ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΜΑΚΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΟΡΡΕΣ ΘΕΟ ΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ Β ΦΩΚΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΜΑΚΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΟΡΡΕΣ ΘΕΟ ΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περιεχόµενα. σελ. 2-3 Βραχυγραφίες - Βιβλιογραφία.. σελ. 4-28 Προλογικό σηµείωµα σελ. 30-31 Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Α) Η καταγωγή του Νικηφόρου Β Φωκά... σελ. 32-41 Β) Η ανάκτηση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά.. σελ. 41-51 Γ) Ο πόλεµος του δοµέστικου των Σχολών της Ανατολής, Νικηφόρου Φωκά, εναντίον των Αράβων της Ανατολής σελ 51-58 ) Η άνοδος του Νικηφόρου Φωκά στον αυτοκρατορικό θρόνο του Βυζαντίου. σελ. 58-72 Ε) Ο γάµος του Νικηφόρου Φωκά µε τη Θεοφανώ σελ. 72-79 Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ Β ΦΩΚΑ Ι) Εκκλησιαστική πολιτική Α) Η θέση των µοναστηριών στη βυζαντινή κοινωνία σελ. 80-84 Β) Η Νεαρά «περί τῶν µοναστηρίων, τῶν ξενοδοχείων καὶ τῶν γηροκοµείων» του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β Φωκά σελ. 84-101 Γ) Ο «τόµος» - νόµος του Νικηφόρου Β Φωκά σελ. 101-105 ) Η προσπάθεια από µέρους του Νικηφόρου Β για αγιοποίηση των στρατιωτών που σκοτώνονται στη µάχη µε τους απίστους και η αντίδραση της Εκκλησίας.. σελ. 105-111 ΙΙ) Αγροτική πολιτική Α) Ο αγώνας της κεντρικής εξουσίας κατά των «δυνατών» µε σκοπό την προστασία των µικροκαλλιεργητών σελ. 112-118 Β) Η Νεαρά 20 «περί τοῦ προτιµᾶσθαι τῶν πενήτων τοὺς δυνατούς εἰς ἐξώνησιν τῶν παρά τῶν δυνατῶν πιπρασκοµένων» σελ. 118-125 Γ) Η Νεαρά 21 «περί οἰκηµάτων» σελ. 126-127

3 ) Ο Νικηφόρος Φωκάς προσδιορίζει την ελάχιστη τιµή της ιδιοκτησίας του στρατιώτη για τις δαπάνες της υπηρεσίας σελ. 127-139 Ε) Η Νεαρά 18 για τους στρατιώτες του θέµατος των Αρµενιακών και για αυτούς που διαπράττουν φόνο σελ. 139-145 ΙΙΙ) Οικονοµική πολιτική Α) Η κοπή του «τεταρτηρού» νοµίσµατος σελ. 145-167 Β) Η βαριά φορολογία των πολιτών, η άνοδος των τιµών του σιταριού και το κλίµα δυσαρέσκειας εναντίον του αυτοκράτορα σελ. 167-181 Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΙΛΟΓΟΣ Α) Η δολοφονία του Νικηφόρου Φωκά σελ. 182-206 Β) Συµπεράσµατα. σελ. 206-209 Η εικόνα του εξωφύλλου απεικονίζει το Νικηφόρο Φωκά να κρατά ένα κυρτό ξίφος, το οποίο πιθανόν είναι λάφυρο από τους Άραβες για να θυµίζει τους αγώνες του Νικηφόρου Φωκά εναντίον των Αράβων. Βρίσκεται στο λατινικό κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας µε αριθµό 342. (Σπ. Λάµπρος, ύο εικόνες του Νικηφόρου Φωκά, Νέος Ελληνοµνήµων τ. 1 ος, 1904, σ. 62-63)

4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Χρ. Αγγελίδη, Φιλόπατρις Χρ. Αγγελίδη, Η χρονολόγηση και ο συγγραφέας του διαλόγου «Φιλόπατρις, Ελληνικά, τ. 30, σελ. 34-50, Θεσσαλονίκη 1977-78 Actes de Lavra P. Lemerle, Actes de Lavra, Archives de l Athos V, VIII, X,XI, Actes de Lavra, εκδ. P. Lemerle, Paris 1970 H. Ahrweiler, Administration H. Ahrweiler, Recherches sur l administration de l empire byzantin aux IXe - XIe siècles, Bulletin de correspondance hellénique 84 (1960) σ. 1-109 H. Ahrweiler, Byzance H. Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les Institutions maritimes de Byzance aux VIIe - XVe siècles (Bibliothèque Byzantine. Etudes I), Paris 1966 H. Ahrweiler - Glykatzi, Nouvelle hypothèse H. Ahrweiler - Glykatzi, Nouvelle hypothèse sur le tetarteron d or et la politique monétaire de Nicéphore Phocas, Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 8 (1963) (= Mélanges G. Ostrogorsky, I) 1-9

5 Αθανασίου Αθωνίτου, Τυπικόν Αθανασίου Αθωνίτου, Τυπικόν, ἤτοι Κανονικόν τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡµῶν Αθανασίου τοῦ ἐν τῶ Ἄθῳ, Meyer, Haupturkunden, σ. 102-122 Κ. Άµαντος, Ιστορία Κ. Άµαντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους (395-1204), Αθήνα 1957, τόµοι 2 A. Andreades, Deux livres A. Andreades, Deux livres récents sur les finances Byzantines, BZ 28 (1928), σ. 314-320 Σ. Αποστολοπούλου, Η άλωση της Μοψουεστίας Σ. Αποστολοπούλου, Η άλωση της Μοψουεστίας (965) και της Ταρσού (965) από βυζαντινές και αραβικές πηγές, Graeco-Arabica, vol. I, Αθήνα 1982, σ. 157-167 N. Baynes - H. Moss, Βυζάντιο N. Baynes - H. Moss, Byzantium, An Introduction to East Roman Civilization, Oxford 1948 (ελληνική µετάφραση Αθήνα 1961) H. G. Beck, Literatur H. G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich (Handbuch der Altertumswissenschaft

6 XII,2.1) München 1959 H. G. Beck, Ministerpräsident H. G. Beck, Der byzantinische Ministerpräsident, BZ. 48 (1955) σ. 327-329 T. Bertele, Numismatique T. Bertele, Numismatique Byzantine (Suive de deux études inédites sur les monnaies des Paléologue), Vetteven 1978 Βίος Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη Vitae duae antique sancti Athanasii Athonitae, ed. Jacques Noret, Brepols - Turnhout 1982 Βίος Νίκωνος του Μετανοείτε Βίος Νίκωνος του Μετανοείτε (+998), εκδ. Σπ. Λάµπρου, Ν. Ε. (Νέος Ελληνοµνήµων) τόµος 3 ος, 1906 Βίος Οσίου Νείλου του Νέου Βίος καὶ πολιτεία τοῦ Ὁσίου ἡµῶν πατρὸς Νείλου τοῦ Νέου, εκδ. G. Giovanelli, Grottaferrata 1972 Β. Βλυσίδου, Αριστοκρατικές οικογένειες Β. Βλυσίδου, Αριστοκρατικές οικογένειες και εξουσία (9 ος - 10 ος αι.) (Έρευνες πάνω στα διαδοχικά στάδια αντιµετώπισης της αρµενο-παφλαγονικής και της καππαδοκικής αριστοκρατίας), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001 Β. Βλυσίδου, Βυζαντινή Β. Βλυσίδου, Η βυζαντινή αριστοκρατία και η

7 αριστοκρατία κρατική εξουσία (9 ος -10 ος αι.) στο Βυζαντινό κράτος και κοινωνία, Σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας, εκδ. Ηρόδοτος, Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2003 σ. 107-123 Β. Βλυσίδου, Κράτος και αριστοκρατική αντιπολίτευση Β. Βλυσίδου, Κράτος και αριστοκρατική αντιπολίτευση, Ε-Ιστορικά, τόµος Μεγάλοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, Αθήνα Ιανουάριος 2010 B.M.G.S Byzantine and Modern Greek Studies, Birmingham 1975 κ.ε. W. Brandes, Liutprand von Cremona W. Brandes, Liutprand von Cremona (Legatio cap. 39-41) und eine bisher unbeachtete West - Östliche Korrespondenz über die Bedeutung des Jahres 1000 A.D., BZ, Τόµος 93 ος (Heft 2) σ. 435-463, 2000 Βραχέα Χρονικά P. Schreiner (εκδ.), Die byzantinischen Kleinchroniken 1. Teil. Einleitung und Text (CFHB XII/I), Wien 1975 BSL Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ε. Βυζαντινά Βυζαντινά, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. Byzantion Byzantion, Bruxelles 1924 κ.ε. ΒΖ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München 1950-1990, Stuttgart/ Leipzig 1991-

8 1998, München/Leipzig 1999 κ.ε. CB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Bonnae 1828-1897 CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington - Berlin - Wien - Bruxelles - Roma - Thessalonica - Paris, 1967 κ.ε. P. Charanis, ethnic origins P. Charanis, On the ethnic origins of the Emperor Nicephorus Phocas, στο εις µνήµη Κ. Αµάντου, Αθήνα 1960, σ. 42-45 P. Charanis, Monastic Properties P. Charanis, The Monastic Properties and the State in the Byzantine Empire, D.O.P. 4 (1948), σ. 53-64 J.-Cl. Cheynet, Phocas J.-Cl. Cheynet, Les Phocas στο G. Dagron - H. Mihaescu, La traite sur la guérilla, (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963-969), Paris 1986, σ. 289-315 J.-Cl. Cheynet, Pouvoir J.-Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations a Byzance (963-1210), Série Byzantina Sorbonensia - 9, Centre de Recherches d histoire et de civilisation Byzantines, Paris 1990 Α. Χριστοφιλόπουλος, ίκαιον και Ιστορία Α. Χριστοφιλόπουλος, ίκαιον και Ιστορία, Μικρά Μελετήµατα, Αθήνα 1973

