. Όταν ο Θεοδόσιος Α (379 395) καθιέρωσε το χριστιανισμό ως την επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας, ο ρόλος του πατριάρχη έγινε ακόμη πιο σημαντικός, εφόσον ο χριστιανισμός ήταν πλέον επίσημος κλάδος της αυτοκρατορικής διοίκησης. Οι χριστολογικές έριδες, ως παρενέργεια, οδήγησαν στην ενδυνάμωση του ρόλου του αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως και σε διαμάχες με άλλες επισκοπικές έδρες. Ο επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του αρειανισμού ή στη Σύνοδο της Νίκαιας (325), την πρώτη σύνοδο που αναγνωρίστηκε ως οικουμενική. 1 Η πρώτη Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως, που συγκλήθηκε από το Θεοδόσιο Α το 381, έδωσε στην Κωνσταντινούπολη προβάδισμα ως προς το κύρος επί όλων των υπόλοιπων επισκοπικών εδρών πλην της παλαιάς Ρώμης, αλλά ο Μελέτιος, επίσκοπος Αντιοχείας, ήταν πρόεδρος της συνόδου. Αργότερα, ο Νεστόριος (επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, 10 Απριλίου 428 22 Ιουνίου 431) πυροδότησε θεολογική διαμάχη αρνούμενος τον τίτλο «Θεοτόκος» για την Παναγία. Η διαμάχη απλώς μείωσε το κύρος της επισκοπικής έδρας της Κωνσταντινούπολης, ενώ η επισκοπική έδρα της Αλεξάνδρειας επί πατριαρχίας του Κυρίλλου (πατριάρχης Αλεξανδρείας, 18 Οκτωβρίου 412 27 Ιουνίου 444) και του Διοσκόρου (πατριάρχης 444 451) έγινε ορατή από πολλούς από τους μαχητές της ορθοδοξίας. Η θεολογία του Κυρίλλου θριάμβευσε στη Σύνοδο της Εφέσου (431) και ο Νεστόριος καθαιρέθηκε. Από την άλλη πλευρά, και παρά την αυτοκρατορική υποστήριξη, η ληστρική Σύνοδος της Εφέσου (449) δεν έγινε δεκτή και τελικά καθαιρέθηκε και ο Διόσκορος. Η Σύνοδος της Χαλκηδόνας ανύψωσε το κύρος του πάπα Λέοντα, που θεωρήθηκε πλέον ο υπερασπιστής της ορθοδοξίας, αλλά οι κανόνες της συνόδου ανύψωσαν την αρχιεπισκοπική έδρα της Κωνσταντινούπολης σε Πατριαρχείο, δίνοντάς της δικαιοδοσία επί των επισκοπών της Ασίας, του Πόντου και της Θράκης και επικυρώνοντας το κύρος της μετά τη Ρώμη (κανόνας 28). Η Κωνσταντινούπολη έλαβε επίσης το δικαίωμα να είναι ο αποδέκτης των αιτημάτων των περιφερειακών μητροπολιτών (κανόνες 9, 17). Οι τελευταίες χριστολογικές έριδες, ο μονοθελητισμός και η Εικονομαχία, και οι σχετικές με αυτές σύνοδοι δεν αύξησαν το κύρος των οικουμενικών πατριαρχών, διότι το ίδιο το Πατριαρχείο έδειξε ότι είναι υποταγμένο στην αυτοκρατορική βούληση. Ενώ οι οικουμενικές σύνοδοι αναβάθμισαν τυπικά το κύρος και το ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, σύμφωνα με τη βυζαντινή αντίληψη ο αυτοκράτορας ήταν ο αρμόδιος για τη σύγκληση και τη χορηγία οικουμενικής συνόδου. Η θέση αυτή αποτέλεσε σημείο αντιπαράθεσης στην τελευταία Σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας (1438 1439). Με τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451), το Πατριαρχείο έλαβε τη θέση του στην πενταρχία, το θεσμό των πέντε επισκοπικών θρόνων: της Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης, της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας και των Ιεροσολύμων. Πριν από τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ήταν ένας αρχιεπίσκοπος με μικρή κανονική εξουσία και σε διαρκή διαμάχη με την επισκοπική έδρα της Αλεξάνδρειας για το κύρος και την πρωτοκαθεδρία στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Μέχρι τον 6ο αιώνα, ο τίτλος του οικουμενικού πατριάρχη ήταν ουσιαστικά ένας τιμητικός τίτλος για τον αρχιεπίσκοπο της Κωνσταντινούπολης, ένα σύμβολο του ρόλου του ως του ανώτερου ορθόδοξου πατριάρχη της οικουμενικής αυτοκρατορίας, του οποίου η έδρα ήταν στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Πάντως, όταν ο Ιωάννης Δ Νηστευτής (12 Απριλίου 582 2 Σεπτεμβρίου 595) αυτοανακηρύχτηκε οικουμενικός πατριάρχης, αυτό σκανδάλισε τον πάπα Πελάγιο Β και το Γρηγόριο Α. 2 Ο Μιχαήλ Α Κηρουλάριος (25 Μαρτίου 1043 2 Νοεμβρίου 1058), ένας πολύ φιλόδοξος πατριάρχης, 3 χρησιμοποίησε τον τίτλο στα Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 2/14

