Για παραπομπή : Αρέθας Καισαρείας

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο Αρέθας ο Πατρεύς, μετέπειτα μητροπολίτης Καισαρείας, ήταν μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της μεγάλης πνευματικής ακμής του Βυζαντίου μετά την οριστική λήξη της Εικονομαχίας τον 9ο αιώνα (843), που αναφέρεται συχνά και ως Μακεδονική αναγέννηση. Με το εκτεταμένο έργο μεταγραφής και έκδοσης των έργων αρχαίων συγγραφέων, με την παιδεία του αλλά και την πολιτική του δράση είναι μία από τις πλέον εξέχουσες μορφές της εποχής της μετάβασης από τον 9ο στον 10ο αιώνα, περίοδος που στιγματίστηκε από την εσωτερική σύγκρουση στην Αυτοκρατορία λόγω της τεταρτογαμίας του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ. Άλλα Ονόματα Πατρεύς Τόπος και Χρόνος Γέννησης πρώτο ήμισυ του 9ου αιώνα, ή λίγο αργότερα, Πάτρα Τόπος και Χρόνος Θανάτου μετά το 932, Κωνσταντινούπολη (?) Κύρια Ιδιότητα Μητροπολίτης Καισαρείας, πρωτόθρονος 902/903-932 (?) 1. Οικογένεια Περίγυρος Ο Αρέθας γεννήθηκε στην Πάτρα, πόλη της βόρειας Πελοποννήσου. Είναι γνωστό ότι είχε μια αδελφή και έναν αδελφό, και φαίνεται ότι η οικογένειά του ήταν πλούσια και επιφανής στην πόλη. Στα μέσα του 9ου αιώνα, όταν γεννήθηκε ο Αρέθας, η Πάτρα ήταν σημαντική μητρόπολη του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, γνωστή για τον πολιούχο της Άγιο Ανδρέα και την εκκλησία του. Στην πόλη αλλά και σε όλη την περιοχή ήταν ακόμη αισθητή η επίδραση του σλαβικού στοιχείου από την εποχή της διείσδυσης των Σλάβων στο νότο. Ο ίδιος ο Αρέθας φαίνεται ότι ήταν καλά ενημερωμένος για την ιστορία της περιοχής και για τις επιθέσεις των Σλάβων εναντίον της γενέτειράς του, όπως μπορεί κανείς να δει στα σχόλια που έγραψε σχετικά με γεγονότα της τοπικής ιστορίας των Πατρών. 2. Εκπαίδευση Σταδιοδρομία Παρά το γεγονός ότι ο Αρέθας υπήρξε ένας από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους και τους πλέον δραστήριους λόγιους της εποχής του, δεν έχουμε στοιχεία που να μας πληροφορούν για την εκπαίδευσή του. Είναι βέβαιο ότι έλαβε την εγκύκλιο παιδεία στη γενέτειρά του και πιθανότατα θα συνέχισε τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη, όπου μετά την Εικονομαχία σημειώθηκε πνευματική άνθηση, γνωστή και ως «Μακεδονική αναγέννηση». Όμως δεν γνωρίζουμε ούτε το περιεχόμενο ούτε τη διάρκεια των σπουδών αυτών. Παλαιότερα υπήρχε η αντίληψη ότι ο Αρέθας ήταν μαθητής του πατριάρχη Φωτίου. Ωστόσο η άποψη αυτή έχει καταρριφθεί, μεταξύ άλλων επειδή αμφισβητείται πλέον το αν ο Φώτιος είχε υπάρξει ποτέ επικεφαλής κάποιου εκπαιδευτικού ιδρύματος. Αμφισβητήσιμη επίσης, και οπωσδήποτε αδύνατο να στηριχτεί με τα υπάρχοντα στοιχεία, είναι η υπόθεση ότι ο ίδιος ο Αρέθας δίδασκε σε κάποια σχολή. 1 Έτσι το μόνο που γνωρίζουμε για τα πρώτα χρόνια της ζωής του μελλοντικού μητροπολίτη Καισαρείας στην Κωνσταντινούπολη είναι ότι μέχρι το 888 ήταν ακόμη λαϊκός και ότι πρέπει να χειροτονήθηκε κάποια στιγμή μέσα στα επόμενα επτά χρόνια, αφού σε ένα χειρόγραφο του 895 εμφανίζεται πλέον ως διάκονος Αρέθας. 2 Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 1/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Το 900 ή το 901 κατηγορήθηκε για ασέβεια, αλλά αθωώθηκε στο εκκλησιαστικό δικαστήριο. Φαίνεται επίσης ότι για ένα σύντομο διάστημα (901-902) υπήρξε και αυτοκρατορικός ρήτορας. 