ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ To ιπεζεστένι της Θεσσαλονίκης1 Οι κλειστές αγορές, τα «μπεζεστένια», αναπτύχθηκαν στις μεγάλες πόλεις της οθωμανικής περιόδου κύρια το 15ο-16ο-17ο αιώνα. Το μπεζεστένι είναι το εμπορικό κέντρο που καθορίζει την πολεοδομική οργάνωση της αγοράς και σηματοδοτεί την «καρδιά» της2. Ο όρος μπεζεστένι προέρχεται από την περσική λέξη «bez» που σημαίνει το βαμβακερό ή λινό ύφασμα. «Bezzaz» σημαίνει τον υφασματέμπορο. Προσθέτοντας την περσική κατάληξη -istan έχουμε τις δύο λέξεις «bezistan» και «bezzazistan» που σημαίνουν την αγορά υφασμάτων. Παράλληλα άρχισε να προφέρεται και bedesten. Στις περιγραφές των πόλεων της οθωμανικής αυτοκρατορίας από τον περιηγητή Çelebi τον 17ο αιώνα συναντάμε και τις δύο λέξεις3. Η λέξη bezzazistan δε χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για το συγκεκριμένα εμπορικό κτήριο, αλλά για να δηλώσει το μέρος του bazaar που πουλούσε υφάσματα. Ο Cezar αναφέρει μια πρώτη μαρτυρία στα 1272 για το Bezciler 1. Η εργασία αυτή αποτελεί μέρος του μεταπτυχιακού που εγκρίθηκε από το τμήμα ιστορίας και αρχαιολογίας με υπεύθυνο καθηγητή τον κ. Γούναρη. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω τις εφόρους X. Τσιούμη, σήμερα καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, και την Ε. Νικολαΐδου, που μου έδωσαν την ευκαιρία μέσα από τη μελέτη της αναστήλωσης του μνημείου, να διευρύνω το χώρο της έρευνας και να κατανοήσω ιστορικά ζητήματα του τόπου μας. 2. Cezar Μ., Typical commercial buildings of the Ottoman Classical period and the Ottoman construction system, Istanbul 1983, σ. 40. tnalcik H., «The hub of the city: The bedestan of Istanbul», International Journal of Turkish Studies I 1 (1979-80) 117. Kuran A., The Mosque in early Ottoman architecture, Chicago and London 1968, σ. 23. Tankut G., «The spatial distribution of urban activities in the Ottoman city», Actes du Colloque. Structure sociale et développement culturel des villes sud-est Européennes et Adriatiques aux XVIIe-XVIIIe siècles, Bucarest 1975, σ. 252. Goodwin G., A history of Ottoman Architecture, London 1971, σ. 450. Cerasi M., La citta del Levante, civiltà urbana e architettura sotto gli Ottomani nei secoli XVIII-XIX, Milano 1988, σ. 121. O Braudel αναφέρει πως μέσα στην πόλη βρίσκονταν μια άλλη πόλη το μπεζεστένι. Braudel F., The Mediterranean and the Mediterranean world in the age of Philip II, voi, 1, 2. Glascow 1975, σσ. 312,351. 3. Cezar, ό.π., σ. 10. Φάλμπος Φ., «Μπεζεστένια και χάνια στη Σμύρνη», Μικρασιατικά χρονικά Θ' (1961) 130-131. Μοσχόπουλος Ν., «Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή», Ε.Ε.Β.Σ. ΙΣΤ' (1940) 345, υπ. 1. Kreiser Κ., «Bedesten-Bauten im Osmanischen Reich», Istanbuler Mitteilungen, Band 29 (1979) 371.
154 Πελαγία Αοτρεινίδου-Κωτσάκη Είκ. 1. Το μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης. Han και Bezciler pazari στο Kir ehir. Η μαρτυρία αυτή είναι μια ένδειξη ότι η λέξη χρησιμοποιούνταν και για το κτήριο και για το μέρος του bazar που πωλούνταν υφάσματα4. Η λέξη τέλος, έφτασε να σημαίνει το ειδικό κτήριο με τη λειτουργία του μπεζεστενίου. Η σύγχυση ιδιαίτερα ανάμεσα στον αραστά και στο μπεζεστένι είναι συχνή. Για παράδειγμα το μπεζεστένι του Gazi Husrev Bey στο Σεράγεβο, ενώ η κάτοψή του είναι η τυπική του αραστά, περιγράφεται και αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως μπεζεστένι5. Ο Eyice υποστηρίζει ότι συχνά ο διαχωρισμός ανάμεσα στο μπεζεστένι και τα άλλα εμπορικά κτήρια δεν είναι σαφής. Πέρα από τη «σύγχυση» που αναφέρθηκε προηγουμένως ανάμεσα στον αραστά εμπορικό κτήριο με καταστήματα εν σειρά και το μπεζεστένι ή ανάμεσα στ άλλα εμπορικά κτήρια6, οι μελετητές των κτηρίων αυτών δεν διαχώριζαν τα μπεζεστένια 4. Cezar, ό.π.,σ. 11. 5. Cezar, ό.π., σσ. 149-150. Ο Eyice αναφέρει μια σειρά από κτήρια που ενώ ήταν χάνια ή αραστάς αναφέρονται ως μπεζεστένια, όπως η σκεπαστή αγορά του τζαμιού του Selim στην Αδριανούπολη, το ίδιο η αγορά του Sultan Ahmet στην Κωνσταντινούπολη, το Misir çarÿi της Κωνσταντινούπολης, η αγορά του Sokollu τζαμιού στο Luleburgaz κ.ά. Eyice S., «Les bedestens dans l architecture Turque», Atti del secondo Congresso internazionale di Arte Turca, Napoli 1965, <i. 116. 6. Eyice, ό.π., σ. 116, Cerasi, ό.π., σ. 125. Kreiser, ό.π., σ. 368.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 15 5 Σχ. 1. Κάτοψη της στέγης του μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης αρχική φάση (από το A history of Ottoman Architecture του G. Goodwin). από τις άλλες αγορές. Για πρώτη φορά ο Unsal επιχειρεί το σαφή διαχωρισμό των μπεζεστενίων στη μελέτη του Turkish Islamic Architecture στα 19597. Από τότε αρκετοί μελετητές, όπως θα δούμε παρακάτω, θα ασχοληθούν με την αρχιτεκτονική, την κοινωνική και οικονομική λειτουργία των κτηρίων αυτών. Οικονομική λειτουργία των μπεζεστενίων Η στενή σχέση των μπεζεστενίων με την πόλη, η οργάνωση του εμπορικού κέντρου γύρω από το εμπορικό αυτό κτήριο, «η πόλη μέσα στην πόλη», όπως ονομάζει ο Braudel το μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης8, εντοπίζεται στο 15ο-16ο αιώνα. Τα κτήρια αυτά σηματοδοτούν την «οικονομική άνθηση», αλλά ταυτόχρονα και το στενό κρατικό έλεγχο της οθωμανικής κυβέρνησης. Αν και ορισμένα μπεζεστένια θα οικοδομηθούν αργότερα από το 16ο αιώνα αριθμός ελάχιστος όπως θα δούμε δεν θα διαφοροποιηθούν τυπο- 7. Eyice, ό.π., σ. 113. 8. Braudel, ό.π., σ. 351.