μολυβδόβουλά του αφότου ο ίδιος και ο λεγάτος του πάπας Ουμβέρτος είχαν αναθεματίσει ο ένας τον άλλο (16 Ιουλίου 1054). Η χρήση του τίτλου, πάντως, δεν υπήρξε ποτέ μείζον σημείο διαφωνίας μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης. Από τον 7ο αιώνα, τα Πατριαρχεία Αντιοχείας και Αλεξανδρείας δε διαδραμάτιζαν πλέον σπουδαίο πολιτικά ρόλο και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως βρέθηκε να εμπλέκεται σε μια διαρκή έριδα με τον πάπα στη Ρώμη για διάφορα ζητήματα. 2.2. Μέση Βυζαντινή περίοδος Η Μέση Βυζαντινή περίοδος εγκαινιάστηκε με την κατακτητική ισλαμική επέκταση (μάχη του Yarmuk, 636) και με την Εικονομαχία (714 843). Οι κατακτήσεις στην πραγματικότητα ευνόησαν την αύξηση του κύρους του Πατριαρχείου, καθώς τα Πατριαρχεία Αντιοχείας και Αλεξανδρείας έχασαν τη δύναμή τους και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως δεν ήταν πλέον αναγκασμένο να προσπαθεί να επιτύχει την ενότητα με τις εκκλησίες που δεν αναγνώριζαν το δόγμα της Χαλκηδόνας. Η Εικονομαχία έκανε το Πατριαρχείο να φαίνεται αδύναμο και υποτελές στην αυτοκρατορική βούληση, αλλά τελικά η άποψη της Εκκλησίας θριάμβευσε. Μετά την Εικονομαχία, το Πατριαρχείο μπήκε σε μια εποχή ανάπτυξης και μεγαλύτερου κύρους. Οι αυτοκράτορες δεν προσπαθούσαν πλέον να επιβάλουν το δόγμα στην Εκκλησία, αν και μερικές φορές οι πατριάρχες βρίσκονταν σε διαμάχη με τους αυτοκράτορες. Την περίοδο αυτή κυριάρχησε η διαμάχη με τον πάπα και το αναπόφευκτο σχίσμα του 1054. 4 Η Κωνσταντινούπολη ήταν σε θέση να επιβεβαιώσει τη δύναμή της με την υποστήριξη του αυτοκράτορα διεκδικώντας αρμοδιότητες στο Ιλλυρικό (8ος αιώνας) και στη Βουλγαρία (9ος αιώνας). Κατά τη διάρκεια του 9ου αιώνα, η Ρώμη προσπάθησε να παρέμβει στη διαμάχη μεταξύ Φωτίου και Ιγνατίου, καθώς και στη διαφωνία για την τετραγαμία του Λέοντος Στ. Αυτές οι έριδες ενδεχομένως εμφανίζουν το Πατριαρχείο αδύναμο, καθώς η αυτοκρατορική βούληση πέτυχε να τοποθετήσει το δικό της υποψήφιο στο θρόνο και ο Λέων Στ ήταν σε θέση να παντρευτεί τέταρτη φορά. Εντούτοις, όπως και στην Εικονομαχία, ο αυτοκράτορας κατόρθωσε να περάσει την πολιτική του βραχυπρόθεσμα αλλά δεν μπορούσε να επιτύχει την αλλαγή ενός κανονικού νόμου ή δόγματος. Η αλληλοδιαδοχή μεταξύ Φωτίου και Ιγνατίου ήταν ζήτημα αυτοκρατορικής πολιτικής, καθώς δεν υπήρχε δογματική διαφωνία. Ο τέταρτος γάμος του Λέοντος Στ έγινε ανεκτός κατ οικονομίαν, αλλά οι τέταρτοι γάμοι απαγορεύτηκαν οριστικά από τότε και στο εξής. Κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, αναπτύχθηκε επίσης η ιδέα της συμφωνίας, με τον αυτοκράτορα και τον Πατριάρχη να εργάζονται μαζί σαν τα δύο χέρια του Θεού. Ο αυτοκράτορας οριζόταν από το Θεό, αλλά ήταν καθήκον του να προστατεύει την Εκκλησία και το δόγμα, όπως προσδιορίστηκε από τους Πατέρες της Εκκλησίας και την παράδοση. Ιδανικά, ο Πατριάρχης έπρεπε να συνεργάζεται στενά με τον αυτοκράτορα, ώστε να διασφαλίζει την καλή διοίκηση της Εκκλησίας. Ο πατριάρχης μπορούσε να είναι ο αποδέκτης εκκλήσεων και αιτημάτων τόσο σε εκκλησιαστικές όσο και σε κοσμικές υποθέσεις. Η Εκκλησία καθόριζε το