9 Α. Χριστοφιλόπουλος, Ζητήµατα Α. Χριστοφιλόπουλος, Ζητήµατα τινά εκ του Επαρχικού Βιβλίου, Ελληνικά τόµος 11 ος (1939) σ. 127-129 Α. Χριστοφιλόπουλος, Θέµατα βυζαντινού δικαίου Α. Χριστοφιλόπουλος, Θέµατα βυζαντινού εκκλησιαστικού δικαίου ενδιαφέροντα την σύγχρονον πρακτικήν, Αθήνα 1957 Α. Χριστοφιλόπουλος, Περί το Επαρχικόν Βιβλίον Α. Χριστοφιλόπουλος, Περί το Επαρχικόν Βιβλίον, Ε.Ε.Β.Σ. τόµος 23 ος, Αθήνα 1953 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αντιβασιλεία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον, Σύµµεικτα τόµος 2 ος, Αθήνα 1970 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόµοι Α, Β 1, Β 2, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997, τόµος Γ 1, Αθήνα 2001 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Πολίτευµα Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1204), Κράτος - ιοίκηση, Οικονοµία - Κοινωνία, Αθήνα 2004 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Τόµος - Νόµος Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Τόµος» - «Νόµος» Νικηφόρου Φωκά για εκλογή αρχιερέων, Βυζαντινά τόµος 13 1, ώρηµα στον Ι. Καραγιαννόπουλο, Θεσσαλονίκη 1985 CMH The Cambridge Medieval History IV, 1-2, εκδ. J.M. Hussey, Cambridge 1966-1967

10 G. Dagron, Bischofe G. Dagron, P. Riche und A. Vauchez, Bischofe, Mönche und Kaiser (642-1054), Die Geschichte des Christentums, Religion - Politik - Kultur, Freiburg - Basel - Wien 1991 G. Dagron, Guerilla G. Dagron - H. Mihaescu, Le traite sur la guérilla (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963-969), Paris 1986, σ. 137-287 J. Darrouzes, Epistoliers J. Darrouzes, Epistoliers byzantins du Xe siècle, Institut Français d études byzantines, Paris 1960 Ch. Diehl, Ιστορία Ch. Diehl, Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, µετ. Ελένη Ταµπάκη, εκδ. Ηλιάδη, Αθήνα 2002 Ch. Diehl, Μορφές Ch. Diehl, Βυζαντινές µορφές, µετ. Στέλλα Βουρδουµπά, εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα 1969 Α. ιοµήδη, Βυζαντιναί Μελέται Α. ιοµήδη, Βυζαντιναί Μελέται, Α τόµος, τεύχος 1 ο (Η πολιτική της Μακεδονικής δυναστείας κατά της µεγάλης ιδιοκτησίας), εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1951 I. Djuric, La famille des Phocas I. Djuric, Porodica Foka (= La famille des Phocas), Zbornik Radova Vizantolokog Instituta 17 (1976), Beograd 1976 Fr. Dolger, Finanzgeschichtliches Fr. Dolger, Finanzgeschichtliches aus der byzantinischen Kaiserkanzlei des 11. Jahrhunderts, Παρασπορά, 30 Aufsatze zur Geschichte, Kultur und Sprache des

11 byzantinisches Reiches, München 1961 Fr. Dolger, Regesten Fr. Dolger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches (Corpus der Griechischen Urkunden des Mittelalter und der neueren Zeit. Reiche A. Abt.I) Teil I: 565-1025, München - Berlin 1924, 1925, 1932,1960. D.O.P. Dumbarton Oaks Papers, Washington DC 1941 κ.ε. Du Cange Du Cange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis, Paris 1688 (ανατ. Paris 1943) F. Dworschak, Münzwesen F. Dworschak, Studien zum byzantinischen Münzwesen, Numismatische Zeitschrift N.F. 29 (1936) Ε.Ε.Β.Σ. Επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήνα 1924 κ.ε. Επαρχικόν Βιβλίον Το Επαρχικόν Βιβλίον, εκδ. J. Koder, Das Eparchenbuch Leons des Weisen (CFHB XXXIII), Wien 1991 Φλ. Ευαγγελάτου - Νοταρά, Σηµειώµατα Φλ. Ευαγγελάτου - Νοταρά, Σηµειώµατα Ελληνικών Κωδίκων ως πηγή δια την έρευναν του οικονοµικού και κοινωνικού βίου του Βυζαντίου από του 9 ου αι. µέχρι του έτους 1204, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1978 Σ. Ευστρατιάδης, Συµεών Μεταφραστής Σ. Ευστρατιάδης µητροπολίτης πρώην Λεοντοπόλεως, Ο χρόνος της ακµής Συµεών του

12 Μεταφραστού, Ε.Ε.Β.Σ. τόµος 10 ος (1933) B. Flusin - J.-Cl. Cheynet, Jean Skylitzes B. Flusin - J.-Cl. Cheynet, Jean Skylitzes - Empereurs de Constantinople, 8. Réalités Byzantines, Paris 2003 A. Frolow, Typicon du Pantocrator A. Frolow, Les noms de monnaies dans le Typicon du Pantocrator, Byzantinoslavica τόµος 10 ος (1949) σ. 241-253 L. Garland, Αυτοκράτειρες L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες: γυναίκες και εξουσία στο Βυζάντιο, 571-1204 µ.χ., µετ. Ι. Αντωνόπουλος, εκδ. Έλλην, Αθήνα 2000 Γ. Κεδρηνός, Ιστορία Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών, CB. I-II, Bonnae 1838-1839 Ph. Gierson, Byzantine Coins Ph. Gierson, Catalogue of the Byzantine Coins, D.O.C., vol. 3, Leo III to Nicephorus III (717-1081), Washington DC 1973, σ. 28-39 Ph. Gierson, Debasement of the Bezant Ph. Gierson, The debasement of the bezant in the eleventh century, BZ 47 (1954), σ. 379-394 Ph. Gierson, Nomisma tetarteron Ph. Gierson, Nomisma tetarteron et dinar: un plaidoyer pour Nicéphore Phocas, Revue belge de numismatique 100 (1954) 75-84 H. Gregoire, Ίσαυροι και Μακεδόνες H. Gregoire, Οι Ίσαυροι και οι Μακεδόνες, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Πανεπιστήµιο του Cambridge, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1979

13 Ιορδ. Γρηγοριάδης, Ιωάννης Ζωναράς Ιορδ. Γρηγοριάδης, Ιωάννης Ζωναράς, Επιτοµή Ιστοριών, Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1998 R. Guilland, Palais R. Guilland, Le Palais du Boukoleon l assassinat de Nicéphore II Phokas, Byzantinoslavica 13 1 (1952), σ. 101-136 J. Haldon, State, Army and Society J. Haldon, State, Army and Society in Byzantium (Approaches to Military, Social and Administrative History, 6 th - 12 th Centuries), Variorum 1995 A. Harvey, Οικονοµική ανάπτυξη A. Harvey, Economic expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge 1989, µετ. Ε. Σταµπόγλη, Οικονοµική ανάπτυξη στο Βυζάντιο 900-1200, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1997 M. Hendy, Light weight solidi M. Hendy, Light weight solidi, tetartera,and the Book of the Prefect, BZ 65 (1972), 57-80 M. Hendy, Studies M. Hendy, Studies in the Byzantine monetary economy c. 300-1450, Cambridge - London - New York - Rochelle - Melbourne - Sydney 1985 Ibn - Hauqal Ibn - Hauqal, γαλλική µετάφραση: J.H. Kramers - G. Wiet, Ibn - Hauqal, Configuration de la terre (Kitab Surat al-ard), Beyrouth - Paris 1964 Ι.Ε.Ε. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµοι 1-17, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979-2000

14 Ιερόν Kοινόβιον Ευαγγελισµού της Θεοτόκου Ιερόν Kοινόβιον Ευαγγελισµού της Θεοτόκου, Ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Ορµύλια Χαλκιδικής 2003 Ιερόν Μετόχιον Ευαγγελισµού της Θεοτόκου Ιερόν Μετόχιον Ευαγγελισµού της Θεοτόκου, Ο Όσιος Νείλος ο Καλαβρός, Ο βίος του Οσίου Νείλου του Νέου (910-1004), Ορµύλια Χαλκιδικής 1991 Impantokratoros, Νικηφόρος Β Φωκάς Impantokratoros, Νικηφόρος Β Φωκάς, µέρος Α, Β, Γ, Internet (www.impantokratoros.gr) 2008 Ιωάννης Κυριώτης - Γεωµέτρης Ιωάννης Κυριώτης - Γεωµέτρης, στην P.G. τόµος 106, σ. 901-1002 Ιωάννης Σκυλίτζης Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, εκδ. I. Thurn, Ioannis Skilitzae, Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae V) Berolini 1973 Ιωάννη Τζέτζη, Epistulae Ioannis Tzetzae, Epistulae, εκδ. P.A. Leone, Leipzig 1972 Ιωάννης Ζωναράς Ιωάννης Ζωναράς, Επιτοµή Ιστοριών, εκδ. Th. Buttner - Wobst, τ. Γ (CSHB), Bonnae 1897 R. Jenkins, Byzantium R. Jenkins, Byzantium: The Imperial Centuries AD 610-1071, London 1966 JGR Jus Graeco-Romanum (ανατ. από K.E. Zacharia von Lingenthal µε προσθήκες), τόµοι I-VIII, εκδ. Ι. και Π. Ζέποι, Αθήνα 1931 κ.ε. (ανατ. Aalen