156 Πελαγία Αοτρεινίδου-Κωταάκη λογικά, αλλά και δεν θα διαφοροποιήσουν την οικιστική οργάνωση του εμπορικού κέντρου των πόλεων9. Το μπεζεστένι που ορίζει και το κέντρο του εμπορικού τμήματος της πόλης αναφέρεται στα διάφορα οθωμανικά αρχεία ως ένας από τους πιο σημαντικούς θεσμούς της πόλης. Ο Çelebi περιγράφοντας τις οθωμανικές πόλεις του Που αιώνα τις χωρίζει σε δυο κατηγορίες, σ αυτές που είχαν μπεζεστένια και σ αυτές που δεν είχαν10. Φαίνεται αρκετά ακριβής στις περιγραφές του στο σημείο αυτό, επισημαίνει σε αρκετές πόλεις την απουσία του μπεζεστενίου και τονίζει αρκετές φορές ότι τα εμπορικά χάνια στις περιπτώσεις αυτές λειτουργούσαν ως μπεζεστένια11. Κατά κανόνα, όλα τα μπεζεστένια ήταν βακουφικά κτίσματα, αποτελούσαν δηλαδή σημαντικές πηγές ενίσχυσης των θρησκευτικών και κοινωφελών ιδρυμάτων, εξασφάλιζαν υψηλά εισοδήματα στον ιδρυτή τους και χτίζονταν από σουλτάνους, πασάδες, βεζύρηδες, μπέηδες και γενικά ανώτερους αξιωματούχους του οθωμανικού κράτους12. Αναφέρθηκε προηγουμένως ότι ο όρος bezzazistan χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για να δηλώσει το μέρος του παζαριού που πουλούσε υφάσματα. Όπως υποστηρίζει ο ïnalcik, το εμπορικό κέντρο των μουσουλμανικών πόλεων, όπου οι έμποροι εμπορεύονταν την πρώτη ύλη των υφασμάτων (μετάξι, μαλλί, βαμβάκι κλ.) και διέθεταν τα προϊόντα στις μακρινές αγορές, ονομαζόταν bezzazistan13. Το εμπόριο των υφασμάτων υπήρξε πάντα σημαντικό στην Εγγύς Ανατολή. «Το εμπόριο του μεταξιού έφερε τους Βυζαντινούς για πρώτη φορά σε επαφή με τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους ως τον Καύκασο και όπως και οι Βυζαντινοί, βρίσκονταν σε προστριβές με τους Πέρσες εξ αιτίας του εμπορίου του μεταξιού»14. Οι πόλεις και τα χωριά της Αιγύπτου ζούσαν για αιώνες από την επεξεργασία των υφασμάτων. Η επεξεργασία των λινών υφασμάτων στη Ν. Αίγυπτο και των μάλλινων και βαμβακερών στην Κεντρική και Βόρεια Αίγυπτο απασχολούσε σημαντικό αριθμό του αιγυπτιακού πληθυσμού. Στη διάρκεια του 16ου αιώνα οι οθωμανοί μονοπωλούσαν το εμπόριο του μεταξιού και των μπαχαρικών και η Προύσα γινόταν ο ενδιάμεσος σταθμός για το εμπόριο Ανατολής και Δύσης, όπου το μετάξι από την Περσία και 9. Cezar, ό.π., σ. 164. 10. ïnalcik, 1979-80, ό.π., ο. 2. Kreiser, ό.π., α 368. Cezar, ό.π., αα. 166-167. 11. Cezar, ό.π., σ. 167. 12. ïnalcik, 1979-80, ό.π., α. 2. Kreiser, ό.π., α. 372. Cezar, ό.π., σ. 235. Ïnalcik Η., «The Ottoman Economie mind and aspects of the Ottoman economy», X The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London 1978, o. 208. 13. ïnalcik H., «The foundations of the Ottoman economico-social system in cities», Studia Balkanica, III la ville balcanique XVe-XIXe siecles (Sofia 1970) 21, υπ. 17. 14. Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. A', Αθήνα 1978, α. 140.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 15 7 τα μπαχαρικά από τις Ινδίες ανταλλάσσονταν για τα ευρωπαϊκά μάλλινα15. Η Προύσα λοιπόν «ήταν ένα σημαντικό κέντρο μεταξοβιομηχανίας και έκανε εξαγωγή ελαφρών και βαριών μεταξωτών διάφορων τύπων για τον εφοδιασμό της εσωτερικής και εξωτερικής αγοράς»16. Το μετάξι που έφερναν τα καραβάνια από την Περσία ξεφορτωνόταν στο μπεζεστένι, όπου κάθε hamji έμποροι που ασχολούνταν με το ακατέργαστο μετάξι αγόραζε το μερίδιό του. Την πρώτη αυτή ύλη την πουλούσε στους υφαντουργούς, αφού πρώτα φρόντιζε για την επεξεργασία τους, δηλαδή για το κουβάριασμα, το πλέξιμο και το βάψιμο17. Τα κτήρια αυτά, δηλαδή τα μπεζεστένια, λειτουργούσαν ως κέντρα γενικότερα προώθησης του εμπορίου των υφασμάτων, ήταν συνήθως κέντρα διαμετακομιστικού εμπορίου, αλλά σε αντίθεση με τα χάνια δεν λειτούργησαν ποτέ ως κέντρα βιοτεχνικής παραγωγής. Ενώ δηλαδή ορισμένα χάνια λειτούργησαν, ιδιαίτερα στην Προύσα, ως εργαστήρια της βιοτεχνικής παραγωγής των υφασμάτων, το μπεζεστένι και γενικότερα όλα τα μπεζεστένια ήταν αποκλειστικά κέντρα εμπορίου. Οι περισσότερες λοιπόν πόλεις που συμμετείχαν στο εμπόριο των υφασμάτων είχαν και ένα μπεζεστένι. Η Αδριανούπολη ήταν μια πόλη με μπεζεστένι, όπου οι έμποροι υφασμάτων της τσόχας (çuha) και των βαμβακερών (bezzaz) έκαναν σημαντικό εμπόριο και με υφάσματα που εισάγονταν από την Ευρώπη, ιδιαίτερα από τη Φλωρεντία και το Λονδίνο, αλλά και με τα εγχώρια μάλλινα της Θεσσαλονίκης18. Οι bezzaz εισάγανε τα είδη τους κυρίως από τη Δ. Μ. Ασία και σε μικρότερες ποσότητες από την Αίγυπτο, Υεμένη και Ινδία. Το μπεζεστένι της Αγκυρας σχεδιάστηκε ειδικά για το εμπόριο και την εξαγωγή της ντόπιας παραγωγής του mohair19. Η Φιλιππούπολη, που ήταν κέντρο εξαγωγής του αμπά και στα μέσα του 16ου αιώνα ο αμπάς εξαγόταν στη Συρία, στη Δαμασκό και οι εξαγωγές έφταναν μέχρι το Χαλέπι20, είχε και αυτή μπεζεστένι. Η Θεσσαλονίκη, μια άλλη πόλη με μπεζεστένι, πέρα απ ό,τι τα μάλλινα της εξασφάλιζαν την επάρκεια των στρατιωτικών προμηθειών, ήταν δηλαδή μια υφαντουργία «οικιακής ανταπόκρισης», τα μάλλινά της εξάγονταν στα 15. islamoglu Η., Keyder C, «Agenda for Ottoman Study», Review 11 (Summer 1977) 42. 16. Inalcik Η., «Ο σχηματισμός κεφαλαίου στην Οθωμανική αυτοκρατορία» στο Σ. Ασδραχάς, (επ.) Η οικονομική δομή των Βαλκανικών χωρών, Αθήνα 1979, σ. 507. 17. Inalcik, 1979, ό.π., α. 510. 18. inalcik, 1979, ό.π., σ. 517. 19. inalcik, 1979-80, ό.π., σ. 2, υπ. 8. 20. Todorova Μ., «Handicrafts and guild organisation in Bulgaria», Economies Méditerranéennes équilibrés et intercommunications XlIIe-XIXe siècles, Tome III (Athènes 1986) 276.
158 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτοάκη Βαλκάνια και βόρεια του Δούναβη21. Ωστόσο, το τέλος του 16ου αιώνα, θα σημάνει και την αρχή άλλων διαδικασιών και εξελίξεων με πολλαπλές επιπτώσεις στις οικονομικές και κοινωνικές δομές της αυτοκρατορίας και συνακόλουθα στην οργάνωση των πόλεων. Για παράδειγμα, η καταστροφή «των δρόμων του μεταξιού» με τις κοινωνικές αναταραχές που θα ξεσπάσουν στη Μ. Ασία στο τέλος του 16ου αιώνα, θα επιταχύνουν την παρακμή των πόλεων, όπως η Προύσα22. Οι οικονομικές λειτουργίες των μπεζεστενίων, όπως προκύπτουν μέσα από τις δημοσιευμένες πηγές, φαίνεται ότι ήταν σαφώς καθορισμένες. 1. Το μπεζεστένι ήταν το κτήριο όπου φυλάγονταν με ασφάλεια και πουλιούνταν τα πολύτιμα εισαγόμενα και μη αγαθά, κύρια υφάσματα αλλά και πολύτιμες πέτρες, μέταλλα, χρυσό, ασήμι και κοσμήματα23. Ήταν το κατεξοχήν εμπορικό κτήριο πώλησης υφασμάτων και οι κάτοχοι των καταστημάτων του μπεζεστενίου θεωρούνταν πλούσιοι και είχαν τη γενική κοινωνική αναγνώριση24. Στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν δύο μπεζεστένια, το Eski Bedesten (παλιό μπεζεστένι) και το Yeni ή Sandal Bedesten (νέο μπεζεστένι ή του μεταξιού). Ενώ στο παλιό μπεζεστένι πωλούσαν κοσμήματα, πολύτιμες πέτρες και μέταλλα, στο νέο μπεζεστένι, όπως αναφέρει ο Çelebi, πωλούσαν μετάξι και πολυτελή υφάσματα25. Το μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης ήταν το κέντρο της συναλλαγής των εμπόρων των πολυτελών υφασμάτων. Οι έμποροι του μπεζεστενίου αποτελούσαν μια συντεχνία και κατείχαν από τον ίδιο το Σουλτάνο το δικαίωμα του μονοπωλίου των υφασμάτων αυτών. Ο ïnalcik αναφέρει πως, όταν παρόμοια υφάσματα μ αυτά που εμπορεύονταν στο μπεζεστένι πουλήθηκαν στο Γαλατά, οι έμποροι του μπεζεστενίου διαμαρτυρήθηκαν στον ίδιο το Σουλτάνο. Στα μέσα του 16ου, όμως, ήδη φαίνεται ότι το προνόμιο αυτό αφαιρείται από τους εμπόρους του μπεζεστενίου, από την ίδια την οθωμανική κυβέρνηση26. 