δόγμα, αλλά η αίρεση ήταν μέλημα του αυτοκράτορα, ο οποίος ήταν επιφορτισμένος να την καταπολεμήσει. Για παράδειγμα, ο Αλέξιος Α Κομνηνός (4 Απριλίου 1081 15 Αυγούστου 1118) επιλήφθηκε προσωπικά της περίπτωσης του Βασιλείου του Βογομίλου και τον έκαψε στην πυρά. Βεβαίως, ο πατριάρχης μπορούσε να επικαλεστεί το εξαιρετικό ηθικό κύρος του και να αψηφήσει τον αυτοκράτορα, αν και σπάνια με επιτυχία. Ο Ισαάκιος Κομνηνός δεν μπορούσε να συλλάβει και να καθαιρέσει το δημοφιλή πατριάρχη Μιχαήλ Α Κηρουλάριο, έως ότου αυτός έφυγε από την πόλη. Πάντως, τελικά ο Κηρουλάριος συνελήφθη. Ορισμένοι πατριάρχες ήταν τελείως δουλοπρεπείς, ενώ άλλοι είχαν γόνιμη συνεργασία με τον αυτοκράτορα. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 3/14

Οι πατριάρχες συμμετείχαν ενεργά στις ιεραποστολές και στη διπλωματία, που από βυζαντινή άποψη ήταν αξεχώριστες. Ο πατριάρχης Νικόλαος Α Μυστικός (πατριάρχης 1 Μαρτίου 901 1 Φεβρουαρίου 907 και Μάιος 912 Μάιος 925) επικοινωνούσαν ενεργά με αρχηγούς στη νότια Ιταλία, τη Βουλγαρία και τον Καύκασο. Ιεραποστολές στάλθηκαν στους Σλάβους και στους Ρώσους, με πλέον φημισμένη αυτήν του Κυρίλλου και του Μεθοδίου (893). Στο απόγειο του μεγαλείου του, τον 11ο αιώνα, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είχε μεγάλο αριθμό προσωπικού, επικεντρωμένου γύρω από τη Μεγάλη Εκκλησία Αγία Σοφία. Ο πατριάρχης βασιζόταν σε πέντε ή έξι κύριους αξιωματούχους: το μέγα οικονόμο, τον επικεφαλής του σακελλίου, το μέγα σακελλάριο, το μέγα σκευοφύλακα, το χαρτοφύλακα και τον πρωτέκδικο. Αυτοί οι αξιωματούχοι συχνά είχαν καθήκοντα που ξεπερνούσαν κατά πολύ τους τίτλους τους. Το Πατριαρχείο καλούσε τακτικά τους μητροπολίτες να συναντηθούν για διάφορα ζητήματα σε σύνοδο ή την ενδημούσα σύνοδο. Το 1107 ο Αλέξιος Α ίδρυσε την Πατριαρχική Σχολή, αν και ένα πατριαρχικό σχολείο μπορεί να υπήρχε και πιο πριν. Η Εκκλησία και το Πατριαρχείο ήταν ενεργά αναμεμειγμένα στην πολιτιστική αναγέννηση της περιόδου αυτής. 2.3. Ύστερη Βυζαντινή περίοδος Μετά τη Δ Σταυροφορία το 1204, καθώς παρήκμαζε η αυτοκρατορία, το κύρος της Εκκλησίας και του Πατριαρχείου αυξανόταν, αν και το παλαιότερο μεγαλείο του είχε χαθεί, ακριβώς όπως και η ίδια η πόλη ήταν σκιά της παλαιότερης δόξας της. Εντούτοις, ο πατριαρχικός θρόνος κατεχόταν από ανθρώπους με ταλέντο και ικανότητες, όπως ο μελετητής Γρηγόριος Β της Κύπρου (πατριάρχης 28 Μαρτίου 1283 Ιούνιος 1289). 5 Οι πατριάρχες, όπως και τα προηγούμενα χρόνια, θεωρούνταν ότι έπρεπε να συνεργαστούν με τον αυτοκράτορα, αν και υπήρχαν άνδρες που ήταν πιο ανεξάρτητοι στην προσέγγισή τους. Ο ασκητικός Αθανάσιος Α (πατριάρχης Οκτώβριος 1289 Οκτώβριος 1293, Ιούνιος 1303 Σεπτέμβριος 1309) επιδίωξε να ενισχύσει τον κανονικό νόμο και καθαιρέθηκε για τη μη δημοφιλή επιμονή του στην αυστηρή μοναστική πειθαρχία. 6 Δεν υποχώρησε ποτέ μπροστά στην αυτοκρατορική θέληση, αλλά καθαιρέθηκε από τον Ανδρόνικο Β, που τον είχε ενθρονίσει. Σε μείζον ζήτημα για τον πατριάρχη αναδείχθηκε η ένωση με τη Δυτική Εκκλησία, την οποία υποστήριζαν οι αυτοκράτορες με την ελπίδα της εξασφάλισης στρατιωτικής βοήθειας από τη Δύση. Οι αυτοκράτορες είδαν την ένωση ως πολιτική αναγκαιότητα, προκειμένου να εξασφαλιστεί στρατιωτική βοήθεια. Στη σύνοδο της Λυών (7 Μαΐου 17 Ιουλίου 1274) ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η Παλαιολόγος έστειλε τρεις αντιπροσώπους και υποσχέθηκε υποταγή της Βυζαντινής Εκκλησίας, παρά το γεγονός ότι καμία επίσημη αντιπροσωπεία δεν παρέστη από την πλευρά της. 7 Στη Σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας (1438 1439), ο πατριάρχης Ιωσήφ Β (πατριάρχης 21 Mαΐου 1416 10 Ιουνίου 1439) συνεργάστηκε στενά με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η Παλαιολόγο, για την αναζήτηση στρατιωτικής βοήθειας από τη Δύση. 8 Όπως και να έχει, αυτοκράτορας και πατριάρχης απέτυχαν να πείσουν το βυζαντινό λαό και τους μοναχούς να δεχτούν ένωση με τη Δύση, την οποία μισούσαν και εχθρεύονταν από την εποχή της Δ Σταυροφορίας (1204). Ο πατριάρχης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσει τη νέα πολιτική πραγματικότητα μιας αυτοκρατορίας υπό συρρίκνωση. Η Ύστερη Βυζαντινή περίοδος ξεκίνησε με εσωτερικό σχίσμα, το αρσενιατικό. Ο πατριάρχης Αρσένιος (πατριάρχης 1255 1259, 1261 1264) αφόρισε το νέο αυτοκράτορα Μιχαήλ Η Παλαιολόγο, αφότου αυτός τύφλωσε και εκθρόνισε τον Ιωάννη Δ, τον τελευταίο αυτοκράτορα από τη δυναστεία των Λασκαριδών. Σε απάντηση, ο Αρσένιος καθαιρέθηκε. Συνεχίστηκε η συνήθης πρακτική: οι αυτοκράτορες πραγματοποιούσαν την άμεση βούλησή τους. αλλά τελικά θριάμβευε η Εκκλησία. Σε αυτή την περίπτωση το σχίσμα δεν αποκαταστάθηκε μέχρι το 1310. 9 Παρομοίως, οι προσπάθειες για ένωση ακολούθησαν αυτό το πρότυπο. Οι αυτοκράτορες ήταν σε θέση να υποσχεθούν ένωση στη Δύση, Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 4/14

αλλά η Εκκλησία παρέμενε αδέσμευτη. Παρά τη συρρίκνωση των πόρων και την πραγματικότητα της φθίνουσας αυτοκρατορίας, το Πατριαρχείο κατάφερνε να αυξήσει το κύρος του σε ορισμένες περιοχές. Η δικαιοδοσία του Αγίου Όρους μεταφέρθηκε από τον αυτοκράτορα στον πατριάρχη το 1312. Το κύρος και η εξουσία του πατριάρχη αναγνωρίστηκαν σε περιοχές που ο αυτοκράτορας δεν είχε πλέον ή δεν είχε ποτέ πολιτική εξουσία, όπως στη Ρωσία, ακόμη και μέχρι τη Λιθουανία, αν και πολλές από τις περιοχές αυτές επιδίωκαν την εκκλησιαστική ανεξαρτησία τους πέρα από το σεβασμό τους προς τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ο μοναχισμός και οι ανθρωπιστικές σπουδές εξακολούθησαν να ανθούν με τη στήριξη του Πατριαρχείου. Αν και τελικώς οι Σλάβοι έμελλε να κερδίσουν την εκκλησιαστική ανεξαρτησία τους από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αυτό επέζησε μετά την πτώση της αυτοκρατορίας το 1453. Θα ήταν απλό αλλά ανακριβές να δει κανείς το Πατριαρχείο ως κάτι παραπάνω από ένα εργαλείο του κράτους. Το ότι υπήρχε μια ορισμένη σταθερότητα είναι αδιαμφισβήτητο. Από τον Απόστολο Ανδρέα, σύμφωνα με την παράδοση, μέχρι το 1204 υπήρξαν περισσότεροι από 120 επίσκοποι και πατριάρχες. Ο μέσος όρος θητείας ενός πατριάρχη αυτή την περίοδο ήταν εννέα χρόνια. Τριάντα πέντε από αυτούς τους πατριάρχες πέθαναν μετά την παραίτηση ή την καθαίρεσή τους ενώ πέντε καθαιρέθηκαν προσωρινά. Προέρχονταν από ολόκληρη την αυτοκρατορία. Από το 1204 έως το 1453 υπήρξαν περισσότεροι από 30 πατριάρχες, με μέσο όρο πατριαρχίας τα οκτώ χρόνια. Δεκατέσσερις από αυτούς καθαιρέθηκαν και επτά επανατοποθετήθηκαν. Όλοι ήταν Έλληνες, εκτός από τον Ιωσήφ Β (1416 1439) που ήταν Βούλγαρος. Το 80% των πατριαρχών αυτήν την περίοδο ήταν μοναχοί. Την Οθωμανική περίοδο (1453 περ. 1900) η μέση θητεία ενός πατριάρχη ήταν τα τρία χρόνια. Την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, ο ρόλος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εξελίχθηκε αλλά παρέμεινε εντελώς υποταγμένος στην αυτοκρατορική βούληση. Στη Μέση και την Ύστερη περίοδο, το Πατριαρχείο και ο αυτοκράτορας προσπάθησαν να συνεργαστούν αρμονικά. Αν και το Πατριαρχείο κατά καιρούς έπρεπε να υποχωρήσει στην αυτοκρατορική βούληση, σε θέματα δόγματος η Εκκλησία διατήρησε πάντα την ανεξαρτησία της. 1. Για τη Σύνοδο της Νίκαιας και τις εκκλησιαστικές έριδες του 4ου αιώνα, βλ. Ayres, L., Nicaea and its Legacy. An Approach to Fourth-Century Trinitarian Theology (Oxford 2004). 