15 1962) Β. Καραγεωργίου, Λιουτπράνδος Β. Καραγεωργίου, Λιουτπράνδος ο επίσκοπος Κρεµόνας ως ιστορικός και διπλωµάτης, ιατριβή επί διδακτορία, Αθήνα 1978 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Ι (324-565), τ. 2 (565-1081), τ. 3 1 (1081-1204), Θεσσαλονίκη 1978, 1981, 1991 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001 Β. Καραλής, Λέων ιάκονος Β. Καραλής, Λέων ιάκονος: Ιστορία, Μετάφραση - Εισαγωγή - Σχόλια, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2000 Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, Τόµος Β (8 ος - 10 ος αι.), σ. 500-525, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2002 Αθ. Κόλια - ερµιτζάκη, Ιερός Πόλεµος Αθ. Κόλια - ερµιτζάκη, Ο βυζαντινός «ιερός πόλεµος» (Η έννοια και η προβολή του θρησκευτικού πολέµου στο Βυζάντιο), Ιστορικές εκδόσεις Στ.. Βασιλόπουλου, Αθήνα 1991 Τ. Κόλιας, Νικηφόρος Φωκάς Τ. Κόλιας, Νικηφόρος Β Φωκάς (963-969): Ο στρατηγός αυτοκράτωρ και το µεταρρυθµιστικό του έργο, Ιστορικές εκδόσεις Στ.. Βασιλόπουλου, Αθήνα 1993 T. Kolias, Waffen T. Kolias, Byzantinische Waffen: Ein Beitrag zur

16 byzantinischen Waffenkunde von den Anfangen bis zur lateinischen Eroberung, Byzantina Vindobonensia 17, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1988 Ι. Κονιδάρης, ίκαιον Ι. Κονιδάρης, Το δίκαιον της µοναστηριακής περιουσίας από του 9 ου µέχρι και του 12 ου αιώνος, διδακτορική διατριβή, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1979 Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, τόµοι Α - ΣΤ, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1948-1955 Στ. Κυριακίδη, Αξίωµα Προέδρου Στ. Κυριακίδη, Το αξίωµα του Προέδρου και η χρονολόγηση του τακτικού του Beneschevic, Βυζαντιναί Μελέται, σ. 504-512, Α.Π.Θ. Ε.Ε.Φ.Σ., τόµος 3 ος Θεσσαλονίκη 1934 Κων. Μανασσής, Σύνοψις Κωνσταντίνος Μανασσής, Σύνοψις Χρονική, CB Bonnae 1837 Κων. Πορφ. Έκθεσις Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, Περί βασιλείου τάξεως, εκδ. Reiske (De caerimoniis aulae Byzantine [CB] I-II, Bonnae 1829-1830 Κων. Πορφ. Προς Ρωµανόν Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωµανόν ( De administrando imperio), εκδ. G. Moravcsik - R.J.H. Jenkins, Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio. Greek text edit by G. Moravcsik. English translation by R.J.H. Jenkins (Magyar - Gorog Hamulmanvok 29), Budapest 1949, B

17 εκδ. Dumbarton Oaks 1967 Σπ. Λάµπρος, Ιστορία Σπ. Λάµπρος, Ιστορία της Ελλάδος (Από αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως 1453), τόµοι 6, Α έκδοση Αθήνα 1886-1908 (ανατ. εκδ. ηµιουργία Απ. Α. Χαρίσης, Αθήνα 1998) Σπ. Λάµπρος, Νέος Ελληνοµνήµων Σπ. Λάµπρος, Νέος Ελληνοµνήµων, Αθήνα 1904 κ.ε. G.W.H. Lampe G.W.H. Lampe, Patristik Greek Lexicon, Oxford 1961 κ.ε. O. Lampsidis, Ein unbekannter Kunstgriff O. Lampsidis, Ein unbekannter Kunstgriff des Nikephoros Phokas bei der Landung auf Chandax (Kreta) (960), BZ 69 (1976), σ. 9-12 Οδ. Λαµψίδης, Μανασσής Οδ. Λαµψίδης, Κωνσταντίνου Μανασσή: Σύνοψις Χρονική, Εισαγωγή - Απόδοση - Σχόλια - Ευρετήριο, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2003 Οδ. Λαµψίδης, Παραλλαγή Οδ. Λαµψίδης, Μία παραλλαγή της βιογραφίας του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου, Βυζαντινά τόµος 6 ος, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 285-319 J. Laurent, Skylitzes J. Laurent, Skylitzes et Nicéphore Phocas, BZ 6 (1897), σ. 318-321 R.P.V. Laurent, Bulletin R.P.V. Laurent, Bulletin de Numismatique Byzantine, Revue des Etudes Byzantines, Tome

18 IX (9) 1951 σ. 204-205, Paris 1952 P. Lemerle, Agrarian History P. Lemerle, The Agrarian History of Byzantium from the Origins to the Twelfth Century: The Sources and Problems, Galway 1979. Αγγλική µετάφραση του Esquisse pour une histoire agraire de Byzance: Les sources et les problèmes, Revue Historiques 219 (1958), σ. 32-74 και 254-284, 220 (1958), σ. 43-94 Λέων ιάκονος Λέοντος ιακόνου, Ιστορία, εκδ. CB Hase, Bonnae 1828 Λιουτπράνδος, Antapodosis Liutprandi, Antapodosis, εκδ. G.H. Pertz, MGH Script rer. Germ. III, Hannoverae 1839, ανατ. Lipsiae 1925, σ. 273-339 Λιουτπράνδος, Πρεσβεία Λιουτπράνδος της Κρεµόνας, Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη του Νικηφόρου Φωκά, Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια: ηµήτρης εληολάνης, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 1997-1998 Liutprand, Relatio Liutprandi, Relatio de legatione Constantinopolitana, στο CB µετά τον Λέοντα ιάκονο, Bonnae 1828, σ. 343-373, ελληνική µετάφραση από το Σπ. Ζαµπέλιο, Βυζαντιναί Μελέται, 1857, σ. 515-574 R.S. Lopez, Byzantium R.S. Lopez, Byzantium and the World around it: Economic and Institutionae Relations, Variorum, London 1978

19 R.S. Lopez, La crise du besant R.S. Lopez, La crise du bezant au Xe siècle et la date du Livre du Préfet, Annuaire de l Institut de Philologie et d Histoire Orientales et Slaves, X, σ. 403-418 = Mélanges H. Grégoire, II, Brussels 1950 Αθ. Μαρκόπουλος, Ζητήµατα Αθ. Μαρκόπουλος, Ζητήµατα κοινωνικού φύλου στον Λέοντα ιάκονο, Ενθύµησις Νικολάου Π. Παναγιωτάκη, σ. 475-493, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Βικελαία ηµ. Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 2000 Αθ. Μαρκόπουλος, Ιωσήφ Βρίγγας Αθ. Μαρκόπουλος, Ιωσήφ Βρίγγας: προσωπογραφικά προβλήµατα και ιδεολογικά ρεύµατα, Σύµµεικτα, τόµος 4 ος (1981), σ. 87-112, Ε.Ι.Ε., Κ.Β.Ε., Αθήνα 1981 Αθ. Μαρκόπουλος, Νέα στοιχεία Αθ. Μαρκόπουλος, Νέα στοιχεία για την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά στην Κρήτη (961), Βυζαντινά, τόµος 13 2 (δώρηµα στον Ιωάννη Καραγιαννόπουλο), σ. 1061-1067, Θεσσαλονίκη 1985 A. Markopoulos, Vaticanus gr. 163 A. Markopoulos, Le témoignage du Vaticanus gr. 163 pour la période entre 945-963, Σύµµεικτα, τόµος 3 ος (1979), σ. 83-119 Μικρά Ασία Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντουρά, Στ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α. Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των Θεµάτων (Έρευνες πάνω στη γεωγραφική

20 φυσιογνωµία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεµάτων της Μ. Ασίας, 7 ος - 11 ος αι.), Ι.Β.Ε. Ερευνητική Βιβλιοθήκη, Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1998 Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία Μιχαήλ Ατταλειάτου, Ιστορία, CB. Bonnae 1853 Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος χρονική, εκδ. I. Bekker, Michaelis Glycae annales (CSHB), Bonnae 1836 Μιχαήλ Ψελλός, Ιστορία Σύντοµος Michaelis Pselli, Historia Syntomos, editio princeps από W.J. Aerts, CFHB, Series Berolinensis, Berolini et Novi Eboraci 1990 A. Michel, Die Kaisermacht A. Michel, Die Kaisermacht in der Ostkirche (843-1204), Herman Gentner Verlag, Darmstadt 1959 G. Mickwitz, Organisationsformen G. Mickwitz, Die Organisationsformen zweier byzantinischer Gewerbe im X. Jahrhundert, BZ 36 (1936), σ. 63-76 R. Morris, Nikephoros Phokas R. Morris, The two faces of Nikephoros Phokas, BMGS 12 (1988), σ. 83-115 C. Morrisson, Manier l argent C. Morrisson, Manier l argent a Constantinople au Xe siècle, Byzantina Sorbonensia 16, σ. 557-565, C.N.R.S. Paris C. Morrisson, Monnaie et C. Morrisson, Monnaie et finances dans l empire