2. Ήταν το κέντρο όπου οι (kaid) ή (kain) εγκατεστημένος έμπορος (υπήρχαν και έμποροι που ταξίδευαν χωρίς να διαθέτουν μόνιμη εγκατάσταση, οι saffar), οργάνωναν τα καραβάνια, κανόνιζαν και αποφάσιζαν τις 21. ïnalcik Η., «Capital in the Ottoman Empire», XII The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London 1978, o. 118. 22. Islamoglu - Keyder, ό.π., σ. 43. Barkan, 1975, σ. 3. 23. Kuran, ό.π., ο. 23. Unsal B., Turkish Islamic Architecture in Seijuk and Ottoman times, London 1959, 0.56. ïnalcik, 1979-80,o. 2. Cezar, ό.π., σσ. 10-11,235-238. Eyice, ό.π.,ο. 113. 24. Οι έμποροι του μπεζεστενίου διέθεταν κύρος και θεωρούνταν «σύμβολα» τιμιότητας, γι αυτό και τους καλούσαν να καταθέσουν στα δικαστήρια ως ειδικούς στην επίλυση εμπορικών ζητημάτων. Cezar ό.π., σσ. 238-239. 25. ïnalcik, 1979-80, ό.π., σ. 5, υπ. 20. Mantran, 1962, σσ. 465-467. 26. ïnalcik, 1979-80, ό.π., σ. 3.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 15 9 Σχ. 2. Κάτοψη του μπεζεστενίον της Προύσας και του Ulu carni (7 μπεζεστένι -10 Uhi carni) (από το αρχείο της 9ης Εφορείας Βυζ. Αρχαιοτήτων - της Π. Αστρεινίδου - σχεδ. παρουσίαση Ε. Μάλλη). επενδύσεις τους. Ήταν επίσης το μέρος όπου γίνονταν δημόσιες και σημαντικές δικαιοπραξίες. 3. Ήταν ο τόπος όπου κατατίθενταν χρήματα, κοσμήματα και πολύτιμα έγγραφα που αφορούσαν στη ζωή των κατοίκων της πόλης. Λειτουργούσαν
160 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτσάκη δηλαδή ως είδος σημερινής τράπεζας27. Τα χρήματα που κατατίθενταν μπορούσαν να παραμείνουν με ασφάλεια για χρόνια. Τα βακουφικά έσοδα επίσης μπορούσαν να κατατεθούν στο μπεζεστένι και τα έξοδα του βακουφιού να αντιμετωπισθούν με τις αναλήψεις που θα γίνονταν από την κατάθεση28. Επίσης στο μπεζεστένι φυλάγονταν οι περιουσίες και οι κληρονομιές των πολιτών που είχαν πεθάνει. Οι περιουσίες αυτές προκειμένου να απομακρυνθούν από το μπεζεστένι έπρεπε πρώτα να καταγραφούν. Ο Inalale αναφέρει ότι σύμφωνα με τα βακουφικά κατάστιχα της Αγίας Σοφίας στα 1488 υπήρχαν στο μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης 126 καταστήματα που διέθεταν έναν ιδιαίτερο χώρο-sanduk για την ασφαλή φύλαξη των αντικειμένων αξίας29. Το ουσιαστικό σημείο είναι ότι τα κτήρια αυτά παρείχαν ασφάλεια και προστασία. Δεν έκλειναν μόνο οι πύλες τους «ερμητικά» το βράδυ, αλλά στο εσωτερικό του διανυκτέρευαν ειδικοί φύλακες, οι πασβάντηδες30. 4. Μια άλλη σημαντική λειτουργία του μπεζεστενίου ήταν εκείνη της παρακολούθησης των ισοτιμιών του οθωμανικού νομίσματος με τα ξένα νομίσματα. Η κίνηση των τιμών καταγραφόταν στα βιβλία του Eski Bedesten της Κωνσταντινούπολης από τον Bedesten Kethüdasi. Ο ίδιος ήταν υπεύθυνος για τον έλεγχο και τη γνησιότητα των κραμάτων των πολύτιμων μετάλλων που χρησιμοποιούσαν οι κοσμηματοπώλες31. 5. Μια επίσης σημαντική μαρτυρία διασώζουν οι πηγές για το μπεζεστένι της Προύσας. Ο dagmaci που ήταν ο κρατικός υπεύθυνος για τον έλεγχο της ποιότητας των υφασμάτων, σφράγιζε και επικύρωνε τη γνησιότητα της ποιότητας των υφασμάτων32. 6. Τέλος, θα αναφερθούμε σε μια τελευταία λειτουργία που διασώζουν οι πηγές για τα μπεζεστένια της Κωνσταντινούπολης, δηλαδή της αγοράς των δούλων. Το εμπόριο ορισμένων δούλων πραγματοποιόταν μέσα στα μπεζεστένια, όπου οι δούλοι εκτίθενταν ως εμπορεύματα και οι αγοραστές μπορούσαν να αγοράσουν αυτούς που επέλεγαν33. 27. Kuran, ό.π., σ. 23. Cezar, ό.π., σ. 235. Inalale, 1979-80, σσ. 1-3. 28. Cezar, 1985, σ. 235. Mantran R., Istanbul dans la seconde moitié du XVIIe siede, Paris 1962,a. 453. 29. Kuran ό.π., a. 23. Αναφέρονται από τον White ειδικά κουτιά «strong, fire-proof boxes sunken into a wall of masonry under the floor» ή από τον Dermschawn «wooden boxes in which precious textiles are stored in the shops», inalcik, 1979-80, ό.π., a. 5, υπ. 21. 30. Inalcik, 1979-80, ό.π., a. 10. Cezar, ό.π., a. 232. 31. Cezar, ό.π., a. 238. 32. Cezar, ό.π., a. 232. 33. Την πληροφορία για το εμπόριο των δούλων στα μπεζεστένια τη δίνει ο Inalcik, 1979-80, ό.π., σ. 5, υπ. 20. Ο Braudel αναφέρει πως οι δούλοι εκτίθενταν μέσα στο μπεζεστένι της
Λειτουργία των μπεζεστενίων οτην αγορά της οθωμανικής περιόδου 161 Στα μπεζεστένια, κέντρα συναλλαγών υφασμάτων, κοσμημάτων και γενικότερα του χρήματος, που λειτουργούσαν ως φορείς εξουσίας ως ένα σημείο του ίδιου του κράτους, εκτός από τους εμπόρους, υπήρχαν και ορισμένοι «υπάλληλοι», οι αρμοδιότητες των οποίων ήταν σαφώς καθορισμένες, που φρόντιζαν για την καλή λειτουργία του κτηρίου. Ένας απ αυτούς ήταν ο déliai ή tellâl, επιφορτισμένος με τη διατήρηση της τάξης. Πολλές φορές οι ίδιοι λειτουργούσαν και ως «πράκτορες» των εμπόρων, πουλώντας ορισμένα εμπορεύματα έξω από το ίδιο το κτήριο. Για παράδειγμα στο μπεζεστένι της Προύσας πωλούσαν το μετάξι (μεταξωτή κλωστή) έξω από το κτήριο. Συμφωνούσαν ως προς τη χαμηλότερη τιμή που θα έπρεπε να πωληθεί το εμπόρευμα και γυρνούσαν ζητώντας προσφορές μέχρι να καταλήξουν στην πιο συμφέρουσα34. Υπήρχαν επίσης οι νυχτοφύλακες pasban που φύλαγαν το κτήριο τη νύχτα35. Το μπεζεστένι έκλεινε ερμητικά τη νύχτα και οι νυχτοφύλακες που διανυκτέρευαν, φρόντιζαν να μην παραμένει κανένας μέσα. Το πρωί πριν την είσοδο των εμπόρων στο μπεζεστένι, διαβάζονταν προσευχές. Ο Cezar αναφέρει την πληροφορία ότι στο μπεζεστένι της Tosya στα 1787 είχε οριστεί από το σουλτάνο Abdulhamîd I συγκεκριμένο άτομο που θα διάβαζε τις προσευχές το πρωί στο άνοιγμα του μπεζεστενίου36. Οι χαμάληδες του μπεζεστενίου ήταν μια άλλη κατηγορία που φρόντιζε σε περίπτωση πυρκαγιάς για τη μεταφορά των εμπορευμάτων έξω από το κτήριο37. Οι νυχτοφύλακες (pasban) και οι dellâl διορίζονταν με βεράτι του σουλτάνου, ελέγχονταν και τιμωρούνταν σε περίπτωση που «πρόσβαλλαν» ή ανακαλύπτονταν καταχραστές από τον kethüda του μπεζεστενίου. Ο kethüda του μπεζεστενίου διοριζόταν από το ίδιο το κράτος και λειτουργούσε και ως υπεύθυνος των υπαλλήλων του κτηρίου αλλά και ως αντιπρόσωπος των εμπόρων38. Κωνσταντινούπολης και οι αγοραστές περνώντας από μπροστά τους πολλές φορές «έφτυναν» στο πρόσωπό τους, για να ξεχωρίσουν τους νέους από τους γηραιύτερους. Ήθελαν να δουν αν υπήρχε κάποιο στρώμα πούδρας στα πρόσωπά τους, που μέσα στο σκοτεινό μπεζεστένι μπορούσε να ξεγελάσει τον αγοραστή. Braudel, ό.π., σσ. 312-313. 34. Cezar, ό.π., σσ. 231,248, υπ. 162. 35. Cezar, ό.π., σσ. 232-238. Inalcik, 1979-80, ό.π., σ. 10. Ο Φάλμπος τους ονομάζει «μπεζήδες», αλλά φαίνεται πως η πιο συχνή ονομασία των φυλάκων αυτών ήταν πασβάντηδες. Φάλμπος, ό.π., σ. 131. 36. Cezar, ό.π., σ. 233. 37. Cezar, ό.π., σ. 232. 38. Για τις αρμοδιότητες του kethüda του μπεζεστενίου στους Cezar, ό.π., σσ. 231-234 και Inalcik, 1979-80, ό.π., σσ. 9-10.