3 Το 902 ή το 903 διορίστηκε στον μητροπολιτικό θρόνο της Καισάρειας της Καππαδοκίας, πρώτης μητρόπολης στην ιεραρχία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. 4 Ακόμα και μετά το διορισμό του, όμως, παρέμεινε στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε διεισδύσει στο περιβάλλον του Φωτίου. Είχε επίσης στενές σχέσεις με τον διάδοχο του Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο, τον Νικόλαο Μυστικό. Φαίνεται μάλιστα ότι είχε ζητήσει από τον Μυστικό να πάρει εκδίκηση για λογαριασμό του για την κατηγορία που του είχε απαγγελθεί και ότι η άρνηση του πατριάρχη έστρεψε τον Αρέθα εναντίον της παράταξης που εκπροσωπούσε ο Μυστικός στους εκκλησιαστικούς κύκλους. 5 Μετά την εκδήλωση της διένεξης για την τεταρτογαμία του Λέοντα ΣΤ', ο Αρέθας αρχικά υποστήριξε τη στάση του Νικολάου Μυστικού. Η διαμάχη ξέσπασε όταν, με τη γέννηση του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου από την τέταρτη γυναίκα του Λέοντα Ζωή (Σεπτέμβριος 905), τέθηκε το ζήτημα της νομιμοποίησης του διαδόχου τη στιγμή που η Εκκλησία δεν αναγνώριζε τον τέταρτο γάμο του αυτοκράτορα. Αργότερα όμως ο Αρέθας στράφηκε εναντίον του πατριάρχη και υπέρ του αυτοκράτορα, δίνοντας στις σχέσεις του με τον Νικόλαο τον τόνο μιας ανοιχτής σύγκρουσης. Εν πάση περιπτώσει, ο Αρέθας ανήκε στον πυρήνα του κύκλου των λογίων της πρωτεύουσας. Στον κύκλο αυτό ανήκε και ο Νικήτας Δαβίδ ο Παφλαγών ή Φιλόσοφος, συγγραφέας του Βίου του πατριάρχη Ιγνατίου (848-858, 867-877) και ίσως μαθητής του Αρέθα. Ο Νικήτας αλληλογραφούσε με τον Αρέθα, βρισκόταν και αυτός στο στενότερο περιβάλλον του αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ και φαίνεται από επιστολές του ότι η αφοσίωση και ο σεβασμός του προς τον Αρέθα ήταν αυτός ενός μαθητή προς τον δάσκαλό του. 6 Ωστόσο η μεταστροφή του Αρέθα στο ζήτημα της τεταρτογαμίας τον έφερε σε αντίθεση και με τον Νικήτα, που τήρησε μέχρι τέλους αδιάλλακτη στάση. Μάλιστα, όταν ο τελευταίος κατηγορήθηκε ότι έγραψε έναν λίβελο εναντίον του αυτοκράτορα και του πατριάρχη Ευθυμίου, που αναγνώρισε τον τέταρτο γάμο, ο Αρέθας δεν δίστασε να ταχθεί υπέρ της καταδίκης του Νικήτα. 7 Ο Αρέθας ανέπτυξε σημαντικό εκδοτικό-φιλολογικό έργο ως παραγγελιοδότης αντιγραφής χειρογράφων και υπήρξε κάτοχος μιας σημαντικής βιβλιοθήκης, στην οποία τα κοσμικά έργα ήταν κατά πολύ πολυπληθέστερα των θεολογικών. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία θανάτου του, πάντως αυτή τοποθετείται μετά το 932. 8 3. Δράση Η δράση του Αρέθα του Πατρέως μπορεί να διαιρεθεί χονδρικά σε δύο τομείς. Ο πρώτος είναι το πλούσιο έργο μεταγραφής και έκδοσης έργων, πρωτίστως αρχαίων φιλοσόφων, στο οποίο επιδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη και το οποίο εξάλλου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο και με το προσωπικό πνευματικό του έργο ως σχολιαστή. Ο δεύτερος είναι η πολιτική δράση του ως μητροπολίτη Καισαρείας. 3.1. Δράση στον τομέα της αντιγραφής έργων αρχαίων συγγραφέων Ο Αρέθας ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς παραγγελιοδότες χειρογράφων στα τέλη του 9ου και στο πρώτο μισό του 10ου αιώνα. Χάρη στη δραστηριότητά του αυτή, στην οποία επιδιδόταν ήδη πριν ενταχθεί στον κλήρο, μας έχουν διαφυλαχθεί πολυάριθμα έργα σημαντικότατων αρχαίων συγγραφέων, μεταξύ άλλων του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Αίλιου Αριστείδη, του Αθήναιου, του Δίωνος Χρυσοστόμου, του Ευκλείδη κ.