2. Vailhé, S., Le titre de patriarche oecuménique avant saint Grégoire le Grand, Échos d Orient 11 (1908), σελ. 65-69 Laurent, V., Le titre de patriarche œcuménique et la signature patriarcale, Revue des Études Byzantines 6 (1948), σελ. 5-26 Tuilier, Α., Le sens de l adjectif œcuménique dans la tradition patristique et dans la tradition byzantine, Nouvelle Revue Théologique 86 (1964), σελ. 260-271. 3. Tinnefeld, F., Michael I. Kerullarios, Patriarch von Konstantinopel (1043-1058). Kritische Überlegungen zu einer Biographie, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 39 (1989), σελ. 95-127. 4. Βλ., μεταξύ άλλων, Runciman, S., The Eastern Schism. A Study of the Papacy and the Eastern Churches during the XIth and XIIth Centuries (Oxford 1955). 5. Papadakis, A., Crisis in Byzantium: The Filioque Controversy in the Patriarchate of Gregory II of Cyprus (1283-1289) (New York 1983). 6. Boojamra, J.L., Church Reform in the Late Byzantine Empire: A Study of the Patriarchate of Athanasius of Constantinople, 1289-1293, 1303-1309 (Brookline, MA 1980) Boojamra, J.L., The Church and Social Reform: The Policies of Patriarch Athanasios of Constantinople (New York 1993). Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 5/14

7. Βλ. Nicol, D.M., The Greeks and the Union of the Churches: The Preliminaries to the Second Council of Lyons, 1261-1274, στο Watt, J.A. Morrall, J.B. Martin, F.X. (επιμ.), Medieval Studies Presented to Aubrey Gwynn, S.J. (Dublin 1961), σελ. 454-480 Nicol, D.M., The Byzantine Reaction to the Second Council of Lyons, 1274, Studies in Church History 7 (1971), σελ. 113-146. 8. Για αυτήν τη σύνοδο και τα γεγονότα που προηγήθηκαν της σύγκλησής της, βλ. Gill, J., The Council of Florence (Cambridge 1959) Geanakoplos, D.J., The Council of Florence (1438-1439) and the Problem of Union between the Greek and Latin Churches, Church History 24 (1955), σελ. 324-346. 9. Γουναρίδης, Π., Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων (Αθήνα 1999). Βιβλιογραφία : Γουναρίδης Π., Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα 1999 Geanakoplos D.J., "The Council of Florence (1438-1439) and the Problem of Union between the Greek and Latin Churches", Church History, 24, 1955, 324-346 Nicol D.M., "The Byzantine reaction to the second Council of Lyons, 1274", Studies in Church History, 7, 1971, 113-146 Every G., The Byzantine Patriarchate, 451-1204, London 1947 Laurent V., "Le titre de patriarche oecuménique et la signature patriarcale", Revue des Études Byzantines, 6, 1948, 5-26 Vailhé S., "Le titre de patriarche oecuménique avant saint Grégoire le Grand", Échos d Orient, 11, 1908, 65-69 Tuilier Α., "Le sens de l adjectif oecuménique dans la tradition patristique et dans la tradition byzantine", Nouvelle Revue Théologique, 86, 1964, 260-71 Vryonis S., "The Patriarchate of Constantinople and the State", Hotchkiss, V. Henry, P. (eds), Orthodoxy and Western Culture, Crestwood 2005, 109-124 Maxime de Sardes, Le patriarcat oecuménique dans l église orthodoxe, Paris 1975 Geanakoplos D.J., A Short History of the Ecumenical Patriarchate of Constantinople (330-1990). "First Among Equals in the Eastern Orthodox Church, Brookline, MA 1990 Papadakis A., Crisis in Byzantium. The Filioque