162 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτσάκη Ιστορικά-αρχιτεκτονικά στοιχεία των μπεζεστενίων Το πρώτο οθωμανικό μπεζεστένι χτίστηκε από τον Βαγιαζίτ στην Προύσα. Αν και τουλάχιστον εκατό χρόνια νωρίτερα, ένα άλλο κτήριο, «το χάνι του bezzaz» στο Beysehir, βακουφικό κτίσμα του τζαμιού του Emir Esrefoglu στα 1297, αποτελεί κατά τον Cezar το αληθινό «πρωτότυπο» των κατοπινών οθωμανικών μπεζεστενίων. Ένα άλλο κτήριο στην Alanya, την περίοδο των Σελτζούκων, πιστεύεται ότι υπήρξε μπεζεστένι, αν και η άποψη αυτή φαίνεται ότι έχει αμφισβητηθεί. Ο Cezar υποστηρίζει ότι από την περιγραφή του κτηρίου αυτού που παραδίδεται από τον Çelebi φαίνεται πως πρόκειται για μια σειρά καταστημάτων, δηλαδή για έναν αραστά39. Επίσης το παλιό μπεζεστένι (Eski Bedesten) της Κωνσταντινούπολης θα υποστηριχθεί από ορισμένους ερευνητές ότι ήταν κτήριο της βυζαντινής περιόδου, ενώ από άλλους θα αμφισβητηθεί40. Τα μπεζεστένια ήταν σχεδόν όλα κτήρια ορθογωνικής κάτοψης και σπανιότερα τετραγωνικής. Η ενότητα του τετράγωνου θολοσκέπαστου χώρου που επαναλαμβάνεται χαρακτηρίζει και τους δύο τύπους των κατόψεων. Ο συνδυασμός της θολωτής ενότητας, που ανάλογα μεγαλώνει ή μικραίνει, είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό της οθωμανικής αρχιτεκτονικής41. Πεσσοί τετράγωνοι ή σε σχήμα σταυρού ή κίονες φέρουν το θόλο του κάθε ανεξάρτητου τετραγώνου. Η μετάβαση από την τετράγωνη βάση στο κυκλικό θόλο γίνεται συνήθως με τη βοήθεια λοφίων, στοιχείων που η συστηματική ενσωμάτωσή τους στα οθωμανικά κτήρια, δεν αρχίζει νωρίτερα από το δεύτερο τέταρτο του 15ου αιώνα. Ενώ στην πρώιμη οθωμανική αρχιτεκτονική η μετάβαση από τον ημισφαιρικό συνήθως πλίνθινο θόλο στην τετράγωνη βάση γίνεται είτε με τα ημιχώνια, τους μικρούς αψιδοειδείς θολίσκους, είτε με τη ζώνη που συντίθεται από τις σπασμένες τετραγωνικές επιφάνειες, είτε με τα λοφία, από το 15ο αιώνα διαπιστώνεται η συστηματική ενσωμάτωση των λοφίων στα οθωμανικά κτήρια42. Η τυπολογική ομοιότητα ανάμεσα στο οθωμανικό μπεζεστένι, ένα κατεξοχήν κοσμικό κτήριο και το Ulu carni της Προύσας, ένα θρησκευτικό κτήριο, αποδεικνύει ότι η λειτουργία και η χρήση των κτηρίων αυτών δεν είναι συνάρτηση πάντοτε και της αρχιτεκτονικής τους τυπολογίας43 (σχ. 2). Η άποψη 39. Cezar, ό.π., αο. 162-163. Unsal, ό.π., σσ. 56,58. 40. Cezar, ό.π., σσ. 175, 178. 41. Kuran, ό.π., σσ. 30, 150. Goodwin, ό.π., σ. 200. 42. Kuran, ό.π., σ. 31. 43. Sims Ε., «Markets and Caravanserais», στο G. Mitchell (ed) Architecture of the Islamic World, London 1978, σσ. 107, 111. Kuran, ό.π., σσ. 151-152. Mango C., Architettura Bizantina, Milano 1970, σ. 6.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 163 της Tankut, ότι ακριβώς αυτή η ομοιότητα των κατόψεων υποδηλώνει ως ένα βαθμό τη μη εξειδίκευση των λειτουργιών της πόλης την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, πιστεύω ότι δεν είναι απόλυτα τεκμηριωμένη44. Οι αναφορές αυτές στο θολοσκέπαστο τετράγωνο του πρώιμου οθωμανικού ulu carni και γενικότερα στη χρήση αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου που θα περάσει στα μπεζεστένια της οθωμανικής αυτοκρατορίας επισημαίνουν την «τυποποίηση» μεγεθών και σχήματος, τη συνάθροιση των επιμέρους στοιχείων που χαρακτηρίζει την οθωμανική αρχιτεκτονική του 15ου αιώνα. Απαραίτητο εργαλείο για την κατανόηση της αρχιτεκτονικής μιας εποχής παραμένει πάντοτε η γνώση της τεχνικής της εποχής, γιατί από αυτήν θα εξαρτηθεί η δυνατότητα ή η αδυναμία να πραγματοποιηθούν ορισμένα αρχιτεκτονικά σχήματα45. Η τυποποίηση και ο συντηρητισμός χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική του Μωάμεθ του Β'. Οι καινοτομίες την εποχή αυτή σπανίζουν και τα κτήρια οικοδομούνται με μια σπατάλη υλικών και εργατικών χεριών46, μέσα στο πνεύμα πάντα της αρχιτεκτονικής της επηρεασμένης από τη στρατιωτική τέχνη. Ο συντηρητισμός αυτός δε θα αποτυπωθεί μόνο στα μπεζεστένια, αλλά και στα τζαμιά και γενικότερα σ όλα τα δημόσια κτήρια της εποχής. Όπως υποστηρίζει ο Goodwin «τα μεγαλύτερα τζαμιά και μπεζεστένια θα είναι θαυμαστά συμπαγή και οι αναλογίες τους αυστηρά μαθηματικές»47. Τα χαρακτηριστικά αυτά θα προσδιορίσουν και την αρχιτεκτονική των μπεζεστενίων. Τα στοιχεία της «κλασικής» οθωμανικής αρχιτεκτονικής θα τα συναντήσουμε αργότερα στα τζαμιά που χτίστηκαν στη διάρκεια των χρόνων του Βαγιαζίτ του Β ', η δημιουργία της καινούργιας γλώσσας στην οθωμανική αρχιτεκτονική θα καθιερωθεί αργότερα στα χρόνια του Süleymam48. Η αρχιτεκτονική όμως των μπεζεστενίων όχι μόνο δε φέρνει καινοτομίες, αλλά αντίθετα παρουσιάζει μια τυποποίηση μεγεθών και σχημάτων49 που θα ακολουθηθεί σε όλη τη χρονική διάρκεια της οικοδόμησης των αγορών αυτών. Φυσικά οι μορφολογικές ιδιαιτερότητες, όπως το είδος των υλικών που θα χρησιμοποιηθούν, θα διαφοροποιηθούν ανάλογα και με το γεωγραφικό χώρο. Το κύριο υλικό δομής μπορεί να είναι ο φυσικός ακατέργαστος λίθος ή η απομίμηση του ψευδοπερίκλειστου με την παρεμβολή των πλίνθων. Ωστόσο η κάτοψη των κτηρίων αυτών δεν διαφοροποιείται ποτέ. Η ενότητα του τετράγωνου θολοσκέπαστου χώρου που επαναλαμβάνεται αποτελεί πάντα το κύριο 44. Tankut, ό.π., σ. 261. 45. Mango, ό.π., α. 7. 46. Goodwin, ό.π., α. 200. 47. Goodwin, ό.π., ασ. 106-107. 48. Kuran, ό.π., σ. 5. Goodwin, ό.π., σ. 197. 49. Unsal, ό.π., α. 58. Goodwin, ό.π., σ. 197.