21 finances byzantin Xe-XIVe siècle, (Hommes et vichesses dans l Empire byzantin II, Editions P. Lethielleux, Paris 1992), Monnaie et finances a Byzance : analyses techniques, σ. 291-320, Variorum 1994 Κ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις Κ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους Μέσους Βυζαντινούς Χρόνους, (Μακεδονική δυναστεία 867-1056), ιδακτορική διατριβή, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1981 C. Neumann, Weltstellung C. Neumann, Die Weltstellung des byzantinischen Reiches vor den Kreuzzügen, εκδ. Ad. M. Hakkert, Amsterdam 1959 Π. Νιάβης, Βυζαντινός µοναχός Π. Νιάβης, Ο βυζαντινός µοναχός, Ε-Ιστορικά, τεύχος 144, σ. 44-49, Αθήνα, Ιούλιος 2002 Νικοδήµου µοναχού (Μπιλαλή), Όσιος Αθανάσιος Νικοδήµου Νεοσκητιώτου - Μπιλαλή, µοναχού, Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Τόµος Α (Ο Βίος του Οσίου, Ιστορική βιογραφία επί τη βάσει των αρχαίων βίων και λοιπών πηγών), Άγιον Όρος - Αθήνα 1975 και Τόµος Β (Τα ευρισκόµενα κείµενα: Τυπικόν, ιατύπωσις, Υποτύπωσις κ.ά.), Εισαγωγή - Κριτικό κείµενο - Μετάφραση, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 2000 J.J. Norwich, Το απόγειο J.J. Norwich, Βυζάντιο. Το απόγειο, (τίτλος πρωτ.: Byzantium. The Apogee, Α Αγγλική έκδοση 1991), µετ. Ευγ. Πιερρής, εκδ. Interd, Αθήνα 1997 J.J. Norwich, Σύντοµη Ιστορία J.J. Norwich, Σύντοµη Ιστορία του Βυζαντίου,

22 µετ..π. Κωστελένος, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1999 Ν. Οικονοµίδης, Πόλεις - Commercia Ν. Οικονοµίδης, Πόλεις - Commercia στη Μικρά Ασία του 10 ου αιώνα, Η βυζαντινή Μικρά Ασία (6 ος - 12 ος αι.), σ. 67-72, Ε.Ι.Ε., Ι.Β.Ε. ιεθνή Συµπόσια 6, Κέντρο για τη µελέτη του Ελληνισµού «Σπύρος Βασίλειος Βρυώνης», Αρχαίος, Μεσαιωνικός, Νέος Ελληνισµός τόµος 27, Αθήνα 1998 Οικονοµική Ιστορία Οικονοµική Ιστορία του Βυζαντίου, τόµοι Α,Β,Γ, Γενική εποπτεία Αγγελική Ε. Λαΐου, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 2006 G. Ostrogorsky, Ιστορία G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόµοι 1-3, µετ. Ι. Παναγόπουλος, Ιστορικές εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1979 G. Ostrogorsky, Observations G. Ostrogorsky, Observations on the aristocracy in Byzantium, D.O.P. τόµος 25 ος, σ. 2-12, Washington, District of Columbia 1971 G. Ostrogorky, Zur byzantinischen Geschichte G. Ostrogorsky, Zur byzantinischen Geschichte Ausgewählte kleine Schriften, σ. 15-30, Darmstadt 1973 PG J.P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series graeca, Paris 1857-1906

23 Ν. Παναγιωτάκης, Βυζαντινή οικογένεια Πλευστών Ν. Παναγιωτάκης, Η βυζαντινή οικογένεια των Πλευστών. Συµβολή στη γενεαλογία των Φωκάδων, ωδώνη (Επιστ. Επ. Φιλ. Σχ. Παν. Ιωαννίνων) τόµος 1 ος, σ. 245-264, Ιωάννινα 1972 Ν. Παναγιωτάκης, Θεοδόσιος ιάκονος Ν. Παναγιωτάκης, Θεοδόσιος ιάκονος και το ποίηµα αυτού «Άλωσις της Κρήτης», ιδακτορική διατριβή, εκδ. Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 1960 Παντελεήµων Λαυριώτης,Αποσπάσµατα Γέροντος Παντελεήµονος Λαυριώτου, Αποσπάσµατα εξ ανεκδότου προσκυνηταρίου της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας ΙΗ αιώνος, Ε.Ε.Β.Σ. τόµος 32 (1963), σ. 319-332 Α. Παπαδόπουλος - Κεραµεύς, Ιεροσολυµιτική Βιβλιοθήκη Α. Παπαδόπουλος - Κεραµεύς, Ιεροσολυµιτική Βιβλιοθήκη - ἤτοι Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καὶ ὀρθοδόξου Πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἰεροσολύµων καὶ πάσης τῆς Παλαιστίνης ἀποκειµένων Ἑλληνικῶν κωδίκων, τύποις ἐκδοθεῖσα ἀναλώµασι τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ Ὀρθοδόξου Παλαιστινοῦ Συλλόγου 1891 (ανατ. Bruxelles 1963) Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµοι 1-6, Αθήνα 1932, και µε απόδοση στη δηµοτική γλώσσα τόµοι 1-16, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1992

24 Χ. Παπασωτηρίου, Στρατηγική Χ. Παπασωτηρίου, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική: 6 ος -11 ος αιώνας, εκδ. Ποιότητα, Σειρά Μελετών ιπλωµατίας και Στρατηγικής 4, Βιβλιοθήκη Ινστιτούτου ιεθνών Σχέσεων Νο 25, Αθήνα 2000. Παπαχρυσάνθου, Μοναχισµός. Παπαχρυσάνθου, Ο Αθωνικός µοναχισµός (αρχές και οργάνωση), Ελληνική έκδοση βελτιωµένη και επαυξηµένη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1992 Περί παραδροµῆς Περί παραδροµῆς τοῦ κυροῦ Νικηφόρου τοῦ βασιλέως, εκδ. G. Dagron - H. Mihaescu, Le traite sur la guerilla (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963-969), σ. 1-135 Paris 1986 L. Petit, Office L. Petit, Office inédit en l honneur de Nicéphore Phocas, BZ τόµος 13 ος (1904), σ. 398-420 Ι. Πολέµης, Μιχαήλ Ατταλειάτης Ι. Πολέµης, Μιχαήλ Ατταλειάτη Ιστορία, Μετάφραση - Εισαγωγή - Σχόλια, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997 Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλής, Σύνταγµα Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλής, Σύνταγµα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων τῆς τε ἁγίων καὶ πανευφήµων ἀποστόλων καὶ τῶν οἰκουµενικῶν καὶ τοπικῶν συνόδων καὶ τῶν κατά µέρος ἁγίων πατέρων, τόµος Β, Αθήνα 1852 R.E.B. Revue des Etudes Byzantines, Paris 1943 κ.ε.

25 R.E.S.E.E. Revue des Etudes Sud-est Européens, Bucarest 1963 κ.ε. St. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισµός St. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισµός, µετ.. ετζώρτζη, Ο.Ε..Β. Αθήνα 1979 St. Runciman, Θεοκρατία St. Runciman, Η βυζαντινή θεοκρατία, µετ. Ι. Ροκλίδης, εκδ. όµος, Αθήνα, α εκδ. 1982, α επανεκδ. 1991 Κ.Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη Κ.Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόµοι I- VIII, Βενετία 1872-1894 N. Svoronos, Novelles N. Svoronos, Les Novelles des Empereurs Macédoniens concernant la terre et les stratiotes, σ. 47-92 και 150-184, Centre de Recherches Byzantines, F.N.R.S., Fondation Culturelle de la Banque Nationale, Athènes 1994 G. Schlumberger, Νικηφόρος Φωκάς G. Schlumberger, Ο αυτοκράτωρ Νικηφόρος Φωκάς, µετ. Ι. Λαµπρίδης, Αθήνα 1905, Τίτλος πρωτοτύπου: Un empereur byzantin au Xe siècle, Nicéphore Phocas, Paris 1890 Ι. Συκουτρής, Ανέκδοτον εγκώµιον Ι. Συκουτρής, Λέοντος ιακόνου. Ανέκδοτον εγκώµιον εις Βασίλειον τον Β, Ε.Ε.Β.Σ. τόµος 10 ος (1933), σ. 425-434 Σύµµεικτα Σύµµεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών,

26 Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών (πρώην Βασιλικού Ιδρύµατος Ερευνών), Αθήνα 1966 κ.ε. Συνεχιστής Θεοφάνη Συνεχιστής Θεοφάνη, Χρονογραφία, εκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, [CB], Bonn 1838, σ. 3-481 F.H. Tinnefeld, Kaiserkritik F.H. Tinnefeld, Kategorien der Kaiserkritik in der byzantinischen Historiographie von Prokop bis Niketas Choniatis, εκδ. W. Fink, München 1971 Κ. Τριανταφυλλόπουλος, Βυζάντιον Κ. Τριανταφυλλόπουλος, Βυζάντιον ( ίκαιον), στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόµος 7 ος, σ. 885-917, Αθήνα 1929 Σπ. Τρωιάνος, Πηγές βυζαντινού δικαίου Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, εκδ. Σάκουλλα, Αθήνα -Κοµοτηνή 1999 Γ. Τσερεβελάκης, Απελευθέρωση της Κρήτης Γ. Τσερεβελάκης, Ο Νικηφόρος Φωκάς και η απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες (961), (Θεοδοσίου του ιακόνου «Άλωσις της Κρήτης». Ακολουθίες αφιερωµένες στον Νικηφόρο Φωκά και στους φονευθέντες και αιχµαλωτισθέντες στρατιώτες στους πολέµους. Μαρτυρία Εβραίων της Ρόδου.) Εκδ. Οίκος Αντ. Σταµούλη, Θεσσαλονίκη 2009 E. Turdeanu, Le dit E. Turdeanu, Le dit de l empereur Nicéphore II Phocas et son épouse Théophano, (Introduction, textes slaves, traduction et commentaires), Association Hellénique d Etudes Slaves 1,