λπ. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι και ο Αρέθας, όπως και ο Φώτιος πριν από αυτόν, έδινε μεγαλύτερη έμφαση στην αντιγραφή αρχαίων έργων παρά στα έργα χριστιανών συγγραφέων. Οπωσδήποτε το γεγονός ότι τα θεολογικά έργα ήταν πολύ πιο προσιτά και υπήρχαν πολύ περισσότερα αντίγραφά τους οδήγησε τους δύο αυτούς λογίους να δώσουν έμφαση στη διάσωση των κοσμικών έργων αρχαίων συγγραφέων, όμως είναι επίσης καταφανής η γοητεία που ασκούσε στον Αρέθα η θύραθεν (κοσμική) σκέψη. Η αλλαγή που υπέστη η γραπτή μορφή της ελληνικής γλώσσας, που από μεγαλογράμματη γίνεται τον 9ο αιώνα μικρογράμματη, οπωσδήποτε ευνόησε την εκδοτική δραστηριότητα του Αρέθα. Τα γράμματα γίνονται πιο μικρά και Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 2/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια κατάλληλα για γρηγορότερη γραφή, γεγονός που διευκόλυνε τις προσπάθειες και επέσπευσε την εργασία στην αντιγραφή κειμένων, ενώ ο συστηματικός μεταχαρακτηρισμός όλων των κειμένων από τη μεγαλογράμματη στη μικρογράμματη αύξανε το φιλολογικό ενδιαφέρον και έδινε το έναυσμα για νέες ουσιαστικά «εκδόσεις» των κειμένων. 9 Ο Αρέθας δεν περιοριζόταν στις παραγγελίες για αντιγραφή χειρογράφων. Διεύθυνε και αναθεωρούσε την εργασία των καλλιγράφων και γέμιζε τα περιθώρια με εκτεταμένα σχόλια ποικίλου περιεχομένου. Τα σχόλιά του δίνουν μια ζωντανή εικόνα της βυζαντινής νοοτροπίας απέναντι σε διάφορα ζητήματα, ενώ ζωγραφίζουν και το πορτρέτο του Αρέθα ως λογίου πραγματικά αρχαιολάτρη αλλά όχι εμπνευσμένου διανοούμενου. Πρόκειται για σημειώσεις που δείχνουν μια βιωματική σχέση με τα κείμενα, ανοίγουν έντονο διάλογο με τους συγγραφείς ή περιέχουν σημαντικές πληροφορίες για ιστορικά γεγονότα, όπως για τους πολέμους εναντίον των Βουλγάρων και για την έριδα σχετικά με την τεταρτογαμία του Λέοντα ΣΤ'. 10 Το ύφος του Αρέθα έχει κατηγορηθεί συχνά ως επιτηδευμένο, και μάλιστα οι σύγχρονοί του του απέδιδαν την κατηγορία της «ασάφειας». Ο ίδιος υπερασπίστηκε και γραπτώς τον εαυτό του και θεωρούσε ότι η συνειδητή αποφυγή μιας πιο απλής γλώσσας ήταν ένδειξη της καλλιέργειάς του και ότι οι κατηγορίες εναντίον του προέρχονταν από ανθρώπους ημιμαθείς ή αμόρφωτους. Ασχέτως της εκφραστικής του επιτυχίας πάντως, ο Αρέθας με την επιμονή του στην επιτήδευση έγινε ένας από τους πρωτοπόρους της βυζαντινής ρητορικής. 11 3.2. Η πολιτική δράση του Αρέθα Ο Αρέθας είχε ενεργό ρόλο στις διενέξεις που δημιουργούσε επί των ημερών του η αυτοκρατορική πολιτική στους εκκλησιαστικούς κύκλους. Η πρώτη φορά που εκδηλώθηκε ενεργά σε πολιτικοεκκλησιαστική διένεξη ήταν με αφορμή τον τέταρτο γάμο του Λέοντα ΣΤ', μια διένεξη που από το 906 ταλάνιζε την Εκκλησία στην Κωνσταντινούπολη. Ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός, υποχωρώντας στην επιθυμία του αυτοκράτορα να εξασφαλίσει πάση θυσία τη διαδοχή στον γιο του Κωνσταντίνο που είχε γεννηθεί από τη σχέση του με τη Ζωή Καρβονοψίνα τον Σεπτέμβριο του 905, δέχτηκε να βαφτίσει τον γιο τού Λέοντα, με τον όρο ότι ο Λέων θα διέκοπτε τις σχέσεις του με την τέταρτη γυναίκα του και δεν θα επισημοποιούσε την ένωσή τους (Ιανουάριος 906). Ο Λέων όμως νυμφεύθηκε τη Ζωή, προκαλώντας τους εκκλησιαστικούς κύκλους που είχαν ήδη δυσκολευτεί να αποδεχτούν τον τρίτο γάμο του αυτοκράτορα. Η διαφωνία που ξέσπασε στους εκκλησιαστικούς κύκλους εξελίχθηκε γρήγορα σε σύγκρουση μεταξύ εκείνων οι οποίοι έβλεπαν με κατανόηση την ενέργεια αυτή του αυτοκράτορα και όσων δεν αποδέχονταν τον τέταρτο γάμο του. Οι πρώτοι συνηγορούσαν του να εφαρμοσθεί η αρχή του «κατ οικονομίαν», έτσι ώστε, με ελαφρά ποινή, να λάβει ο Λέων ΣΤ άφεση και με τον τρόπο αυτό να ξεπεραστεί η κρίση που δημιουργήθηκε. Ο ίδιος ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός επιθυμούσε να αντιμετωπιστεί με διαλλακτικότητα ο αυτοκράτορας, από την άλλη όμως ήταν εκτεθειμένος και στις πιέσεις της πιο συντηρητικής πτέρυγας, και με τις ενέργειές του έδωσε την εντύπωση ότι κρατούσε άτεγκτη στάση απέναντι στον Λέοντα ΣΤ': του απαγόρευσε την είσοδο στην Αγία Σοφία, πρώτα τα Χριστούγεννα του 906 και στη συνέχεια στα Θεοφάνεια, στις 6 Ιανουαρίου 907. 12 Κατά την περίοδο αυτή ο Αρέθας τασσόταν εναντίον οποιασδήποτε εφαρμογής του «κατ οικονομίαν» που θα παρέβλεπε το παράπτωμα του αυτοκράτορα και το αμάρτημά του. Έτσι, την εποχή εκείνη, ο Αρέθας εμφανίζεται ως ένας από τους στενότερους συνεργάτες και συναγωνιστές του Νικολάου Μυστικού. Τελικά ο Λέων ΣΤ', δυσαρεστημένος με τη χρονοτριβή και τις δύσκολες διαπραγματεύσεις με την ηγεσία της βυζαντινής εκκλησίας, παρέκαμψε τον πατριάρχη στρεφόμενος στη Ρώμη για αναγνώριση του γάμου του. Επιπλέον, το 907 εξανάγκασε σε παραίτηση τον πατριάρχη, εδραιώνοντας έτσι στους κόλπους της Εκκλησίας μιαν εκκλησιαστική έριδα που επιβίωσε του ίδιου. 13 Μετά την απομάκρυνση του Νικολάου Μυστικού το 907, ο Αρέθας μεταβλήθηκε σε υπέρμαχο των αυτοκρατορικών επιλογών στο ζήτημα της τεταρτογαμίας και συνέταξε μια πολεμική πραγματεία εναντίον του Μυστικού, εγκαταλείποντας τις προηγούμενες, αντίθετες θέσεις του, οι οποίες σε ό,τι αφορά την αυστηρότητά τους ξεπερνούσαν και τις απόψεις του ιδίου του Νικολάου Μυστικού, ενώ κατηγορούσε τον έκπτωτο πατριάρχη ότι καθοδηγούνταν από προσωπικό πάθος για την εξουσία στην αντίσταση και στον αγώνα εναντίον του αυτοκράτορα. 14 Δεν γνωρίζουμε κάτω από ποιες συνθήκες Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 3/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια μεταστράφηκε ο Αρέθας, όμως το γεγονός ότι την περίοδο εκείνη ο αυτοκράτορας ανακίνησε την εναντίον του κατηγορία για ασέβεια άσκησε ενδεχομένως πίεση στον μητροπολίτη Καισαρείας και συνέτεινε στην αλλαγή των θέσεών του. 15 Μετά το θάνατο του Λέοντα ΣΤ' τον Μάιο του 912, ο Νικόλαος Μυστικός επέστρεψε στον πατριαρχικό θρόνο παραγκωνίζοντας όμως τον πατριάρχη Ευθύμιο και προκαλώντας τις αντιδράσεις των υποστηρικτών του. Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο Αρέθας εκδιώχθηκε τότε από τον μητροπολιτικό του θρόνο, αργότερα όμως τον ξαναβρίσκουμε στην ίδια θέση. Η διαμάχη δεν έληξε στην πραγματικότητα παρά επί Ρωμανού Α' Λεκαπηνού, όταν στη Σύνοδο του 920 στην Κωνσταντινούπολη απαγορεύτηκε, με τον Τόμο Ενώσεως, ο τέταρτος γάμος και ορίστηκε ένα αυστηρό επιτίμιο για όσους παντρεύονταν τρίτη φορά. Ο Αρέθας υποστήριζε στα κείμενά του ότι ο ίδιος είχε συγγράψει τον Τόμο από κοινού με τον αυτοκράτορα. 