Controversy in the Patriarchate of Gregory II of Cyprus (1283-1289), New York 1983 Boojamra J.L., Church Reform in the Late Byzantine Empire. A Study of the Patriarchate of Athanasius of Constantinople, 1289-1293, 1303-1309, Brookline, MA 1980 Boojamra J.L., The Church and Social Reform. The Policies of Patriarch Athanasios of Constantinople, New York 1993 Runciman S., The Eastern Schism. A Study of the Papacy and the Eastern Churches during the XIth and XIIth Centuries, Oxford 1955 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 6/14

de Vries W., Rom und die Patriarchate des Ostens, Freiburg 1963 Tinnefeld F., "Michael I. Kerullarios, Patriarch von Konstantinopel (1043-1058). Kritische Überlegungen zu einer Biographie", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 39, 1989, 95-127 Ayres L., Nicaea and its Legacy. An Approach to Fourth-Century Trinitarian Theology, Oxford 2004 Nicol D.M., "The Greeks and the Union of the Churches: The Preliminaries to the Second Council of Lyons, 1261-1274", Watt, J.A. Morrall, J.B. Martin, F.X. (eds), Medieval Studies Presented to Aubrey Gwynn, S.J., Dublin 1961, 454-480 Gill J., The Council of Florence, Cambridge 1959 Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, 6 fasc., Grumel, V., Laurent, V., Darrouzès, J., Paris 1972-79 Δικτυογραφία : Επτά Ημέρες "Οικουμενικό Πατριαρχείο" http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1999/05/23051999.pdf Οικουμενικό Πατριαρχείο http://www.ec-patr.org/ Γλωσσάριo : αρσενιάτες, οι Οπαδοί και υποστηρικτές του πατριάρχη Αρσένιου Αυτωρειανού, ο οποίος είχε αφορίσει το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο. Ο Μιχαήλ κατόρθωσε το 1265 να απαλλαγεί από τον Αρσένιο έκτοτε οι οπαδοί του Αρσενίου βρίσκονταν σε ρήξη με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και δεν αναγνώριζαν τους διαδόχους του στον πατριαρχικό θρόνο. Πολιτικά ήταν οπαδοί της δυναστείας των Λασκάρεων και αντίπαλοι της δυναστείας των Παλαιολόγων. Η έριδα λύθηκε το 1284, με τη μεταφορά των λειψάνων του Αρσενίου στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης από τον Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο. Ενδημούσα Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως Με τον όρο Ενδημούσα χαρακτηρίζεται η Διαρκής Σύνοδος της Εκκλησίας της Ανατολής που συγκαλούνταν κάθε χρόνο στην Κωνσταντινούπολη, με αντικείμενο εργασιών τη διευθέτηση τρεχόντων ζητημάτων, τη συζήτηση επί αιτημάτων ιεραρχών κ.λπ. μέγας οικονόμος, ο Ανώτατο εκκλησιαστικό αξίωμα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως το οποίο εμφανίζεται τον 11ο αιώνα ως συνέχεια των οικονόμων, κληρικών υπεύθυνων για τα οικονομικά της εκκλησίας. μέγας σακελλάριος, ο Εκκλησιαστικό αξίωμα. Ο κάτοχός του ασκούσε εποπτεία στα αντρικά και γυναικεία μοναστήρια της επισκοπής στην οποία ανήκε. Στο τέλος του 11ου αιώνα στον τίτλο του σακελλαρίου του Πατριαρχείου προστέθηκε το επίθετο μέγας. Την περίοδο εκείνη ο σακελλάριος είχε χάσει κάθε οικονομική δικαιοδοσία και ήταν υπεύθυνος για την εποπτεία των μοναστηριών της Κωνσταντινούπολης καθώς και για τη σύνταξη και εφαρμογή των πατριαρχικών πράξεων όσον αφορά τις χαριστικές δωρεές. μολυβδόβουλο, το Ενεπίγραφη μολύβδινη σφραγίδα, ιδιαίτερα συνηθισμένη για τη σφράγιση επίσημων εγγράφων κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο. οικονομία, η (θεολ.) Όρος ο οποίος στη βυζαντινή εκκλησιαστική γραμματεία σημαίνει την κανονική δύναμη της Εκκλησίας που χρησιμοποιείται για να χαλαρώσει την αυστηρότητα του εκκλησιαστικού νόμου, απομακρύνοντας με αυτόν τον τρόπο τυχόν εμπόδια προς τη σωτηρία. πρωτέκδικος, ο Εκκλησιαστικός αξιωματούχος που από το 12ο έως το 15ο αιώνα είχε το καθήκον της προστασίας όσων ζητούσαν άσυλο στην Αγία Σοφία. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 7/14