164 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτσάκη χαρακτηριστικό των κτηρίων αυτών. Για να κατανοήσουμε λοιπόν την «τυποποίηση» της αρχιτεκτονικής των μπεζεστενίων, μια ασφαλής μέθοδος είναι η συγκριτική παρουσίαση ορισμένων κατόψεων των κτηρίων αυτών. Το μπεζεστένί της Προύσας50 Το μπεζεστένί της Προύσας χτίστηκε στα χρόνια του Βαγιαζίτ. Είναι κτήριο ορθογωνικής κάτοψης διαστάσεων 10x33 μ. Έξι τετράγωνοι πεσσοί με κυκλικά τόξα φέρουν τους δεκατέσσερις θόλους. Φωτιστικά ανοίγματα υπάρχουν συμμετρικά στην περιμετρική τοιχοποιία του μπεζεστενίου, από ένα αντίστοιχα κάτω από κάθε τρούλο. Το κτήριο είναι μολυβδοσκέπαστο και έχει 32 εσωτερικά καταστήματα και 68 εξωτερικά51. Η κατανομή αυτή των καταστημάτων στο εσωτερικό δηλώνει τη μεγάλη εκμετάλλευση του χώρου. Όπως αναφέρθηκε, τα μικρά αυτά καταστήματα των μπεζεστενίων εξασφάλιζαν μεγάλα εισοδήματα στο βακούφι. Τα εξωτερικά καταστήματα του μπεζεστενίου της Προύσας στέγαζαν λειτουργίες διαφορετικές από εκείνες των εσωτερικών καταστημάτων. Το μπεζεστένί, της Αδριανούπολης52 Το μπεζεστένί της Αδριανούπολης έχει όπως και το μπεζεστένί της Προύσας δεκατέσσερις θόλους. Οι διαστάσεις του είναι 40,80x78,35 μ. Οι έξι κεντρικοί πεσσοί που φέρουν τους θόλους εδώ δεν είναι τετράγωνοι αλλά ορθογώνιοι. Οξύκορφα ανοίγματα κοσμούν την εξωτερική όψη και αντιστοιχούν δύο σε κάθε στενή πλευρά και επτά σε κάθε μακρά πλευρά. Τα εσωτερικά μικρά καταστήματα αναπτύσσονται κατά μήκος και των τεσσάρων πλευρών του. Η τοιχοποιία του αποτελείται από πελεκητούς λίθους με την παρεμβολή πλίνθινων σειρών. Τα εξωτερικά καταστήματα στέγαζαν λειτουργίες διαφορετικές εκείνων των εσωτερικών καταστημάτων. 50. Οι πληροφορίες για την αρχιτεκτονική του μπεζεστενίου της Προύσας προέρχονται από τους Goodwin, ό.π., σ. 86. Cezar, ό.π., σσ. 171-172. Unsal, ό.π., σ. 58. Kreiser, ό.π., σσ. 380-381. Eyice, ό.π., σ. 115. Sims, ό.π., σ. 107. 51.0 Goodwin αναφέρει 56 καταστήματα. Goodwin, ό.π., σ. 86. 52. Οι πληροφορίες για την αρχιτεκτονική του μπεζεστενίου της Αδριανούπολης προέρχονται από τους Goodwin, ό.π., σ. 86. Cezar, ό.π., σσ. 172-174. Unsal, ό.π., σ. 58, Eyice, ό.π., σ. 115. Kreiser, ό.π., σσ. 381-382.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 165 Το Eski μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης53 Το παλιό μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης είναι από τα λίγα μπεζεστένια που διαφοροποιούν όχι τόσο τη γενική τυπολογία το θολοσκέπαστο τετράγωνο αποτελεί και εδώ το modulus όσο τον αριθμό των θόλων κατά τη στενή όψη του κτηρίου, όπου ο αριθμός δεν είναι ζυγός αλλά μονός. Οι δεκαπέντε θόλοι που αναπτύσσονται σε πέντε σειρές από τρεις θόλους στηρίζονται σε οκτώ πεσσούς μέσω οξυκόρυφων τόξων. Οι διαστάσεις τους στο εσωτερικό είναι 25,35x45,25 μ. Στο τύμπανο του υπέρθυρου της ανατολικής πύλης του παλαιού μπεζεστενίου της Κωνσταντινούπολης απεικονίζεται ένας μονοκέφαλος αετός. Το λιθανάγλυφο αυτό θα αποτελέσει και το σημείο της χρονολογικής αμφισβήτησης του κτηρίου. Αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το κτίσμα ανήκει στη βυζαντινή εποχή. Ανάμεσά τους ο Osman Ergin που στο λήμμα çar$i και bedesten της Εγκυκλοπαίδειας του Ισλάμ, βασισμένος στην περιγραφή του Ibn Batuta για την Κωνσταντινούπολη, θεωρεί ότι το μπεζεστένι ήταν έργο των Βυζαντινών54. Ο αετός στην ανατολική πύλη ενισχύει έτσι την άποψη αυτή. Σίγουρα το λιθανάγλυφο αυτό ως μόνο στοιχείο δεν μπορεί να τεκμηριώσει τη συγκεκριμένη άποψη. Η χρονολόγηση ενός κτηρίου συνεπάγεται τη μελέτη των κτηριολογικών και μορφολογικών στοιχείων του, μαζί με τη γνώση της τεχνικής της εποχής του. Ο inalcik αντίθετα υποστηρίζει ότι η θέση του μπεζεστενίου της Κωνσταντινούπολης εντοπίζεται δυτικά της παλιάς βυζαντινής αγοράς και ότι χτίστηκε στα 1460-146155. Για να ενισχύσει την άποψη αυτή χρησιμοποιεί την περιγραφή του σύγχρονου ιστορικού της εποχής Κριτόβουλου. Το μπεζεστένι της Άγκυρας56 Το μπεζεστένι της Άγκυρας μαζί με τον αραστά αποτελούν μια αρχιτεκτονική ενότητα. Χτίστηκε από τον Mahmut Pasa στη χρονική περίοδο 1464-1471. Τέσσερις τετράγωνοι πεσσοί φέρουν τους δέκα θόλους: φωτιστικά ανοίγματα υπάρχουν ψηλά επάνω από τη στάθμη της οροφής των καταστημάτων του αραστά. Το μπεζεστένι της Άγκυρας αναστηλώθηκε και σήμερα λειτουργεί ως μουσείο. 53. Αντίστοιχα οι πληροφορίες για το μπεζεστένι της Κωνσταντινούπολης προέρχονται από τους Goodwin, ό.π., σ. 332. Cezar, ό.π., σσ. 175-178. Unsal ό.π., σσ. 58-59. Eyice, ό.π., σ. 115. Kreiser, ό.π., σσ. 384-385. Inalcik, 1979-80, ό.π., 1-17. The Encyclopaedia of Islam - Vol. IV, fase. 63-64, Leiden 1973, σσ. 227. 54. Cezar, ό.π., σσ. 175-178, υπ. 44-45. 55. Encyclopaedia of Islam, ό.π., σ. 227. inalcik, 1979-80, ό.π., σ. 4. 56. Goodwin, ό.π., σ. 331. Cezar, ό.π., σσ. 210-213. Unsal ό.π., σ. 58. inalcik 1979-80, ό.π., σ. 2 υπ. 8.
166 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτσάκη Το μπεζεστένι της Καλλίπολης και της ΠεργάμοιΡ7 Στα απλά μπεζεστένια, δηλαδή τα μπεζεστένια με τον ενιαίο, αδιάρθρωτο εσωτερικό χώρο, ανήκει το μπεζεστένι της Περγάμου και της Καλλίπολης. Δύο πεσσοί φέρουν τους έξι θόλους. Σύμφωνα με τις πηγές, το μπεζεστένι της Καλλίπολης αναφέρεται στα βακουφικά κτίσματα του Saruca Pasa στα 1456. Επίσης υπάρχουν τα μπεζεστένια με τον εσωτερικό αδιάρθρωτο χώρο αλλά με εξωτερικά καταστήματα κατά το παράδειγμα των μεγάλων μπεζεστενίων, όπως της Προύσας και της Αδριανούπολης. Είναι τα μπεζεστένια του Terkidag και της Manisa57 58. Τα παραδείγματα αυτά επιβεβαιώνουν τη συμμετρία, την τυποποίηση των αγορών αυτών, τυποποίηση που θα ακολουθηθεί πιστά σ όλο το γεωγραφικό χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μπεζεστένι Θεσσαλονίκης: Ιστορία - Πηγές - Χρονολόγηση Το μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης (εικ. 1, σχ. 1) ανήκει στα πρώτα κτήρια της πόλης μετά την άλωση. Η ανέγερσή του τοποθετείται από τους ιστορικούς Βακαλόπουλο και Δημητριάδη στα χρόνια του Βαγιαζίτ του Β' (1481-1512)59. Την ίδια χρονολόγηση δίνει και ο Ayverdi ο οποίος αναφέρει ότι πιθανά ανεγέρθη στα χρόνια του Βαγιαζίτ του Β ', επειδή στα έσοδα του βακουφιού του Βαγιαζίτ του Β ' από τη Θεσσαλονίκη, καταγράφονται και τα έσοδα από τα υπόγεια και καταστήματα ενός μπεζεστενίου60. Ο Eyice κατεβάζει ακόμη περισσότερο τη χρονολόγησή του και το τοποθετεί, με κάποια αμφιβολία βέβαια, στο α' μισό του 15ου αιώνα61. Ο Kreiser που επιχειρεί και μια γενικότερη χρονολογική κατάταξη των μπεζεστενίων σε όλη την οθωμανική αυτοκρατορία, το τοποθετεί σε μια ευρύτερη χρονολογική περίοδο, ανάμεσα στην άλωση της Θεσσαλονίκης στα 1430 και όχι αργότερα από το 150862. Πριν προχωρήσω στην προσπάθεια χρονολόγησης του μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης, θα συγκεντρώσω τις πληροφορίες που μας δίνουν οι πηγές 57. Cezar, ό.π., σσ. 219-220. 58. Cezar, ό.π., σσ. 186-189. 59. Βακαλόπουλος Α., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 209. Δημητριάδης Β., Τυπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 179. 60. Ayverdi Ε. Η., Avrupa da osmanli mimari eserleri Bulgaristan, Yunanistan, Arnavulduk, IV cild 4, 5, 6 kitab, Istanbul 1982, σ. 267. Η μετάφραση του κειμένου οφείλεται στον αναπληρωτή καθηγητή I. Αλεξανδρόπουλο. 61. Eyice, ό.π.,α. 116. 62. Kreiser, ό.π., σσ. 395-400.