27 Thessalonique 1976 Ν. Τωµαδάκης, Προβλήµατα Ν. Τωµαδάκης, Προβλήµατα τῆς ἐν Κρήτῃ αραβοκρατίας (826-961) περί τῆς δῆθεν ἀλλοιώσεως τοῦ πληθυσµοῦ ἐξ ἀπόψεως ἐθνολογικῆς καὶ θρησκευτικῆς, Ε.Ε.Β.Σ. τόµος 30 ος (1960-1961), σ. 1-40 Ν. Τωµαδάκης, Σύλλαβος Ν. Τωµαδάκης, Σύλλαβος βυζαντινών µελετών και κειµένων, Αθήνα 1961 A.A. Vasiliev, Byzance A.A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, τόµος Β. Μέρος Α : Les relations politiques de Byzance et des Arabes a l époque de la dynastie Macédonienne, première période: de 867 a 959, γαλλ. εκδ. M. Canard, Bruxelles 1968. Μέρος Β : M. Canard, Extraits de sources Arabes, Bruxelles 1950 A.A. Vasiliev, Ιστορία A.A. Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόµοι Ι-ΙΙ, µετ. ηµ. Σαβράµης, εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα 1954 (τίτλος του πρωτοτύπου: History of the Byzantine Empire, Madison 1952) E. Vranoussi, Un discours byzantin E. Vranoussi, Un discours byzantin en l honneur du Saint empereur Nicéphore Phokas transmis par la littérature slave, R.E.S.E.E. 16 (1978), σ. 729-744 G. Wartenberg, Berichtigung G. Wartenberg, Berichtigung einer Angabe des Skylitzes über Nikephoros II Phokas, BZ τόµος 4 ος (1895), σ. 478-480

28 G. Wartenberg, Noch einmal Skylitzes G. Wartenberg, Noch einmal Skylitzes über den Kornwucher des Nikephoros Phokas, BZ τόµος 7 ος (1898), σ. 90 Ψευδο-Συµεών Συµεών µάγιστρος και λογοθέτης, Χρονογραφία, εκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus (CSHB), Bonnae 1838, σ. 601-760. Ζακυνθηνός, Βυζάντιον. Ζακυνθηνός, Βυζάντιον. Κράτος και κοινωνία. Ιστορική επισκόπησις, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1951, σ. 33-112. Ζακυνθηνός, Ιστορία. Ζακυνθηνός, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), εκδ. ωδώνη, Αθήνα - Γιάννενα 1989 Σπ. Ζαµπέλιος, Βυζαντιναί Μελέται Σπ. Ζαµπέλιος, Βυζαντιναί Μελέται, Αθήνα 1857 ZRVI Zbornik Radova Vizantoloskog Isntituta, Beograd 1952 κ.ε.

29

30 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η ενασχόλησή µου τα δύο τελευταία χρόνια µε το Νικηφόρο Β Φωκά και τα θέµατα της κοινωνικής του πολιτικής µου πρόσφερε µια πολύτιµη εµπειρία, για να προσεγγίσω την πραγµατικά ενδιαφέρουσα εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αυτήν του 10ου αιώνα. Ο Νικηφόρος Φωκάς υπήρξε ένας από τους πιο σπουδαίους βυζαντινούς αυτοκράτορες, γιατί κατάφερε να επεκτείνει τα όρια της αυτοκρατορίας και να δηµιουργήσει τις απαραίτητες υποδοµές στο στρατό, ώστε να ακολουθήσουν και οι άλλοι στρατιωτικοί - αυτοκράτορες Ιωάννης Τζιµισκής και Βασίλειος Β, ολοκληρώνοντας την εποχή της επονοµαζόµενης «Εποποιίας» για τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Με την κοινωνική και κατ επέκταση οικονοµική του πολιτική ο Νικηφόρος Β θέλησε να προστατεύσει τα στρατιωτικά κτήµατα, η καλλιέργεια των οποίων αποτελούσε κύριο µέληµά του, για να υπάρχουν έσοδα στο δηµόσιο ταµείο και να µπορούν οι στρατιώτες να συντηρούνται και να εξοπλίζονται. Περιόρισε τα µεγάλα µοναστηριακά κτήµατα, για να µη γίνονται καταχρήσεις από τη µεριά τους και µένουν ακαλλιέργητες ολόκληρες εκτάσεις και τριπλασίασε την αξία των στρατιωτικών κτηµάτων µε σκοπό να σταθεροποιήσει τη στρατιωτική ιδιοκτησία στα χέρια των στρατιωτών. Ακόµη, κατηγορήθηκε ότι προσπάθησε να βοηθήσει την τάξη των «δυνατών», από την οποία προέρχονταν άλλωστε και ο ίδιος, όµως αυτός ήθελε να διορθώσει ορισµένες στρεβλώσεις της κοινωνικής πολιτικής των προηγούµενων αυτοκρατόρων, ώστε τα κτήµατα να καλλιεργούνται και να αποδίδουν φόρους στο κράτος και να µη µένουν χέρσα και ακαλλιέργητα. Με την κυκλοφορία του «τεταρτηρού» επιχείρησε να τονώσει τη νοµισµατική κυκλοφορία και να πληρώσει τις τεράστιες δαπάνες του κράτους. Τέλος µε τη βαριά φορολογία προς τους πολίτες και την άνοδο των τιµών του σιταριού, λόγω του λιµού, προκάλεσε µεγάλη δυσαρέσκεια στα λαϊκά στρώµατα, επειδή η στρατιωτική προετοιµασία και οι πολεµικές εκστρατείες του εναντίον των εχθρών απαιτούσαν µεγάλες δαπάνες. Το τέλος του ήταν οδυνηρό, γιατί δολοφονήθηκε µέσα στο παλάτι, αφού εξυφάνθηκε συνωµοσία µέσα σ αυτό κυρίως από δικούς του ανθρώπους. Όµως παρέµεινε στη λαϊκή συνείδηση σαν ένας από τους µεγαλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου, που αγωνίστηκε σε όλη του τη ζωή για την εδαφική επέκταση και την οικονοµική ανάπτυξη του κράτους.

31 Πρωτίστως, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Θεόδωρο Κορρέ για τη βοήθειά του στην επιλογή του πολύ ενδιαφέροντος θέµατος αυτής της εργασίας και για τις πολύτιµες παρατηρήσεις του κατά τη διάρκεια της συγγραφής αυτής της µελέτης. Στάθηκε ένας πραγµατικός άσκαλος για όλους εµάς τους µεταπτυχιακούς φοιτητές. Ακόµη, εκφράζω τις ευχαριστίες µου στις κυρίες Αλκµήνη Σταυρίδου - Ζαφράκα, Μάρθα Γρηγορίου - Ιωαννίδου και Πολύµνια Κατσώνη και τον κύριο Ιωάννη Λεοντιάδη για τον τρόπο δουλειάς και τη µεθοδολογία µιας επιστηµονικής εργασίας που µας υπέδειξαν κατά τη διάρκεια των µαθηµάτων του µεταπτυχιακού προγράµµατος. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τις υπεύθυνες του Σπουδαστηρίου της Βυζαντινής Ιστορίας κυρίες ήµητρα αλόγλου και Φωτεινή Τολούδη για τη βοήθειά τους, καθώς επίσης και όλους τους µεταπτυχιακούς συµφοιτητές µου για τη συνεργασία µας αυτά τα χρόνια. Τέλος, ένα µεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά µου, γιατί µε ανέχτηκαν και µε βοήθησαν αυτά τα χρόνια του κόπου και της προσπάθειας. Μακρής Κωνσταντίνος Θεσσαλονίκη 2012