σακελλάριος, ο σακέλλιον, το (και σακελλάριος, ο, σακέλλη ή σακέλλα, η) Βυζαντινός διοικητικός όρος με δύο βασικές σημασίες: 1. Το αυτοκρατορικό ταμείο. Σημαντικός θεσμός στη διοίκηση και τη διάθεση πόρων. Σχετικά με αυτό είναι τα αξιώματα σακελλάριος (αρχικά), χαρτουλάριος της σακέλλης (από τον 9ο αιώνα), το σέκρετο του σεκελλίου, ο επί σακκελίου (ο αρμόδιος για το θεσμό από τον 11ο-12ο αιώνα). Ο «σακελλάριος» αποτέλεσε, το πιθανότερο, τη μεσαιωνική ονομασία του «ταμία των βασιλικών χρημάτων». 2. Το ταμείο της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, ήτοι της Αγίας Σοφίας. Στην πατριαρχική σακέλλη φυλάσσονταν έγγραφα που πιστοποιούσαν τα περιουσιακά δικαιώματα του Πατριαρχείου. Στα μοναστήρια και στους μικρότερους ναούς το αντίστοιχο αρμόδιο αξίωμα είναι μέγας σακελλάριος ή ο σακελλίου. σκευοφύλαξ (μέγας) Κληρικός, συνήθως ιερέας, το κύριο καθήκον του οποίου ήταν η φύλαξη των ιερών κειμηλίων και των λειτουργικών σκευών μιας εκκλησίας. χαρτοφύλαξ, ο Εκκλησιαστικό αξίωμα το οποίο εμφανίζεται πρώτη φορά τον 6ο αιώνα. Αποδιδόταν συνήθως σε διακόνους. Ο χαρτοφύλακας ήταν υπεύθυνος για τα αρχεία των μεγάλων εκκλησιών, ενώ φύλαγε τα επίσημα έγγραφα, τις αποφάσεις και τους κανόνες των οικουμενικών ή τοπικών συνόδων. Από το 10ο αιώνα ο χαρτοφύλακας εμφανίζεται επικεφαλής των σεκρετικών (γραμματέων) του χαρτοφυλακίου και στενός συνεργάτης του πατριάρχη με διευρυμένες αρμοδιότητες, όπως η εξέταση υποψήφιων ιερέων και η εκπροσώπηση του πατριάρχη σε περίπτωση απουσίας του, ακόμα και στη σύνοδο. Χαρτοφύλακες με καθήκοντα αρχειοφύλακα υπήρχαν και σε ορισμένες μονές. Επί Ανδρονίκου Α το αξίωμα ονομάστηκε μέγας χαρτοφύλαξ. Πηγές Hunger, Η. (επιμ.), Register des Patriarchats von Konstantinopel (CFHB, Wien 1995). Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος των επισκόπων και πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως μέχρι το 1453 (από τον επίσημο κατάλογο του Οικουμενικού Πατριαρχείου) Ἀνδρέας Ἀπόστολος, ἱδρυτὴς τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως [30 Νοεμ.] Στάχυς Ἀπόστολος [31 Ὀκτ.] 38 54 Ὀνήσιμος [15 Φεβρ.] 54 68 Πολύκαρπος Α 71 89 Πλούταρχος 89 105 Σεδεκίων 105 114 Διογένης 114 129 Ἐλευθέριος 129 136 Φῆλιξ 136 141 Πολύκαρπος Β 141 144 Ἀθηνόδωρος (Ἀθηνογένης) 144 148 Εὐζώϊος 148 154 Λαυρέντιος 154 166 Ἀλύμπιος (Ὀλύμπιος) 166 169 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 8/14

Περτίναξ 169 187 Ὀλυμπιανός 187 198 Μᾶρκος Α 198 211 Φιλάδελφος 211 217 Κυριακὸς Α 214 230 Καστῖνος [25 Ἰαν.] 230 237 Εὐγένιος Α 240 265 Τίτος 242 272 Δομέτιος Ρουφῖνος Α 284 293 Πρόβος 303 315 Μητροφάνης Α [4 Ἰουν.] 306 314 Ἀλέξανδρος [30 Αὐγ.] 314 337 Παῦλος Α [6 Νοεμ.] 337 339, 341 342, 346 351 Εὐσέβιος Νικομηδείας 339 342 Μακεδόνιος Α 342 346, 351 360 Εὐδόξιος (ὁ Ἀντιοχείας) 360 370 Εὐάγριος 370 Δημόφιλος 370 380 Γρηγόριος Α Ναζιανζηνός [25 Ἰαν.] 379 381 (Μάξιμος A Κυνικός) 380 Νεκτάριος [11 Ὀκτ.] 381 397 Ἰωάννης Α Χρυσόστομος [13 Νοεμ.] 398 404 Ἀρσάκιος [11 Ὀκτ.] 404 405 Ἀττικός [8 Ἰαν.] 406 425 Σισίνιος [11 Ὀκτ.] 426 427 Νεστόριος 428 431 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 9/14