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 167 για το μπεζεστένι. Στο mukataa του 1472, που ήταν το κατάστιχο των φόρων και των προσόδων που το κράτος ενοίκιαζε σε ιδιώτες, που δημοσιεύεται από τον Gökbilgin στα 1952 για την Θεσσαλονίκη, αναφέρονται οι φόροι από το παζάρι, τα φρούρια, τους κήπους, τα μποστάνια, τις ελιές, τα χαμάμ και τα έσοδα από τα ενοίκια του μπεζεστενίου63. Ο Lowry στη μελέτη του tahrir defter mufassal (λεπτομερές τεφτέρι καταγραφής) της Κωνσταντινούπολης για τον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης στα 1478 δίνει σημαντικές πληροφορίες για την οργάνωση της πόλης. Μέσα από τα έσοδα λοιπόν των κτηρίων της πόλης καταγράφονται φυσικά και τα συγκεκριμένα κτήρια. Ένα από αυτά είναι και το μπεζεστένι64. Σποραδικές αναφορές στο μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης συναντάμε και σε μεταγενέστερα κείμενα. Ένα φιρμάνι του 1605 αναφέρει: «Επειδή όμως έκάη τυχαίως ή Θεσσαλονίκη, άποτεφρώθη δέ έν τή ύφασματαγορμ καί τό άπαλλακτήριον τούτο φιρμάνιον, τινές έξ ημών κατεγράφησαν πάλι ώς φορολογούμενοι κτηνοτρόφοι...»65. Ο Μουράτ ο Β ' είχε αναθέσει σε ορισμένους από τους νέους και παλαιούς Έλληνες τη φύλαξη των πύργων και των παραλιακών τειχών. Για την υπηρεσία τους αυτή απαλλάχθηκαν από διάφορους φόρους66. Το φιρμάνι που αποδείκνυε την απαλλαγή τους από τους φόρους καίγεται στο μπεζεστένι. Στα 1688 ο περιηγητής Çelebi που επισκέπτεται τη Θεσσαλονίκη περιγράφει γλαφυρά το μπεζεστένι δίνοντας και ορισμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία του κτηρίου: «Υπάρχει όμως εις τήν πόλιν ταύτην θαυμάσιον λιθόκτιστον κτήριον, μολυβδοσκεπές μέ σιδηράς θύρας καί αυτό είναι τό βεζεστένιον. Ό είς τόν οίκο τού εμπορίου εισερχόμενος τά χάνει κυριολεκτικώς άπό τάς ευωδίας τού μόσχου, τού άμβάρεως (άνμπέρ) καί τών άλλων άρωματωδών. Είς τό βεζεστένιον τούτο πόσοι καί πόσοι μυθικώς πλούσιοι έμποροι, κάτοχοι τών θησαυρών τής Αίγύπτου, μετρούν χρυσόν (λίρας) καί γρόσια, τόσον ώστε ό κρότος τού μετρήματος προξενεί φρίκην είς τόν άνθρωπον»67. Μια άλλη πληροφορία για το μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης δίνει το 1715 ο πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη de Boismond: «Οι Τούρκοι απαγόρευαν σε χριστιανούς να αγοράσουν σκλάβους από την εκστρατεία του Μω- 63. Gökbilgin Μ.Τ., Edirne ve Paga Livasi, Istanbul 1952, [167], 152. Η μετάφραση και αυτού του κειμένου οφείλεται στον αναπληρωτή καθηγητή κ. I. Αλεξανδρόπουλο. 64. Lowry Η. W., «Portrait of a city: The population and topography of Ottoman Selanik (Thessaloniki) in the year 1478» Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών Β' (1980-81) 291. 65. Βασδραβέλλη I. Κ., Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, A ' Αρχείον Θεσσαλονίκης 1695-1912, Θεσσαλονίκη 1952, σ. 1. 66. Βακαλόπουλος, ό.π., π. 193. 67. Μοσχόπουλος, ό.π., σσ. 350-51.
168 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωταάκη ριά. Ο πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη de Boismond μας πληροφορεί ότι το 1715ο Μεγάλος Βεζύρης έστειλε τσαούση για να ανακοινώσει στη Θεσσαλονίκη την απαγόρευση. Όσοι είχαν αγοράσει σκλάβους υποχρεώθηκαν να τους παρουσιάσουν στις τοπικές οθωμανικές αρχές και εκείνες τους οδήγησαν στο μπεζεστένι για να πουληθούν σε Τούρκους68. Μια επίσης σημαντική πληροφορία δίνει ένα τουρκικό φιρμάνι του 1720: «υπό τήν έποπτείαν τού Σεϊχ-ούλ Τσλάμ διατελούντων βακουφίων τού μακαρίτου σουλτάνου Μπαγεζίτ Χάν, ύπέβαλεν εις τό κατώφλιον τής ευδαιμονίας Μου άναφοράν εκθέτων ότι άπό άρχαιοτάτων χρόνων εντός τής ύφασματαγοράς τής πόλεως Θεσσαλονίκης, κτήματος τού όρισθέντος βακουφιού, υφάσματα καί άλλα εμπορεύματα καί χρυσά καί αργυρά σκεύη πωλούντες έμποροι, είτε μουσουλμάνοι είτε άπιστοι καί Εβραίοι, άπό τίνων ετών εγκαταλείπουν τάς εντός τής ύφασματαγοράς άποθήκας εμπορευμάτων των καί εξέρχονται είς τά εκτός αυτής καταστήματα, ένθα ένεκα τής μεγάλης πλεονεξίας καί κερδοσκοπίας των πωλούν τά είδη σέ υπερβολικός τιμάς μετροΰντες αυτός με έλλιπήν πήχυν. "Ενεκα τούτου δέν υπάρχει άσφάλεια είς τήν φύλαξιν των πραγμάτων των ορφανών τού λαού καί τών λοιπών παρακαταθηκών, διότι δέν υπάρχουν μουσουλμάνοι έντός τής ύφασματαγοράς. Τό τοιοΰτον προξενεί μεγάλην άδικίαν είς τό βακούφιον τούτο. Όθεν παρεκάλεσε τήν έκδοση υψηλού φιρμανίου Μου, ϊνα οί πωλούντες υφάσματα καί άλλα χρυσά καί άργυρό άντικείμενα καί έμπορεύματα διαταχθοΰν νά πωλούν ταύτα έντός τής ύφασματαγοράς, ώς άρχαιόθεν έγίνετο, καί μή έπιτραπή νά άδικηθή τό βακούφιον»69. Περιγράφοντας τη Θεσσαλονίκη στα 1734 ο Souciet δίνει ορισμένες πληροφορίες για το ίδιο το κτήριο και το ύψος των ενοικίων των καταστημάτων μπεζεστενίου: «Στην ίδια περιοχή υπήρχε και το σωζόμενο ως σήμερα μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης, δηλαδή ένα γεροφτιαγμένο οικοδόμημα με μαγαζιά στο εσωτερικό του, που το στέγαζαν έξι μικροί θόλοι, σε δύο σειρές που υποβαστάζονταν από ανάλογες παραστάδες. Τα μαγαζιά αυτά, που είχαν ενοίκιο 7-8 άσπρα το χρόνο, τα νοίκιαζαν έμποροι υφασμάτων70. Ο F. Beaujour στον πίνακα του εμπορίου της Θεσσαλονίκης στην τουρκοκρατία (1787-1797) αναφέρεται στην πώληση του σατέν στο μπεζεστένι: «Κάθε χρόνο πωλούνταν στο μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης 700-800 κομμάτια σατέν της Φλωρεντίας. Τα σατέν αυτά είναι τα ομορφότερα από όσα κατα 68. Σιμόπουλος Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1700-1800, τ. Β ', Αθήνα 1974, σ. 85. 69. Βασδραβέλλη, ό.π., σ. 145. Μοσκώφ Κ., Θεσσαλονίκη, τομή της μεταπρατικής πόλης, Αθήνα 19782, α. 221, υπ. 10. 70. Ξανθοπούλου-Κυριακοΰ Α., «Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον P. J. Β., Souciet». Μακεδονικά 8 (1968) 191.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 169 σκευάζονται στην Ιταλία71». Μικρές αναφορές στο μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης συναντάμε και στις αρχές του 20ού αιώνα72, η πιο σημαντική απ αυτές ίσως είναι αυτή που αναφέρει ο Δημητριάδης: «Το 1906 τα έσοδα από το μπεζεστένι προορίζονταν για τη σχολή Hamidiye». Το μπεζεστένι είχε «69 μικρά καταστήματα (dolap) και τριγύρω στους εξωτερικούς τοίχους 44»73. Οι πηγές του β' μισού του 15ου αιώνα αναφέρουν πως τα έσοδα από το μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης προορίζονταν για τη συντήρηση του τεμένους του Μουράτ του Β ' στη Θεσσαλονίκη και του συγκροτήματος του Βαγιαζίτ του Β ' στην Κωνσταντινούπολη74. Ίσως ακριβώς αυτή η πληροφορία έγινε αιτία της απόδοσης από όλους τους ερευνητές στα χρόνια του Βαγιαζίτ του Β '. Έτσι όλες οι προσπάθειες χρονολόγησης του μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης δεν παίρνουν υπόψη τους την πληροφορία που είναι ουσιαστικά και η πρώτη μαρτυρία για το μπεζεστένι που δημοσίευσε ο Gökbilgin στα 1952. Η πρώτη αυτή αναφορά των εσόδων του στα 1472 προσδιορίζει ένα terminus ante quem για την ανέγερση του κτηρίου. Ο Cezar είναι ο μόνος ο οποίος χρησιμοποιώντας το κατάστιχο των εσόδων του 1472, το τοποθετεί χρονικά στα χρόνια του Σουλτάνου Μωάμεθ του Β ', στη χρονική περίοδο ανάμεσα στα 1455-145975. Η χρονολόγηση αυτή δε θα πρέπει να θεωρηθεί ως απίθανη. Είναι γνωστό ότι στα τριάντα χρόνια της κυριαρχίας του Μωάμεθ του Β ' όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην Προύσα και την Αδριανούπολη κατασκευάστηκαν γύρω στα 300 τζαμιά, 57 μεντρεσσέδες, 59 λουτρά, 29 μπεζεστένια76. Όπως προκύπτει η εικόνα της Θεσσαλονίκης από τον Lowry, ο ο ποίος δίνει σημαντικές πληροφορίες για την πόλη, ενισχύεται πιστεύω η άποψη της ανέγερσης του μπεζεστενίου αυτήν την περίοδο. Η Θεσσαλονίκη στα 1478 παρουσιάζεται ήδη αρκετά οργανωμένη77. Το μπεζεστένι ανήκε στα πρώτα κτήρια γύρω από τα οποία οργανώνεται η αγορά της πόλης στα χρόνια αυτά78. Η χρονολόγηση λοιπόν των ιστορικών Βακαλόπουλου και Δημητριάδη του μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης στα χρόνια του Βαγιαζί του Β ' δεν παίρνει υπόψη της την πρώτη αυτή μαρτυρία στα 1472 των εσόδων του 71. Beaujour F., Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδος στην Τουρκοκρατία (1787-1797). (Ελληνική μετάφραση Ε. Γαρίδη), Αθήνα 1974, σ. 208. 72. Ancel J., La Macedoine (son evolution contemporaine), Paris 1930, σ. 305. Abbott G. F., The Tale of a Tour in Macedonia, London 1903, σ. 27. 73. Δημητριάδης, ό.π., σ. 207, υπ. 3,4. 74. Cezar, ό.π., σ. 197. 75. Cezar, ό.π., α. 195. 76. Aslanapa Ο, Turkish Art and Architecture, London 1971, σ. 207. 77. Lowry, ό.π., α. 291. 78. Encyclopaedia of Islam, ό.π., σ. 226.