32 Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Α) Η καταγωγή του Νικηφόρου Β Φωκά Ο Νικηφόρος Φωκάς προέρχονταν από µια σηµαντική αριστοκρατική οικογένεια της Καππαδοκίας, τους Φωκάδες. 1 Η γενιά τους κάνει την εµφάνισή της στη Μικρά Ασία, περίπου τον 9 ο αιώνα, όπου η τοπική αριστοκρατία διέθετε µια αδιαµφισβήτητη και σηµαντική υπεροχή ως προς τον πλούτο και την επιρροή πάνω στη βυζαντινή αριστοκρατία των ευρωπαϊκών εδαφών της αυτοκρατορίας. Οι Φωκάδες µε τη βαθµιαία πρόοδό τους αποτελούν ένα τυπικό παράδειγµα της µεταβολής που συντελέστηκε µέσα στο βίο της αριστοκρατίας σε ολόκληρη την Ανατολή. Έτσι η καταγωγή των περισσότερων οικογενειών είχε µια κοινή αρχή που βασίζονταν σε κάποιο κατόρθωµα ή κάποια επιχείρηση, κάποτε ίσως µυθικό, από τον αρχηγό της γενιάς ο οποίος κέρδισε την εύνοια του αυτοκράτορα, ίσως το αξίωµα µέσα στο στρατό ή την ευεργεσία µε τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Αυτό είναι, λοιπόν, το χαρακτηριστικό της προόδου µιας οικογένειας, αφού αυτή η αποτελούµενη από απλούς αγρότες ή στρατιώτες οικογένεια έπαιρνε το δρόµο για µια γρήγορη ανύψωση. 2 Η ανάλυση των πετυχηµένων λειτουργιών και πράξεων των Φωκάδων δίνει το µέτρο της εξουσίας τους πάνω στην κατεύθυνση της πολιτικής και της οικονοµίας µέσα στη ροή του 10 ου αιώνα, µε τη συµφωνία των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, θέση που καµιά άλλη οικογένεια δε γνώρισε ποτέ περισσότερο εκτός από αυτή των Κοµνηνών στο δεύτερο µισό του 11 ου αιώνα. 3 1 R. Morris, Nikephoros Phokas, 88-89, η οποία σηµειώνει ότι ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Β εµφανίζεται ως ένας πολύ επιτυχηµένος στρατηγός στα Χρονικά αυτής της περιόδου. Καταγόταν από µεγάλη στρατιωτική οικογένεια. Ο παππούς του Νικηφόρος είχε πολεµήσει κατά των Παυλικιανών το 872 και έπειτα διορίστηκε στρατηγός του Χαρσιανού Θέµατος, οδήγησε τα στρατεύµατά του να ανακαταλάβουν την Καλαβρία το 885 και έγινε οµέστικος των Σχολών, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Λέοντα ΣΤ, πιθανόν το 887. Ο θείος του, Λέων, ήταν λιγότερο πετυχηµένος και οδήγησε τα βυζαντινά στρατεύµατα στην ήττα της Αγχιάλου, το 917, έχασε τη θέση του ως οµέστικος των Σχολών το 919, περιορίστηκε στα κτήµατά του και τελικά τον τύφλωσαν, επειδή επαναστάτησε κατά του Ρωµανού Α Λεκαπηνού. Αλλά και ο πατέρας του, Βάρδας, είχε µια µεγάλη και δοξασµένη καριέρα ως οµέστικος των Σχολών και βρίσκονταν ακόµα στην Αυλή, το 968, σε προχωρηµένη ηλικία, γύρω στα 90. 2 I. Djuric, La famille des Phocas, 293, Zbornik Radova 17 (1976) 3 J. C. Cheynet, Les Phocas, 289 (Le traite sur la guerilla, G. Dagron et H. Mihaescu, Paris 1986) - H R. Morris, Nikephoros Phokas, 89, υπογραµµίζει πως ευσταθεί λοιπόν να πούµε, χωρίς υπερβολή, ότι

33 Οι αρχές της οικογένειας των Φωκάδων παραµένουν άγνωστες, επειδή καµιά σύγχρονη πηγή δε µας περιγράφει τις δραστηριότητες του πρώτου Φωκά. Μέσα στο έτος 1070 ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, ένθερµος οπαδός του Νικηφόρου Βοτανειάτη, αυτοκράτορα ο οποίος κατάγεται από µεγάλη µικρασιατική οικογένεια και συγγένευε ίσως µε τους Φωκάδες, 4 είναι ο πρώτος που προτείνει δύο υποθέσεις για την αρχή της οικογένειας: από τη µια υποστηρίζει ότι προέρχονται από τους Φλαβίους, τη ρωµαϊκή γενιά του Μεγάλου Κωνσταντίνου 5 και από την άλλη ότι έχουν καταγωγή Ιβηρική (Γεωργιανή). 6 Ο πατέρας του Νικηφόρου Φωκά του παλαιού, ο πρώτος Φωκάς, φαίνεται ότι συνετέλεσε σηµαντικά ως προς την ανάδειξη της αξίας του γιου του, ο οποίος υπήρξε πραγµατικά ο ιδρυτής - ήρωας της εξουσίας της οικογένειας. 7 Ο Γεώργιος Αµαρτωλός µας πληροφορεί ότι την ίδια χρονιά που σκοτώθηκε ο Χρυσόχειρ των Παυλικιανών, το 872, ένας στρατιώτης από την Καππαδοκία παρουσιάστηκε στον αυτοκράτορα (Βασίλειο Α ) ο οποίος τον έκανε τουρµάρχη 8 ίσως στην Καππαδοκία οι στρατιωτικές επιτυχίες που χαρακτηρίζουν τον 10 ο αιώνα αποδίδονται σχεδόν εξολοκλήρου στην οικογένεια Φωκά. εν ήταν θέµα τύχης για τους Φωκάδες ή αταξίας στο στρατό των εχθρών τους, αλλά αυτοί ήταν επιµελέστατοι επαγγελµατίες και η πείρα τους προβάλλονταν ως παράδειγµα για τη νεότερη γενιά των στρατηγών. 4 Αυτό δεν το δέχεται ο Ι. Πολέµης, Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, 377, και πιστεύει ότι είναι φανταστικό δηµιούργηµα του ίδιου του Μιχαήλ Ατταλειάτη για να εξυψώσει τον Νικηφόρο Βοτανειάτη, τον οποίο θαυµάζει. Το θεωρεί όµως πιθανό ο Ν. Οικονοµίδης, Η κρίσιµη δεκαετία 1071 1081, τόµος Θ, 10, Ι.Ε.Ε. - Η Β. Βλυσίδου, Μικρά Ασία, 88, αναφέρει πως, όταν ο Νικηφόρος Γ Βοτανειάτης έγινε δεκτός µε µεγάλο ενθουσιασµό από τον πληθυσµό της επαρχίας και της Κωνσταντινούπολης, δεν είχε πίσω του τα στρατεύµατα, που κάποτε ακολουθούσαν τους στρατηγούς των Ανατολικών στο δρόµο για την κατάκτηση της εξουσίας. Έτσι το παρελθόν δεν µπορούσε πια να αναβιώσει, παρά την προσπάθεια του Ατταλειάτη να επαναφέρει το όραµα του Νικηφόρου Β Φωκά, παρουσιάζοντάς τον ως συγγενή του Βοτανειάτη. 5 Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, 220.15 κ.ε. - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 289-290 6 Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, 220.22 κ.ε. και 222.9 κ.ε. - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 290 - P. Charanis, ethnic origins, ο οποίος απορρίπτει τον ισχυρισµό του N. Adontz για αρµενική καταγωγή του Νικηφόρου Β Φωκά και υποστηρίζει ότι πιθανόν οι Φωκάδες από τη µια µεριά να έχουν ελληνική καταγωγή και από την άλλη αρµενική. 7 J. C. Cheynet, Les Phocas, 290 8 Ο τουρµάρχης ή µεράρχης διοικούσε την τούρµα, που ήταν η κύρια υποδιαίρεση του συντάγµατος, ενώ τα θέµατα υποδιαιρούνταν σε δύο ή τρεις τουρµαρχίες ή µέρη. Οι τουρµάρχες φαίνεται ότι έπαιρναν τουλάχιστον τρεις λίτρες χρυσού (3.240 χρυσά φράγκα). Steven Runciman, Βυζαντινός Πολιτισµός, 153, 160 - Η Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β1 σ. 301, αναφέρει πως το θέµα

34 και αυτόν τον πήρε µαζί του µε τη συνοδεία του νεαρού γιου του, Νικηφόρου, σε µια εκστρατεία εναντίον των Αγαρηνών, το 873. 9 Ποιο ήταν το αξίωµα αυτού του Φωκά πριν συναντηθεί µε τον αυτοκράτορα και πώς εξελίχθηκε αυτό κατόπιν; Περιέργως οι πηγές παραµένουν σιωπηλές, όπως για το αν ο άνθρωπος αυτός, δηλαδή ο πατέρας του Νικηφόρου Φωκά του παλαιού, κατείχε κάποιο άλλο αξίωµα. Ήταν ένας απλός στρατιώτης ή ήταν ήδη ένας τοπικός προύχοντας; Τίποτα µέσα στις πηγές δεν επιτρέπει να ξεδιαλύνουµε αυτήν την αµφισβήτηση. 10 Ο Νικηφόρος Φωκάς ο παλαιός «ἀνὴρ ἐπιµελὴς τε καὶ ἄγρυπνος καὶ κατά χεῖρα τε καὶ βουλήν γενναῖος τε καὶ συνετὸς» 11 ανέλαβε το 885 την αρχηγία των βυζαντινών δυνάµεων στην Ιταλία και κατάφερε µε τις νίκες του να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία απέναντι στους Άραβες της Ν. Ιταλίας 12. Ακόµη το 894, όντας πατρίκιος και δοµέστικος των Σχολών 13, στέλνεται από τον αυτοκράτορα υποδιαιρείται σε τούρµες ή µέρη µε επικεφαλής τον τουρµάρχη. - Ο J. Haldon, State, Army and Society, V (Administrative Continuities) σ. 10 και 13, γράφει ότι οι «φοιδεράτοι» βρέθηκαν στην Ανατολή ακόµη και τον 9 ο αι. και συγκρότησαν την τούρµα, επίσης και τον 11 ο αι. Ενώ κατά τον 10 ο αι. οι µονάδες των «Θεοδοσιακών» και των «Βικτόρων» εµφανίζονται ως τούρµες ή ταξιαρχίες στο θέµα των Θρακησίων, στον αρχικό στρατό του διοικητή της στρατιωτικής διοίκησης της Θράκης (magister militum per Thracias). 9 Σύντοµον χρονικόν του Γεωργίου Μοναχού, P. G. τ. 110, σ. 1077 1078 - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 290 10 J. C. Cheynet, Les Phocas, 290 11 Συνεχιστής Θεοφάνη, 313. 1κ.ε. Σχεδόν παραπλήσιο χαρακτηρισµό χρησιµοποιεί και ο Σκυλίτζης «Νικηφόρος ὁ κατὰ τὸν Φωκᾶν προσαγορευόµενος, ἀνὴρ γενναῖός τε καὶ δραστήριος» Ιωάννης Σκυλίτζης 160.70κ.ε 12 Συνεχιστής Θεοφάνη, 313. 6 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 160.72 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 299 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, 28 13 οµέστικος των Σχολών ήταν το ανώτατο αξίωµα του βυζαντινού στρατού, δηλαδή κάτι παραπλήσιο µε τη σηµερινή έννοια του στρατάρχη, του επικεφαλής όλων των στρατιωτικών δυνάµεων ενός κράτους. Χωρίζονταν αυτό το αξίωµα σε δύο µέρη: στο δοµέστικο των Σχολών της Ανατολής, ο οποίος ήταν επικεφαλής των στρατευµάτων της Ανατολής και στο δοµέστικο των Σχολών της ύσης, που διοικούσε τα βυζαντινά στρατεύµατα τα οποία βρίσκονταν στα ευρωπαϊκά θέµατα. Λεξικό Du Cange, σ. 320 - Τα στρατεύµατα αυτά (συντάγµατα ιππικού, τα νούµερα δηλ. πεζοί στρατιώτες ως 4.000 και η εταιρεία, η εν ενεργεία αυτοκρατορική φρουρά, που τη στρατολογούσαν από τους ξένους, τους τελευταίους διαδόχους των «φοιδεράτων») ήταν συνήθως στρατοπεδευµένα στη Βιθυνία και ακολουθούσαν στις εκστρατείες τον αυτοκράτορα και σιγά - σιγά, όταν δεν εξεστράτευε ο ίδιος ο αυτοκράτορας, κατέληξε την αρχιστρατηγία να την αναλαµβάνει ο δοµέστικος των Σχολών. Τη µεγάλη περίοδο, σχεδόν έναν αιώνα, από το Βασίλειο Α µέχρι το Νικηφόρο Β, όταν κανένας