16 Η τελευταία μνεία του Αρέθα στις πηγές φαίνεται να είναι η συνηγορία του υπέρ της ανόδου του Θεοφύλακτου, έφηβου γιου του Ρωμανού Α', στον πατριαρχικό θρόνο, το 931. Ο Αρέθας, πιθανώς σε συνεννόηση με τον Ρωμανό Λεκαπηνό, έγραψε στους μητροπολίτες που αντιτίθεντο στην τοποθέτηση του Θεοφύλακτου, γεγονός που δείχνει πόσο στενές ήταν οι σχέσεις του με τον νέο αυτοκράτορα. 4. Αποτίμηση και κρίσεις Το ανήσυχο πνεύμα του Αρέθα δημιουργούσε αντιπάλους στη διάρκεια της ζωής του. Μεταξύ αυτών ήταν οι πολιτικοί του αντίπαλοι, αλλά και εκείνοι που δεν συμφωνούσαν με τον τρόπο που έγραφε. Οι σύγχρονοι (όπως και οι μεταγενέστερες γενεές) τον επέκριναν για άσχημο ύφος, ασάφεια και γενικολογία, με αποτέλεσμα ο Αρέθας να αισθάνεται την ανάγκη να αμυνθεί και να εξηγεί τις προθέσεις ενός τέτοιου τρόπου συγγραφής. 17 Και οι σύγχρονοι ερευνητές, ωστόσο, δεν έχουν πάντα καλή γνώμη για τον Αρέθα. Την πιο έντονη κριτική του μητροπολίτη Καισαρείας άσκησε ο Romilly Jenkins, ο οποίος επανειλημμένα ασχολήθηκε με την έκδοση και το σχολιασμό των έργων του. Επέκρινε τον Αρέθα για υποκρισία και ασυνέπεια στις πολιτικές του θέσεις, τις οποίες άλλαζε εύκολα, όπως αποδείχτηκε στο ζήτημα της τεταρτογαμίας, όταν σε σύντομο χρονικό διάστημα από έντονος επικριτής της στάσης του αυτοκράτορα έγινε στενός του συνεργάτης και απολογητής. Εκτός αυτού, ο Jenkins επέκρινε τον Αρέθα για υπεροψία και προσποιητό ύφος, θεωρώντας το αυτό περισσότερο ως αποτέλεσμα ανεπαρκούς μόρφωσης παρά συνειδητής πρόθεσης να κάνει τις επιστολές του και τα υπόλοιπα έργα όσο το δυνατόν περισσότερο ακατανόητα και γεμάτα εσωτερισμό. Στην πιο πρόσφατη βιβλιογραφία, πάντως, από μελετητές όπως ο Alexander Kazhdan και ο Paul Lemerle, ο Αρέθας τυγχάνει ευνοϊκότερης αντιμετώπισης, ενώ οι αυστηρές και κάπως ηθικολογικές επικρίσεις του Jenkins εγκαταλείφθηκαν. 1. Lemerle, P., Ο πρώτος Βυζαντινός ουμανισμός (Αθήνα 1985), μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, σελ. 187. 2. Lemerle, P., Ο πρώτος Βυζαντινός ουμανισμός (Αθήνα 1985), μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, σελ. 186. 3. Jenkins, R. J. H. Laourdas, B. Mango, C. A. (επιμ.), Nine Orations of Arethas from Cod. Marc. Gr. 524, Byzantinische Zeitschrift 47 (1954), σελ. 2. 4. Σύμφωνα με τον Beck, H.G., Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich (München 1959), σελ. 591, η πρώτη χρονολογία είναι πιο πιθανή, ενώ ο Jenkins, R. J. H.,.Byzantium: The Imperial centuries (London 1966), σελ. 220, επιχειρηματολογεί υπέρ της δεύτερης. 5. Jenkins, R. J. H. Laourdas, B. (επιμ.), Eight Letters of Arethas on the Fourth Marriage of Leo the Wise, Ελληνικά 14 (1956), σελ. 342, 351. 6. Lemerle, P., Ο πρώτος Βυζαντινός ουμανισμός (Αθήνα 1985), μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, σελ. 187-8. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 4/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 7. Karlin-Hayter, P. (εκδ.), "Vita Euthymii Patriarchae CP (BHG 651)", Byzantion 25-27 (1955-1957), σελ. 114. 8. Beck, H.G., Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich (München 1959), σελ. 591. 9. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών Β (Αθήνα [Μ.Ι.Ε.Τ.] 1997), σελ. 438. 10. The Oxford Dictionary of Byzantium, 1 (New York - Oxford 1991), σελ. 163 (λ. Arethas of Caesarea ). 11. Lemerle, P., Ο πρώτος Βυζαντινός ουμανισμός (Αθήνα 1985), μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, σελ. 215. Πρβ. The Oxford Dictionary of Byzantium, I (New York-Oxford 1991), σελ. 163 (λ. Arethas of Caesarea ). 12. Jenkins, R. J. H. Laourdas, B. (επιμ.), Eight Letters of Arethas on the Fourth Marriage of Leo the Wise, Ελληνικά 14 (1956), σελ. 340-1. 13. Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Β' (Αθήνα 1997), σελ. 135-8. 14. Jenkins, R. J. H., Byzantium: The Imperial centuries (London 1966), σελ. 219 κ.ε. 15. Jenkins, R. J. H. Laourdas, B. (επιμ.), Eight Letters of Arethas on the Fourth Marriage of Leo the Wise, Ελληνικά 14 (1956), σελ. 370. 16. Westerink, L.G. (επιμ.), Arethae archiepiscopi Caesariensis Scripta Minora I (Leipzig 1968), σελ. 229-30. 17. Westerink, L.G. (επιμ.), Arethae archiepiscopi Caesariensis Scripta Minora I (Leipzig 1968), σελ. 186-191. Βιβλιογραφία : Jenkins R.J.H., Byzantium: The Imperial Centuries (AD 610-1071), London 1966 Karlin-Hayter P., "New Arethas Texts for the historical study of the Vita Euthymii ", Byzantion, 31, 1961, 273-307 Westerink L.G., Arethae archiepiscopi Caesariensis Scripta Minora, vol. I- II, Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Leipzig 1968-1972 Darrouzès J., "Corrections à l edition des discours d'arethas", Byzantinische Zeitschrift, 48, 1955, 1-3 Κουγέας Σ., Ο Καισαρείας Αρέθας (v.r), Αθήνα 1985 Λαούρδας Β., "Ο Αρέθας περί Εικονομαχίαν", Θεολογία, 25, 1954, 614-622 Koder J., "Arethas von Kaisareia und die sogennante Chronik von Monembasia", Jahrbuch der Österreichischen byzantinistik, 25, 1976, 75-81 Karlin-Hayter P., "Arethas, Choirosphactes and the Saracen Vizir", Byzantion, 35 (Mémorial Henri Gregoire), 1965, 455-481 Lemerle P., Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985, Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ. (μτφρ.) Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 5/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Jenkins R.J.H., Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Centuries (v.r.), London 1970 Λάμπρος Σπυρίδων, "Ανώνυμος επιστολή Νικήτα του Παφλαγόνος προς Αρέθαν τον Καισαρείας", Νεός Ελληνομνήμων, 8, 1911, 301-315 Karlin-Hayter P., "Vita Euthymii Patriarchae CP (BHG 651)", Byzantion, 25-27, 1955-1957, 1-172 Δικτυογραφία : Arethas von Cäsarea http://www.bautz.de/bbkl/a/arethas_v_c.shtml Γλωσσάριo : εγκύκλιος παιδεία, η Το δεύτερο στάδιο της βυζαντινής εκπαίδευσης. Ο μαθητής εισερχόταν σε αυτό σε ηλικία περίπου δώδεκα ετών. Αντικείμενο διδασκαλίας ήταν η γραμματική, η ρητορική και η διαλεκτική. κατ οικονομίαν Αρχή δράσης που επιτρέπει την παράκαμψη των καθιερωμένων κανόνων σε περίπτωση που πρόκειται να εξυπηρετηθεί ένας (θεωρούμενος) σημαντικότερος σκοπός. τεταρτογαμία, η Η πολιτικοεκκλησιαστική έριδα που ξέσπασε γύρω από τον τέταρτο γάμο του αυτοκράτορα Λέοντα Στ (886-912). Καθώς από το γάμο αυτόν είχε προκύψει ο μόνος του διάδοχος, η αναγνώρισή του ήταν ζωτικής σημασίας για το Λέοντα, ενώ από την άλλη η Εκκλησία δεν μπορούσε να τον