Μαξιμιανός [21 Ἀπρ.] 431 434 Πρόκλος [20 Nοεμ.] 434 446 Φλαβιανός [16 Φεβρ.] 446 449 Ἀνατόλιος [3 Ἰουλ.] 449 458 Γεννάδιος Α [17 Νοεμ.] 458 471 Ἀκάκιος 472 489 Φραβίτας 489 Εὐφήμιος 489 495 Μακεδόνιος Β [25 Ἀπρ.] 495 511 Τιμόθεος Α 511 518 Ἰωάννης Β [25 Αὐγ.] 518 520 Ἐπιφάνιος [25 Αὐγ.] 520 535 Ἄνθιμος Α 535 536 Μηνᾶς [25 Αὐγ.] 536 552 Εὐτύχιος [6 Ἀπρ.] 552 565,577 582 Ἰωάννης Γ Σχολαστικός [21 Φεβρ.] 565 577 Ἰωάννης Δ Νηστευτής [2 Σεπτ.] 585 595 Κυριακός (Κύριλλος) [30 Ὀκτ.] 595 606 Θωμᾶς Α [18 Φεβρ.] 607 610 Σέργιος Α 610 638 Πύρρος 638 641, 654 Παῦλος Β 641 653 Πέτρος 654 666 Θωμᾶς Β [15 Νοεμ.] 667 669 Ἰωάννης Ε [18 Αὐγ.] 669 675 Κωνσταντῖνος Α [9 Αὐγ.] 675 677 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 10/14

Θεόδωρος Α [27 Δεκ.] 677 679, 686 687 Γεώργιος Α [18 Αὐγ.] 679 686 Παῦλος Γ [2 Σεπτ.] 687 693 Καλλίνικος Α [23 Αὐγ.] 693 705 Κῦρος [8 Ἰαν.] 706 711 Ἰωάννης Στ 712 714 Γερμανὸς Α [12 Μαΐου] 715 730 Ἀναστάσιος 730 754 Κωνσταντῖνος Β 754 766 Νικήτας Α 766 780 Παῦλος Δ 780 784 Ταράσιος [25 Φεβρ.] 784 806 Νικηφόρος Α [2 Ἰουν.] 806 815 Θεόδοτος Α Κασσιτερᾶς 815 821 Ἀντώνιος Α Κασσιμάτης 821 836 Ἰωάννης Ζ Γραμματικός 836 842 Μεθόδιος Α [14 Ἰουν.] 842 846 Ἰγνάτιος Α [23 Ὀκτ.] 846 858, 867 877 Φώτιος Α [6 Φεβρ.] 858 867, 877 886 Στέφανος Α [18 Μαΐου] 886 893 Ἀντώνιος Β Καυλέας [12 Φεβρ.] 893 901 Νικόλαος Α Μυστικός [16 Μαΐου] 901 907, 912 925 Εὐθύμιος Α [5 Αὐγ.] 907 912 Στέφανος Β [18 Ἰουλ.] 925 928 Τρύφων [19 Ἀπρ.] 928 931 Θεοφύλακτος 931 956 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 11/14

Πολύευκτος [5 Φεβρ.] 956 970 Βασίλειος Α Σκαμανδρηνός 970 974 Ἀντώνιος Γ Στουδίτης 974 980 Νικόλαος Β Χρυσοβέργης [16 Δεκ.] 984 995 Σισίνιος Β 996 999 Σέργιος Β [12 Ἀπρ.] 999 1019 Εὐστάθιος [31 Μαΐου] 1020 1025 Ἀλέξιος Στουδίτης 1025 1043 Μιχαὴλ Α Κηρουλάριος 1043 1059 Κωνσταντῖνος Γ Λειχούδης [29 Ἰουλ.] 1059 1063 Ἰωάννης Η Ξιφιλῖνος [30 Αὐγ.] 1063 1075 Κοσμᾶς Α Ἱεροσολυμίτης [2 Ἰαν.] 1075 1081 Εὐστράτιος Γαριδᾶς 1081 1084 Νικόλαος Γ Κυρδινιάτης 1084 1111 Ἰωάννης Θ Ἱερομνήμων 1111 1134 Λέων Στυππῆς [12 Νοεμ.] 1134 1143 Μιχαὴλ Β Κουρκούας 1143 1146 Κοσμᾶς Β Ἀττικός 1146 1147 Νικόλαος Δ Μουζάλων 1147 1151 Θεοδόσιος Α, ἢ Θεόδοτος 1151 1153 Νεόφυτος Α 1153 Κωνσταντῖνος Δ Χλιαρηνός 1154 1156 Λουκᾶς Χρυσοβέργης 1156 1169 Μιχαὴλ Γ 1170 1177 Χαρίτων Εὐγενειώτης 1177 1178 Θεοδόσιος B Βορραδιώτης 1178 1183 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 12/14

Βασίλειος Β Καματηρός 1183 1186 Νικήτας Β Μουντάνης 1187 1189 Λεόντιος Θεοτοκίτης 1189 1190 Θεοδόσιος Γ, ἢ Δοσίθεος 1190 1191 Γεώργιος Β Ξιφιλῖνος 1191 1198 Ἰωάννης Ι Καματηρός 1198 1206 Μιχαὴλ Δ Αὐτωρειανός 1207 1213 Θεόδωρος Β Εἰρηνικός 1213 1215 Μάξιμος Β 1215 Μανουὴλ Α Χαριτόπουλος 1215 1222 Γερμανὸς Β 1222 1240 Μεθόδιος Β 1240 Μανουὴλ Β 1240 1255 Ἀρσένιος Αὐτωρειανός [28 Ὀκτ.] 1255 1260, 1261 1267 Νικηφόρος Β 1260 1261 Γερμανὸς Γ 1267 Ἰωσὴφ Α [30 Ὀκτ.] 1267 1275, 1282 1283 Ἰωάννης ΙΑ Βέκκος 1275 1282 Γρηγόριος Β 1283 1289 Ἀθανάσιος Α [28 Ὀκτ.] 1289 1293, 1304 1310 Ἰωάννης ΙΒ 1294 1304 Νήφων Α 1311 1315 Ἰωάννης ΙΓ Γλυκύς 1316 1320 Γεράσιμος Α 1320 1321 Ἠσαΐας 1323 1334 Ἰωάννης ΙΔ Καλέτας 1334 1347 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 13/14

Ἰσίδωρος Α 1347 1349 Κάλλιστος Α [20 Ἰουν.] 1350 1354, 1355 1363 Φιλόθεος Κόκκινος 1354 1355, 1364 1376 Μακάριος 1376 1379, 1390 1391 Νεῖλος 1380 1388 Ἀντώνιος Δ 1389 1390, 1391 1397 Κάλλιστος Β Ξανθόπουλος [22 Νοεμ.] 1397 Ματθαῖος Α 1397 1410 Εὐθύμιος Β 1410 1416 Ἰωσὴφ Β 1416 1439 Μητροφάνης Β 1440 1443 Γρηγόριος Γ Μάμμας 1443 1450 Ἀθανάσιος Β 1450 1453 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 14/14