35 Λέοντα ΣΤ στα νότια σύνορα της Βουλγαρίας για ν αντιµετωπίσει τον Βούλγαρο ηγεµόνα Συµεών, σε συνεργασία µε τον Ευστάθιο, τον δρουγγάριο των πλωίµων 14, ο οποίος θα επιχειρούσε επιθέσεις µε το βυζαντινό στόλο στις βουλγαρικές ακτές του Ευξείνου Πόντου. 15 Τέλος, ενώ απολάµβανε της απολύτου εµπιστοσύνης του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ 16, συκοφαντείται από τον βασιλεοπάτορα Στυλιανό Ζαούτση στον αυτοκράτορα µε αποτέλεσµα να χάσει τη θέση του δοµεστίκου των Σχολών από το µάγιστρο Κατακαλών του Αβιδήλα και να τοποθετηθεί στρατηγός του θέµατος των Θρακησίων. 17 Σύµφωνα µε τον Συνεχιστή του Θεοφάνη «τελευτᾶ τὸν αυτοκράτορας δεν ήταν στρατιωτικός, ο δοµέστικος ήταν ο σηµαντικότερος στρατιωτικός αξιωµατούχος της αυτοκρατορίας, παρόλο που στο προβάδισµα ερχόταν ακόµα µετά το στρατηγό του θέµατος των Ανατολικών. St. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισµός, 154 - Ο Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Α σ. 629, αναφέρει πως κατά τον 4 ο και 5 ο αι. τα καθήκοντα των δοµέστικων ήταν ποικίλα, χωρίς να περιορίζονται αποκλειστικά στη στρατιωτική τους αποστολή. Αυτά µπορεί να ήταν από απλή συνοδεία νεοσύλλεκτων για κατάταξη µέχρι την επιθεώρηση φορτηγών αµαξών και πλοίων για αποτροπή εξαγωγής σε ξένα κράτη απαγορευµένων εµπορευµάτων και µέχρι τη σύλληψη και οδήγηση στην εξορία ανεπιθύµητων προσώπων. - Ο J. Haldon, State, Army and Society, V (Administrative Continuities) σ. 5 σηµ. 6, γράφει ότι ο διοικητής της µονάδας δηλ. ο tribunus και ο υπαρχηγός του ο vincarius, που ακολουθούνταν από τον primicerius ( που θα µπορούσε να είναι ο δοµέστικος ή βοηθός του tribunus) και οι αξιωµατικοί που πολεµούν και οι νεότεροι αξιωµατούχοι και οι γεροντότεροι κατώτεροι αξιωµατούχοι κάνουν όπως θα έκαναν οι καθοδηγητές που κρατούσαν λάβαρα και τροµπέτες. 14 ρουγγάριος του πλωίµου ονοµάζονταν ο στρατηγός του αυτοκρατορικού ναυτικού και ήταν ένα αξίωµα που προβιβάστηκε ανάµεσα στα αξιώµατα των στρατηγών, κατά τη βασιλεία του Λέοντα ΣΤ, αφού παλιότερα οι επικεφαλής του στόλου ονοµάζονταν «κόµητες» και «κένταρχοι». Λεξικό Du Cange, σ. 334 - Την τούρµα για στρατιωτικούς σκοπούς την υποδιαιρούσαν σε τρεις µοίρες, κάθε µία και από ένα δρουγγάριο, και τη µοίρα σε δέκα οµάδες ή τάγµατα, το καθένα κάτω από τις διαταγές ενός κόµητα. St. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισµός, 153. - Ο J. Haldon, State, Army and Society, VII (Military service, lands, and the status of soldiers) σ. 45, υποστηρίζει πως ο «δρούγγος», που πιο απλά αποδίδεται ως ταξιαρχία, δεν εµφανίζεται να έχει κάποια γεωγραφική ταυτότητα, αλλά αναφερόταν σε ένα τακτικό οργανωτικά σώµα. Ο χιλίαρχος ήταν το ισοδύναµο, αλλά και ελληνικός όρος για το «δρουγγάριο», που ήταν υπεύθυνος για την επιθεώρηση και το «αδνούµιον», και στον οποίο ο φτωχός στρατιώτης Μουσούλιος στο «Βίο του Φιλαρέτου» ήταν εντεταλµένος να δίνει αναφορά. 15 Συνεχιστής Θεοφάνη, 358. 7 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 176.8 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 319 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, 60-61 16 Συνεχιστής Θεοφάνη, 359. 17 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 177.36 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 321 17 Συνεχιστής Θεοφάνη, 359.18 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 177.37 και 178.38 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 321

36 βίον ἐν γῆρᾳ καλῶ» 18, αφού δοξάστηκε στα πεδία των µαχών «πολλὰς δὲ καὶ γενναίας ἀνδραγαθίας διὰ πάσης αὐτοῦ ἐν τοῖς πολέµοις καταπραξάµενον βιοτῆς, καὶ πολλὰ κατὰ τῶν Ἀγαρηνῶν καὶ τῶν ἄλλων ἐθνῶν στησάµενος τρόπαια» 19 Αυτός, λοιπόν, είχε δύο γιους τον Λέοντα και τον Βάρδα. 20 Ο Λέων Φωκάς κατείχε τα αξιώµατα του µαγίστρου και του δοµέστικου των Σχολών το 917 21 και ηττήθηκε από τους Βουλγάρους του Συµεών στη µάχη του Αχελώου, 22 κοντά στην Αγχίαλο. Το 919 προσπάθησε να αντιδράσει εναντίον του Ρωµανού Λακαπηνού, που από τις 28 Απριλίου του ίδιου έτους ανακηρύχθηκε βασιλεοπάτωρ, 23 και να επιχειρήσει την ανατροπή του, καταλαµβάνοντας ίσως και το θρόνο της αυτοκρατορίας. 24 Στο τέλος όµως έµεινε µόνος του, αφού τον εγκατέλειψαν οι συνεργάτες του. 25 Έτσι τον συνέλαβε ο Μιχαήλ του Βαρέος µαζί µε άλλους 26 στο 18 Συνεχιστής Θεοφάνη, 360. 5 - Βλ. G. Schlumberger, Νικηφόρος Φωκάς, 53 19 Συνεχιστής Θεοφάνη, 360. 2 κ.ε. 20 Συνεχιστής Θεοφάνη, 360. 5 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 178.44 κ.ε. - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 296 21 Συνεχιστής Θεοφάνη, 388. 21 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 203.79 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 349 - G. Ostrogorsky, Ιστορία, 140 22 Συνεχιστής Θεοφάνη, 389.10 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 203.93 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 349 - Ο G. Ostrogorsky, Ιστορία, 140, αναφέρει την τοποθεσία που έγινε η µάχη ως Αχελώ. - Η Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β2, 86-87 σηµ. 2, γράφει πως οι περισσότεροι χρονογράφοι παρασυρµένοι από το λαϊκότερο όνοµα της πόλης Αχελώ ή Αχελός µιλάνε για µάχη η οποία προς τῶ Ἀχελώῳ συγκεκρότηται ποταµῶ (Θεοφ. Συνεχ. 389.12, Γ. Μον. 881.17, στον Σκυλ. 203.95 πρὸς τῶ Ἀχελώῳ φρουρίῳ), ενώ πρόκειται για την Αγχίαλο στον Εύξεινο Πόντο. 23 Συνεχιστής Θεοφάνη, 394. 24 - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 351 24 Συνεχιστής Θεοφάνη, 396. 10 κ.ε. Ο Σκυλίτζης αναφέρει: «Τὰ δὲ κατὰ πόλιν ἐνόσει δεινῶς, πολλῶν καὶ µεγίστων ἐπιµαινοµένων τῆ βασιλείᾳ καὶ τῶ ταύτης ἔρωτι φλεγοµένων, ὧν κορυφαῖος ἦν ὁ Φωκᾶς» 205. 58 κ.ε. Ο ίδιος δε ο Λέων Φωκάς ενηµέρωνε τους συνεργάτες του ότι η κίνησή του αυτή γίνονταν υπέρ του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ, Ιωάννης Σκυλίτζης, 209.73 κ.ε. Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 351 - Ο J. C. Cheynet στο έργο του Pouvoir et contestations, 321, υποστηρίζει ότι η επανάσταση του Λέοντα Φωκά το 919 δεν είχε κατεύθυνση εναντίον του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου, αλλά εναντίον του Ρωµανού Λεκαπηνού, δρουγγάριου των πλωίµων, που ήθελε να ελέγχει τη βασιλεία του νεαρού αυτοκράτορα. 25 Συνεχιστής Θεοφάνη, 395. 19 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 351 26 Ιωάννης Σκυλίτζης, 211.16 κ.ε - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 351