αποδεχτεί. Το ζήτημα διευθετήθηκε οριστικά στη Σύνοδο Κωνσταντινουπόλεως το 920. τόμος, ο Επίσημο συνοδικό έγγραφο που περιλαμβάνει αποφάσεις για ζητήματα πίστης ή διοίκησης της Εκκλησίας. Πηγές Westerink, L.G. (επιμ.), Arethae archiepiscopi Caesariensis Scripta Minora I II (Leipzig 1968 1972). Jenkins, R. J. H. B. Laourdas C. A. Mango (επιμ.), Nine Orations of Arethas from Cod. Marc. Gr. 524, Byzantinische Zeitschrift 47 (1954), σελ. 1 40. [Ανατ. R. J. H. Jenkins, Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Centuries (London 1970)] Jenkins, R. J. H. B. Laourdas (επιμ.), Eight Letters of Arethas on the Fourth Marriage of Leo the Wise, Ελληνικά 14 (1956), σελ. 293 372. [Ανατ. R. J. H. Jenkins, Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Centuries (London 1970)] Λάμπρος, Σπυρ. Π. «Ανώνυμος επιστολή Νικήτα του Παφλαγόνος προς Αρέθαν τον Καισαρείας», Νέος Ελληνομνήμων 8 (1911), σελ. 301 315. Karlin Hayter, P. (εκδ.), ʺVita Euthymii Patriarchae CP (BHG 651)ʺ, Byzantion 25 27 (1955 1957), σελ. 1 172. Παραθέματα Επιστολή του Αρέθα προς τον Λέοντα ΣΤʹ όπου καταδικάζει τον τέταρτο γάμο του αυτοκράτορα οὐδὲ γὰρ ὥσπερ τι τῶν τῆς ἀρχῆς παρασήμων ἤδη καὶ τρυφὴ καὶ ἁβρότης ἐξαίρετα βασιλεῖ τοὐναντίον μὲν οὖν εἰ μέλλει μὴ διακένῳ σεμνύνεσθαι τῷ ὀνόματι, πόνοις καὶ ἀγρυπνίαις προσδαπανήσεται καὶ φροντίσιν ἐφ ᾧ τὸ λυσιτελέστατον τῇ ἀρχῇ ἀνευρήσειν. εἰ δέ ποτε καὶ ὑπερόριον ἐξηνέχθη, δεδόσθω γὰρ ἀνθρώπῳ γε ὄντι, καὶ τὸ τῆς ζωῆς ἔντονον ὅποι παρείκοι καταλύοντι ὡς ἂν μὴ τῇ ἄγαν ἐντάσει ὥσπερ τῶν τόξων τὰ διηνεκῶς ἐντεινόμενα χωρῇ πρὸς τὸ ἄχρηστον, αὑτῷ μόνῳ περιϊστᾶν τὸ κακὸν τῷ τῆς αἰσχύνης λανθάνοντι, ἀλλ οὐ τῷ πάσι τὸ ἄτοπον ἐξορχήσασθαι, διπλῷ τῶν αἰτιαμάτων περιστοιχίζεσθαι, ᾧ τε Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 6/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια αὐτὸς ἐπλημμέλησε και ᾧ τοὺς ἄλλους πρὸς ζῆλον ἠρέθισε σωφρόνων δὲ οἶμαι τῶν τ ἀγαθῶν ἐκλέγεσθαι τὰ πλείω τε καὶ βαρύτερα, κὰν τοῖς κακοῖς τὰ μείονα καὶ κουφότερα. ἀλλ εἰ γάμον φήσει τις τοῦτο φημίσαντα καὶ καινίσαντα τοῦ αἴσχους ἀπαλλάξαι τε καὶ καθᾶραι, ἦν ἂν ἐγὼ φαίην τῷ ἔργῳ τὸ βούλημα σύνδρομον, εἰ καὶ τοῖς ὀνόμασι μετεστοιχειοῦτο τὰ πράγματα νῦν δὲ δέδοικα μὴ καὶ κενοσπουδίας ἁλῶμεν μέχρις γὰρ ἂν ᾖ τὰ πράγματα πάγια, μηδὲν συντελούντων εἰς ἀλλοίωσιν τῶν ὀνομάτων τῇ φύσει, μάταιον ἡ σπουδή Jenkins, R. J. H. B. Laourdas (επιμ.), Eight Letters of Arethas on the Fourth Marriage of Leo the Wise, Ελληνικά 14 (1956), σελ. 307. Στάση του Αρέθα απένατι στον πρώην μαθητή του Νικήτα Παφλαγόνα (που κατηγορήθηκε για λίβελο εναντίον του Λέοντα ΣΤʹ και του πατριάρχη Ευθυμίου) πολλοὶ δὲ τῶν ἐκεῖσε παρόντων τῷ πατριάρχῃ [Ευθύμιο] ἐπετώθαζον ἐᾶσαι τῷ βασιλεῖ τὴν τῆς ἐκκλησίας ἐκδίκησιν ποιῆσαι, ἐξαιρέτως δὲ καὶ Παῦλος, ὁ τούτου [του Νικήτα Δαβίδ του Παφλαγόνος] θεῖος ὁ καὶ σακελλάριος, καὶ ὁ Ἀρέθας ἐκεῖνος, ὁ Καισαρείας πρόεδρος, ὃς καὶ μαθητὴν αὐτοῦ τοῦτον τυγχάνειν ἔλεγεν. Karlin Hayter, P. (εκδ.), ʺVita Euthymii Patriarchae CP (BHG 651)ʺ, Byzantion 25 27 (1955 1957), σελ. 114. Χρονολόγιο μέσα του 9ου αιώνα: Γέννηση του Αρέθα στην Πάτρα 888: Ο Αρέθας ακόμη λαϊκός 895: Μνημονεύεται ως διάκονος 902/903: Μητροπολίτης Καισαρείας στην Καππαδοκία τέλη του 906/αρχές του 907: Ο Αρέθας τάσσεται