170 Πελαγία Αστρεινίδσυ-Κωτσάκη κτηρίου. Θεωρώ πως η χρονολόγηση που δίνει ο Cezar για την ανέγερση του κτηρίου στα 1455-1459 είναι πολύ πιθανή79. Στοιχεία οικονομικής λειτουργίας του μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης Ελάχιστες ίσως είναι οι πηγές που δίνουν πληροφορίες για τη λειτουργία του μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης, αποδεικνύονται όμως σημαντικές, όπως πιστεύω, γιατί ακριβώς οι τοπικές οικονομικές λειτουργίες επιβεβαιώνουν τις γενικές λειτουργίες, όπως περιγράφηκαν παραπάνω. Η πρώτη πληροφορία αφορά στην πυρκαγιά που στα 1605 αποτέφρωσε το απαλλακτήριο φιρμάνι ορισμένων Ελλήνων και Μουσουλμάνων κατοίκων της Θεσσαλονίκης, που είχαν ορισθεί να προστατεύουν τα τείχη. Το φιρμάνι αυτό βρισκόταν στην υφασματαγορά της πόλης80. Μια δεύτερη πληροφορία έχουμε στα 1720 όταν εγκαταλείπουν την υφασματαγορά οι έμποροι «ένθα ένεκα τής μεγάλης πλεονεξίας καί κερδοσκοπίας των πωλοϋν τά είδη είς υπερβολικός τιμάς καί ένεκα τούτου δέν υπάρχει ασφάλεια είς τήν φύλαξιν των πραγμάτων των ορφανών τού λαού καί των λοιπών παρακαταθηκών, διότι δέν υπάρχουν μουσουλμάνοι εντός τής ύφασματαγοράς»81. Τα δύο λοιπόν αυτά φιρμάνια αποδεικνύονται σημαντικά για το μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης, γιατί ακριβώς δηλώνουν 1) τη φύλαξη πολύτιμων εγγράφων της εποχής που αφορούσαν στη ζωή των κατοίκων της πόλης, 2) τη φύλαξη των περιουσιών (χρυσαφικά ή χρήματα) των ορφανών, 3) τον έλεγχο των κερδών των εμπόρων του μπεζεστενίου, που αποσκοπούσε στη δημιουργία μεγαλύτερων κερδών με την εξασθένιση του αυστηρού ελέγχου που υπήρχε μέσα στο μπεζεστένι. Μια άλλη πληροφορία, αυτή του προξένου της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη de Boismond για τη μεταφορά στα 1715 των σκλάβων που είχαν αγοραστεί στην εκστρατεία του Μόριά στο μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης, υποδηλώνει πιστεύω αντίστοιχες λειτουργίες αγοράς δούλων μέσα στο μπεζεστένι με εκείνες του μπεζεστενίου της Κωνσταντινούπολης82. Οι εργασίες στερέωσης του κτηρίου έχουν προσθέσει και αυτές στοιχεία και πληροφορίες εξίσου σημαντικές. Το τμήμα της ασημένιας σφραγίδας, που η έρευνα εντόπισε στην τομή του βόρειου πεσσού του κτηρίου, όπου αναγράφονται οι λέξεις Osmanli Devieti (οθωμανικό κράτος) και sahih (γνήσιο)83 υποδηλώνουν, πιστεύω, λειτουργίες παρόμοιες εκείνων του μπεζεστενίου της Κωνσταντινούπολης. Δη- 79. Cezar, ό.π., σ. 195. 80. Βασδραβέλλης, ό.π., σ. 1. 81. Βασδραβέλλης, ό.π., σ. 145. Μοσκώφ, ό.π., α. 221, υπ. 10. 82. Braudel, ό.π., σσ. 312-313. Inalale, 1979-80, ό.π., α. 5, υπ. 20. 83. Αστρεινίδου-Κωτσάκη Π., «Χαράγματα στους μολυβδοσκέπαστους τρούλους του Μπεζεστενίου της Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά ΚΑ ' (1984) 183.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 171 αριθμός μπεζεστενίων Σχ. 3. Γραφική κατανομή στο χρόνο των μπεζεστενίων. λαδή, η κρατική αυτή σφραγίδα πιθανά χρησιμοποιούνταν για τον έλεγχο της γνησιότητας των μετάλλων ή της ποιότητας των υφασμάτων, όπως διασώζουν οι πηγές για τα δύο μπεζεστένια, εκείνο της πρωτεύουσας και της Προύσας. Στον αρχιτεκτονικό αυτό τύπο, όπως ήδη παρατηρήθηκε, αντιστοιχούσαν πολύ συγκεκριμένες λειτουργίες. Οι ερευνητές συχνά επισημαίνουν τη στενή σχέση, το στενό κρατικό έλεγχο της οθωμανικής κυβέρνησης μέσα από τη λειτουργία των αγορών αυτών. Τα κτήρια αυτά εκφράζουν στο χώρο την οικονομική-εμπορική λειτουργία του οθωμανικού κράτους. Θεωρούνται ένας από τους πιο σημαντικούς θεσμούς της πόλης, στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, όπως αναφέρεται στα οθωμανικά αρχεία, που ταυτίζεται με την ακμή και την εξέλιξη της οικονομικής ζωής της αυτοκρατορίας84. Υιοθετώντας την άποψη ότι τα μπεζεστένια αποτελούσαν τον πυρήνα της οικονομικής ζωής των πόλεων, άποψη που φαίνεται να υιοθετούν όλοι οι ερευνητές που ασχολούνται είτε με θέματα οργάνωσης του χώρου είτε με θέματα οικονομικής λειτουργίας του οθωμανικού κράτους, θα πρέπει να στα 84. inalale, 1979-80, ci.π., σ. 2. Inalale Η., «Impact of the Annales School in Ottoman Studies and New Findings», Review I 3/4 (Winter/Spring 1978) 78 (παρακάτω ïnalcik, 1978(5), Kreiser, άπ., σσ. 368-369. Eyice, ό.π., σ. 114. Cezar, ό.π., σ. 231.
172 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτσάκη θούμε για λίγο στις οικονομικές εξελίξεις του Που-18ου αιώνα και στις συνεπαγόμενες κοινωνικές και οικονομικές διαφοροποιήσεις που θα ακολουθήσουν και πώς αυτές και εάν θα επηρεάσουν την οικονομική λειτουργία των αγορών. Ουσιαστικό ερέθισμα των σκέψεων και των προβλημάτων που θα ακολουθήσουν στάθηκε η προσπάθεια χρονολογικής κατάταξης των μπεζεστενίων. Η γραφική αναπαράσταση της κατανομής στο χρόνο των αγορών αυτών (οχ. 3), δίνει μια πρώτη σχηματική εικόνα της άποψης που μόλις εκφράστηκε, του πυρήνα δηλαδή της οικονομικής ζωής της αυτοκρατορίας που ακολουθεί την ίδια την οικονομική πορεία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η γραφική αναπαράσταση της κατανομής στο χρόνο, δηλώνει μια έντονη παρουσία των αγορών αυτών το 15ο-16ο αιώνα, λιγότερο το 17ο-18ο αιώνα και μια θα λέγαμε «απουσία» των ίδιων αγορών τους κατοπινούς χρόνους85. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι 40 μπεζεστένια από τα 117 χτίστηκαν στα χρόνια του Σουλεϊμάν και 29 στα χρόνια του Μωάμεθ του Β '86. Για τη γραφική αναπαράσταση χρησιμοποίησα κύρια το άρθρο του Kreiser που συγκεντρώνει πληροφορίες για τα 117 μπεζεστένια σε 100 πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας και τη μελέτη του Cezar87. Για ορισμένα μπεζεστένια που δεν υπήρχε χρονολογική ένδειξη, χρησιμοποίησα τις πληροφορίες του περιηγητή Çelebi (1611-1689), όπου οι περιγραφές του Που περιορίζουν χρονικά την ανέγερσή τους, δηλαδή θεώρησα ως terminus ante quem τον 17ο αιώνα88. Για το μπεζεστένι της Σόφιας την πληροφορία που δίνει ο Barkan από μια απογραφή στα 1544, όπου καταγράφεται ανάμεσα στα άλλα κτήρια και το μπεζεστένι89. Για μια ορθότερη τοποθέτηση των κτηρίων αυτών στο ιστορικό-οικονομικό πλαίσιο της εποχής τους κρίνεται σκόπιμη η συγκέντρωση ορισμένων στοιχείων της σημερινής έρευνας, σχετικά με την οικονομική κρίση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, σε μια προσπάθεια προσέγγισης και κατανόησης της «ακμής» και της αργόσυρτης «παρακμής» των αγορών αυτών. Οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται απλά για να προσδιορίσουν το φαινόμενο της έντονης οικοδομικής απουσίας τους στο γεωγραφικό χώρο του οθωμανικού κράτους. 85. Cezar, ό.π., α. 164. 86. Kreiser, ό.π., ο. 372. Aslanapa, ό.π., α. 207. 87. Kreiser, ό.π., αα. 367-400. 88. Cezar, ό.π., α. 166. 89. Barkan Ο. L, «Quelques remarques sur la constitution sociale et démographique des villes Balkaniques au cours des XVe et XVIe siècles», Actes du colloque international Istanbul a la jouction des cultures Balkaniques, Méditerranéennes, Slaves et Orientales, aux XVIe-XIX siècles, Bucarest 1977, a. 288.
Λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της οθωμανικής περιόδου 173 Οι σύντομες σκέψεις και ορισμένα ερωτήματα που θα ακολουθήσουν, δεν θα πρέπει να θεωρηθούν ως αναλυτική προσέγγιση και ερμηνεία του φαινομένου οικονομική ακμή ανέγερση μπεζεστενίων, οικονομική κρίση ανέγερση ελάχιστων μπεζεστενίων. Μια παρόμοια μονοσήμαντη αναλογία όχι μόνο μπορεί να θεωρηθεί ως αφελής, εφ όσον δεν προχωρήσει σε μια συνθετότερη άποψη, αλλά κυρίως δεν προσφέρει τις αιτίες του φαινομένου, άρα την κατανόηση του προβλήματος. Έτσι, η προσπάθεια στην ενότητα αυτή θα πρέπει να θεωρηθεί ως υπαινικτική, φυσικά στο πεδίο της οικονομικής ιστορίας, αλλά πιστεύω πως η διατύπωση των οικονομικών λειτουργιών των μπεζεστενίων, αρκετά πιο συγκεκριμένη και ίσως όχι με τρόπο συνοπτικό, θα μπορέσει να καταδείξει αν μη τι άλλο λειτουργίες των κτηρίων αυτών, που θα διαφοροποιηθούν ή θα φθίνουν στους επόμενους χρόνους. Η οικονομική «κρίση» στην οθωμανική αυτοκρατορία ή η περιφερειοποίησή» της90, η αρχή της παρακμής της αυτοκρατορίας είναι ένα θέμα μιας ευρύτερης ιστορικής διερεύνησης. Όχι μόνο δεν υπάρχουν τελεσίδικες απαντήσεις και αποκρυσταλλωμένες απόψεις, αλλά συχνά και οι απόψεις μπορεί να είναι και αντικρουόμενες. Η σημερινή ιστοριογραφία δίνει και τις δύο εκδοχές. Για τον ïnalcik από τον 17ο αιώνα αρχίζει η ιστορία της παρακμής της οθωμανικής αυτοκρατορίας91. Αντίθετα για τον Cook, δεν υπάρχει ασυνέχεια στην ιστορία του οθωμανικού κράτους από τις αρχές του 15ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα92. Ωστόσο, πέρα από τη συμφωνία ή διαφωνία της συνέχειας των θεσμών και της κρατικής ιδεολογίας ανάμεσα στο 15ο-19ο αιώνα, μόνο τα στοιχεία της οικονομικής λειτουργίας της οθωμανικής κοινωνίας και οι οικονομικές σχέσεις της με τα Ευρωπαϊκά κράτη, μπορούν να οδηγήσουν στο σύνολο των οικονομικών πληροφοριών που οριοθετούν την «κρίση» ή καλύτερα τη διαφοροποίηση των οικονομικών συνθηκών και την αλλαγή των κοινωνικών δομών. Θα προσπαθήσω να συσχετίσω τις οικονομικές λειτουργίες των μπεζεστενίων που συνιστούσαν τον πυρήνα της οικονομικής ζωής των πόλεων με 90. Ο όρος «περιφερειοποίηση» χρησιμοποιείται από τους Wallerstein, ïslamoglu, Keyder, Kasaba. Οι σκέψεις που ακολουθούν, βασίστηκαν στα άρθρα των ïslamoglu, ό.π., σσ. 31-35, Wallerstein I., «The Ottoman Empire and the capitalist World - Economy: Some questions for research», Review Vol. II 3 (Winter 1979) 389-398. Kasaba R., «Incorporation of the Ottoman Empire, 1750-1820», Review Vol. X N. 5/6 (Summer/Fall 1987) 805-847. Kasaba R., Keyder C., Tabak F., «Eastern Mediterranean Port, Cities and their bourgeoisies» Review Vol. X 1 (Summer 1986) 121-135. inalcik 1978β, ό.π.,αο. 69-96. 91. Inalcik FI., The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600, New York 1973, σ. 4. ïslamoglu, ό.π., a. 34. 92. Wallerstein, ό.π., σ. 392.
174 Πελαγία Αστρεινίδου-Κωτσάκη τα στοιχεία της οικονομικής λειτουργίας του οθωμανικού κράτους το 15ο-16ο αιώνα και των μετέπειτα γενικότερων αλλαγών, όπως αυτά δίνονται από τους μελετητές της οικονομικής ιστορίας. Μια σύντομη λοιπόν αναφορά στην παρουσία των δυτικών δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο κρίνεται απαραίτητη, γιατί ακριβώς η παρουσία και η εκχώρηση των προνομίων στους Ευρωπαίους από τους Οθωμανούς συμπίπτουν με τις γενικότερες κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές του οθωμανικού κράτους. Στις αρχές του 16ου αιώνα η Βενετία παντοδύναμη κυριαρχεί στην Ανατολική Μεσόγειο93. Η παρακμή της Βενετίας αρχίζει με τον 25ετή πόλεμο της Κρήτης στα 1645-1669. Η Βενετία χάνει την Κρήτη και τη βασική βάση της ναυσιπλοΐας της στη Μεσόγειο. Επωφελούνται και ευνοούνται οι Γάλλοι και οι Άγγλοι, οι δύο μεγάλες εμπορικές δυνάμεις της εποχής. Η Γαλλία του Φραγκίσκου του A ' είναι η πρώτη φορά που απέσπασε στα 1535 διομολογήσεις (εξασφάλιζαν φορολογικές απαλλαγές και ελευθερία οικονομικής δραστηριότητας για τους υπηκόους των Δυνάμεων στην επικράτεια του οθωμανικού κράτους)94. Τα προνόμια των Γάλλων που παραχωρούνται από την Πύλη ανανεώνονται στα 1569, 1581, 1604 και οι Γάλλοι ιδρύουν τα περισσότερα προξενεία στην Ανατολή. Η Αγγλία αποκτά τα ίδια προνόμια στα 1579 και η Ολλανδία στα 1612. Στα 1673 οι Γάλλοι και στα 1674 οι Αγγλοι και οι Ολλανδοί παίρνουν το δικαίωμα από το Σουλτάνο να πληρώνουν 3% δικαίωμα τελωνείου σε αντίθεση με τους Βενετούς που διατηρούν το 5%. Ο γαλλικός επεκτατισμός στο τέλος του Που αιώνα σημειώνεται με την ίδρυση του προξενείου στη Θεσσαλονίκη και την εγκατάσταση των εμπόρων στην πόλη. Περίπου στα 1685 μπορούμε να πούμε πως το εμπόριο και η γαλλική ναυσιπλοΐα αποκτούν την υπεροχή στην Κεντρική και Ανατολική Μεσόγειο. Αλλά και οι Εγγλέζοι και οι Ολλανδοί, παρά την επανάσταση του Cromwell και τους πολέμους με τους Γάλλους και τους Ολλανδούς, κρατούν σημαντική θέση στο εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου. Ήδη από το 1665 οι Οθωμανοί παραχωρούν στους Αυστριακούς φιρμάνι ευνοϊκό γι αυτούς. Με την συνθήκη του Passarowitz στα 1719 αποκτούν προνομιακή μεταχείριση σε σχέση με τις άλλες δυνάμεις και για πρώτη φορά εμφανίζονται οι Ρώσοι. Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή στα 1774 η Ρωσία εξασφαλίζει από την Πύλη την προστασία των ορθοδόξων υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την άδεια να ταξιδεύουν οι Έλληνες με 93. Mantran R., «La navigation Venisienne et ses concurrents en mediterranée orientale aux XVlIe et XVIIIe siècles», L Empire Ottoman du XVIe au XVIIIE s. L London 1984, σα. 375-387. 94. Βεργόπουλος K., Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα, Αθήνα 1975, α. 70. Σβορώνος Ν. Γ., Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, Αθήνα 19812, σ. 52.