37 χωριό Γοηλέοντα 27 κοντά στο κάστρο της Ατεούς, 28 και οι Ιωάννης Τουβάκης και Λέων ο Παστιλάς 29, που στάλθηκαν από τον Ρωµανό Λακαπηνό µε διαταγή να τον µεταφέρουν στην πρωτεύουσα. Αυτοί τον τύφλωσαν χωρίς να έχουν καµιά διαταγή από τον Ρωµανό Λακαπηνό 30, πράγµα που του προκάλεσε µεγάλη οργή 31 στο Παλάτι. Ο Σκυλίτζης µάλιστα σηµειώνει ότι διαποµπεύθηκε µέσα στην Κωνσταντινούπολη. 32 Ο Βάρδας Φωκάς, ο δεύτερος γιος του Νικηφόρου Φωκά του παλαιού, γεννήθηκε περίπου το 879 33 και πέρασε σχεδόν όλη του τη ζωή µέσα στα στρατόπεδα και στα πεδία των µαχών έχοντας κερδίσει µε τα πολεµικά του ανδραγαθήµατα πολλά τρόπαια και νίκες. 34 Νυµφεύθηκε, πριν από το 912, µια θυγατέρα του Ευδόκιµου Μαλεΐνου, αδελφή του πατρικίου Κωνσταντίνου Μαλεΐνου και του µετέπειτα αγίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας Μιχαήλ Μαλεΐνου. Από το γάµο αυτό γεννήθηκαν και µας είναι γνωστοί τρεις γιοι και δυο θυγατέρες. Από τους γιους ο Νικηφόρος ήταν ο πρεσβύτερος και ακολουθούσαν κατά σειρά, ο Λέων και ο Κωνσταντίνος. 35 Ο Βάρδας Φωκάς, λοιπόν, ανέλαβε σηµαντικές θέσεις, όπως αυτή του στρατηγού της Καππαδοκίας και µετά των Ανατολικών, οπωσδήποτε πριν το 919 και µετά το 910, επειδή τον 10 ο αιώνα δεν αναλάµβαναν οι στρατιωτικοί σηµαντικές θέσεις πριν από την ηλικία των 25 ετών. 36 Μάλιστα, στη µάχη του Αχελώου το 917 αναφέρεται από 27 Ο Σκυλίτζης 211.16 το αναφέρει ως «Ὠή Λέων» και ο Γεώργιος Κεδρηνός 295.15 το αναφέρει ως «Γοηλήοντος» πράγµα που σηµαίνει «ὠή Λέοντι». 28 Συνεχιστής Θεοφάνη, 396. 20 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 211.15 - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 297 29 Ιωάννης Σκυλίτζης, 211.18 κ.ε. - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 297 30 Συνεχιστής Θεοφάνη, 397.1 κ.ε. Ο Ιωάννης Σκυλίτζης, 211.19 κ.ε., δίνει και µια άλλη εκδοχή ότι δηλ. αυτοί πήραν εντολή κρυφά από τον Ρωµανό Λεκαπηνό να τον τυφλώσουν «οἱ δὲ τοῦτον κρατήσαντες ἀπετύφλωσαν, ὡς µέν ἔνιοι λέγουσιν, ἐντολὴν λαθραίαν εἰληφότες ἐκ Ρωµανοῦ» - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 351 - R. Morris, Nikephoros Phokas, 92 31 Συνεχιστής Θεοφάνη, 397. 1 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 211.22 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 351 32 Ιωάννης Σκυλίτζης, σελ. 211.30 κ.ε. 33 Ο Λέων ιάκονος 83.16 κ.ε., βεβαιώνει ότι ο Βάρδας πέθανε σε ηλικία 90 ετών στις αρχές του 969 «κατὰ ταύτας δὲ τὰς ἡµέρας συνέβη καὶ τὸν Καίσαρα Βάρδαν, τὸν τοῦ αὐτοκράτορος Νικηφόρου πατέρα, τοῦ βίου µεταστῆναι, ὑπὲρ τὰ ἐννενήκοντα ἔτη διαβιώσαντα..» - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 297 - R. Morris, Nikephoros Phokas, 92 34 Λέων ιάκονος, 83.18 κ.ε. - Βλ. G. Schlumberger, Νικηφόρος Φωκάς, 857 35 Ν. Μ. Παναγιωτάκης, Η βυζαντινή οικογένεια των Πλευστών, ωδώνη, 1 ος τόµος, σ. 258-259, Ιωάννινα 1972 36 J. C. Cheynet, Les Phocas, 298

38 τον Συνεχιστή του Θεοφάνη ως στρατηγός θέµατος µαζί µε τους στρατηγούς Ρωµανό και Λέοντα Αργυρούς. 37 εν φαίνεται να έχει ενεργητική συµµετοχή στην επανάσταση του αδελφού του Λέοντα εναντίον του Ρωµανού Λακαπηνού, ωστόσο αποκλείστηκε και αυτός από όλες τις σηµαντικές θέσεις. 38 Ανακλήθηκε από τον Ρωµανό Λεκαπηνό το 941, που ανησύχησε από την απόβαση των Ρώσων στη Βιθυνία, και διατάχθηκε να τους επιτηρεί αυτούς από την ξηρά µαζί µε τον πρωτοβεστιάριο Θεοφάνη από τη θάλασσα, µήπως επιτεθούν εναντίον της Κωνσταντινούπολης, και, όταν συναντήθηκε µε ένα σύνταγµα Ρώσων, που είχαν βγει για εύρεση τροφής, τους νίκησε και τους σκότωσε όλους. 39 Φυσικά, αυτός έλαβε δραστικά µέρος στη συνωµοσία που έδιωξε τον Ρωµανό Λεκαπηνό από την εξουσία και έγινε, έτσι, ο αγαπητός στρατηγός του Κωνσταντίνου Ζ, µε τον ίδιο τρόπο που ο πατέρας του Νικηφόρος έγινε αγαπητός από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ, πατέρα του Κωνσταντίνου Ζ 40. Προβιβάστηκε σε µάγιστρο και δοµέστικο των Σχολών, στην αρχή του 945 41, και τα πρώτα χρόνια της διοίκησής του πέρασαν ήσυχα, όµως έπειτα οι περισσότερες από τις συγκρούσεις ανάµεσα στον δοµέστικο των Σχολών και τον Sayf ad Dawla τελείωσαν µε νίκη του τελευταίου 42. Το Σεπτέµβριο του 950, ο Sayf ad Dawla εκστρατεύει µέσα στην καρδιά των Μικρασιατικών επαρχιών της 37 Συνεχιστής Θεοφάνη, 389. 6 κ.ε. Ο Σκυλίτζης, 203.90, τον αναφέρει αυτόν ως άρχοντα σε ένα τάγµα «καὶ Ρωµανός καὶ Λέων οἱ τοῦ Ἀργυροῦ παῖδες καὶ Βάρδας ὁ Φωκᾶς ἑτέρων ταγµάτων ἐξῆρχον.» - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 298 38 J. C. Cheynet, Les Phocas, 298 39 Συνεχιστής Θεοφάνη, 424. 15 κ.ε. Ιωάννης Σκυλίτζης, 229. 3 κ.ε. - Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 368 - J.-C. Cheynet, Les Phocas, 298 40 J. C. Cheynet, Les Phocas, 298 Ο J. C. Cheynet στο έργο του Pouvoir et contestations, 325, αναφέρει ότι κατά τον 10 ο αι. η Μικρά Ασία κυριαρχούνταν από δύο αριστοκρατικές οµάδες, αυτή των Φωκάδων Μαλεΐνων από τη µια και των Κουρκούα, Αργυρών και Σκληρών από την άλλη. Οι πρώτοι είχαν ως βάση την Καππαδοκία και εξωτερική υποστήριξη από τους Ίβηρες, ενώ οι δεύτεροι είχαν ως βάση το Χαρσιανό και τους Αρµενιάκους και εξωτερική υποστήριξη από τους Αρµένιους. Όταν στην Κωνσταντινούπολη η εξουσία άλλαζε χέρια, τότε ο νέος αυτοκράτορας έκανε πρόσκληση σ αυτή από τις δύο οµάδες που δεν κατείχε καµιά θέση εξουσίας, έτσι ο Ρωµανός Α Λεκαπηνός, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, έθεσε επικεφαλής του βυζαντινού στρατού τους Κουρκούα, τους Αργυρούς και τους Σκληρούς, ενώ ο Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος, όταν ανέλαβε µόνος του αυτοκράτορας του Βυζαντίου έχοντας βγάλει από τη µέση τον Ρωµανό Α Λεκαπηνό, ανέθεσε πάλι τις υπηρεσίες αυτές στους Φωκάδες Μαλεΐνους. 41 Ιωάννης Σκυλίτζης, 238.35 κ.ε. - Βλ. J.-C. Cheynet, Les Phocas, 298 42 J. C. Cheynet, Les Phocas, 298