υπέρ του Λέοντος ΣΤ στο ζήτημα της τεταρτογαμίας 912: Ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός, μετά την επιστροφή του στο θρόνο, εκδιώκει τον Αρέθα από την έδρα του μαζί με άλλους υποστηρικτές του ανατραπέντος πατριάρχη Ευθυμίου (907 912) 920: Φέρεται ως συγγραφέας του Τόμου Ενώσεως, από κοινού με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Αʹ Λεκαπηνό Ιούλιος/Σεπτέμβριος 931: Υποστηρίζει τον Ρωμανό Α Λεκαπηνό στην προσπάθειά του να χειροτονήσει πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως τον γιο του Θεοφύλακτο Απρίλιος 932: Τελευταία μνεία του Αρέθα (σε ένα χειρόγραφο) μετά τον Απρίλιο του 932: θάνατος, πιθανώς σύντομα μετά την ημερομηνία αυτή Βοηθ. Κατάλογοι Εργογραφία και εκδόσεις του Αρέθα Καισαρείας 1. Epigrammata, επιμ. H. Beckby, Anthologia Graeca (2η έκδ., Munich 1965 1968), σελ. 15.32 34. 2. Fragmenta in epistulam ad Romanos (in catenis), επιμ. K. Staab, Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt (Münster 1933), σελ. 653 659. 3. Fragmenta in epistulam i ad Corinthios (in catenis), επιμ. K. Staab, Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt (Münster 1933), σελ. 659 660. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 7/8

Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 4. Fragmenta in epistulam ii ad Corinthios (in catenis), επιμ. K. Staab, Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt (Münster 1933), σελ. 660 661. 5. Fragmentum in epistulam ii ad Thessalonicenses (in catenis), επιμ. K. Staab, Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt (Münster 1933), σελ. 661. 6. Fragmentum in epistulam i ad Timotheum (in catenis), επιμ. K. Staab, Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt (Münster 1933), σελ. 661. 7. Fragmentum in epistulam ad Hebraeos (in catenis), επιμ. K. Staab, Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt (Münster 1933), σελ. 661. 8. Scholia Arethae in Cyrilli apologiam xii anathematismorum contra Theodoretum et in Theodoreti impugnationem, επιμ. E. Schwartz, Acta conciliorum oecumenicorum 1.1.6. [Berlin 1928 (repr. 1960)], σελ. 112 120, 123 125, 127 128, 130 132, 135, 138 143. 9. Scripta minora (praecipue e cod. Mosq. Hist. Mus. gr. 315), επιμ. L.G. Westerink, Arethae archiepiscopi Caesariensis scripta minora 1 2. (Leipzig 1968 1972). 10. Scholia in Porphyrii eisagogen, επιμ. M. Share, Arethas of Caesareaʹs Scholia on Porphyryʹs Isagoge and Aristotleʹs Categories, Corpus philosophorum Medii Aevi. Commentaria in Aristotelem Byzantina 1 (Athens, Paris, Brussels, 1994), σελ. 1 131. 11. Scholia in Aristotelis categorias, επιμ. M. Share, Arethas of Caesareaʹs Scholia on Porphyryʹs Isagoge and Aristotleʹs Categories, Corpus philosophorum Medii Aevi. Commentaria in Aristotelem Byzantina 1 (Athens, Paris, Brussels, 1994), σελ. 131 229. 12. Εννέα λόγοι από τον κώδικα Marc. Gr. 524, επιμ. R. J. H. Jenkins B. Laourdas C. A. Mango, Nine Orations of Arethas from Cod. Marc. Gr. 524, Byzantinische Zeitschrift 47 (1954), σελ. 1 40. 13. Οκτώ επιστολές από τον κώδικα Marc. Gr. 524, επιμ. R. J. H. Jenkins B. Laourdas, Eight Letters of Arethas on the Fourth Marriage of Leo the Wise, Ελληνικά 14 (1956), σελ. 293 372. Δημιουργήθηκε στις 24/2/2017 Σελίδα 8/8