5 κεφάλαιο Χάρτινη Συσκευασία 5.1 Εισαγωγή Το χαρτί (paper) και το χαρτόνι (board) είναι υλικά σε μορφή φύλλου που παράγονται από ίνες ή τμήματα ινών κυτταρίνης, οι οποίες διαπλέκονται και συνδέονται μεταξύ τους κατά τρόπο ώστε να αποτελούν ένα συνεκτικό και ενιαίο σύνολο. Όταν το βάρος του φύλλου είναι μικρότερο από 300 g/m 2, το υλικό χαρακτηρίζεται ως χαρτί, ενώ, όταν ξεπερνά το όριο αυτό, χαρακτηρίζεται ως χαρτόνι. Σύμφωνα με τον ΙSO (International Standards Organization) ως όριο διάκρισης μεταξύ χαρτιού και χαρτονιού είναι τα 200 g/m 2. Αναφέρεται ότι το πρώτο χαρτί παρήγαγε ο Κινέζος Τσ άι-λουέν, το 105 μ.χ., από ίνες φύλλων μουριάς, μπαμπού και κινεζικού χόρτου, μετά από παρατεταμένο μούσκεμα και κτύπημα με τον κόπανο. Η τέχνη παραγωγής χαρτιού/χαρτονιού διαδόθηκε το 751 μ.χ. στους Άραβες και σταδιακά σε ολόκληρο τον κόσμο. Το χαρτί και το χαρτόνι έχουν πολλαπλές χρήσεις. Το 10% περίπου της συνολικής κατανάλωσης χαρτιού/χαρτονιού χρησιμοποιείται γενικά στη συσκευασία κάθε προϊόντος και από αυτό το 50% στη συσκευασία τροφίμων. Ένας μεγάλος αριθμός τροφίμων συσκευάζεται σε χάρτινη συσκευασία ή σε συσκευασία βασισμένη στο χαρτί. Τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν το χαρτί και το χαρτόνι ως υλικά συσκευασίας των τροφίμων είναι τα εξής: α. Έχουν χαμηλό κόστος. β. Είναι εύκολα διαθέσιμα. γ. Παρουσιάζουν μεγάλες δυνατότητες εφαρμογής.
238 κεφάλαιο 5 δ. Μπορούν να συνδυασθούν με άλλα υλικά συσκευασίας για την κατασκευή περιεκτών. ε. Μπορούν να κατασκευασθούν σε ποικιλία τύπων από πλευράς αδιαφάνειας. στ. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για εύκαμπτη και σταθερή συσκευασία των τροφίμων. ζ. ιατηρούν τις ιδιότητές τους σε πολύ μεγάλο εύρος θερμοκρασιών, από τη βαθιά κατάψυξη μέχρι τις υψηλές θερμοκρασίες θέρμανσης σε φούρνους μικροκυμάτων και σε συμβατούς φούρνους που θερμαίνονται με ακτινοβολία. η. ημιουργούν τα λιγότερα προβλήματα στη μόλυνση του περιβάλλοντος, επειδή αποσυντίθενται εύκολα με τη δράση των μικροοργανισμών. θ. Είναι υλικά τα οποία μπορούν να ανακυκλωθούν. Η ανακύκλωση της χάρτινης συσκευασίας ανέρχεται στην Ευρώπη σε ποσοστό 40-50% και στη χώρα μας σε 25-30% και μπορεί να αυξηθεί μέχρι και 80%. Έναντι των παραπάνω πλεονεκτημάτων το χαρτί και το χαρτόνι παρουσιάζουν τα εξής μειονεκτήματα: α. Έχουν μεγάλη διαπερατότητα στους υδρατμούς, τα αέρια, τις πτητικές και τις λιπαρές ουσίες. β. Χάνουν την αντοχή τους, όταν διαβραχούν. γ. Έχουν ανάγκη προστασίας από τις μεταβολές της σχετικής υγρασίας κατά την αποθήκευσή τους. Οι άριστες συνθήκες για την αποθήκευση του χαρτιού/χαρτονιού είναι 20 ο C και 50% σχετική υγρασία. 5.2 Παραγωγή Xαρτιού/Xαρτονιού Ως πρώτες ύλες για την παραγωγή χαρτιού/χαρτονιού μπορούν να χρησιμοποιηθούν το ξύλο, το λινάρι, το άχυρο, το βαμβάκι, το σπάρτο, καθώς επίσης και το χαρτί-χαρτόνι των απορριμμάτων. Ωστόσο, αναφέρεται ότι το 97% της παγκόσμιας παραγωγής χαρτιού/χαρτονιού προέρχεται από χαρτοπολτό ξύλου και το 85% αυτού παράγεται από έλατα και πεύκα, δηλαδή από κωνοφόρα δένδρα. Η προτίμηση του ξύλου από κωνοφόρα δένδρα για την παραγωγή του χαρτιού/χαρτονιού οφείλεται στο ότι αυτά έχουν ίνες κυτταρίνης με μήκος 2.5 φορές μεγαλύτερο σε σχέση με τα σκληρά ξύλα, όπως π.χ. η βελανιδιά. Το γεγονός αυτό επηρεάζει σημαντικά τις ιδιότητες του παραγόμενου χαρτιού/χαρτονιού και κυρίως την αντοχή τους. Το ξύλο των κωνοφόρων δένδρων περιέχει κατά βάρος 40-45% κυτταρίνη, 15-25% ημικυτταρίνες και 26-30% λιγνίνες. Από αυτά η
Χάρτινη Συσκευασία 239 κυτταρίνη απαντά στα κυτταρικά τοιχώματα του ξύλου. Έχει την ιδιότητα να σχηματίζει ίνες κυτταρίνης οι οποίες διατάσσονται παράλληλα μεταξύ τους. Αποτελεί φυσικό πολυμερές που απαρτίζεται από γραμμικές μακρομοριακές αλυσίδες 8.000-10.000 μορίων β-γλυκόζης. Οι ημικυτταρίνες είναι πολυσακχαρίτες με πολύ μικρότερο μοριακό βάρος σε σχέση με τις κυτταρίνες και στο μόριό τους περιλαμβάνουν ένα ή περισσότερα μόρια ξυλόζης, μαννόζης, αραβινόζης, γαλακτόζης και ουρονικών οξέων. Οι λιγνίνες αποτελούν ενδοκυτταρικά συστατικά του ξύλου, δεν έχουν ινώδη μορφή και αν παραμείνουν στο χαρτί υποβαθμίζουν σημαντικά την ποιότητά του. Για την παραγωγή του χαρτιού/χαρτονιού από ξύλα κωνοφόρων δένδρων, αρχικά αφαιρείται ο φλοιός και στη συνέχεια ο κορμός των δένδρων κόβεται σε μικρές και λεπτές φέτες. Το τεμαχισμένο ξύλο υφίσταται στη συνέχεια υδρόλυση με οξέα ή αλκάλια κάτω από καθορισμένες συνθήκες θερμοκρασίας, πίεσης, χρόνου και συγκέντρωσης των διαλυμάτων και μετατρέπεται σε πολτό (pulp). Σκοπός της πολτοποίησης είναι να απομακρύνει κατά το δυνατόν πλήρως τις λιγνίνες, και μερικώς τις ημικυτταρίνες, και να ξεχωρίσει μεταξύ τους τις ίνες κυτταρίνης, χωρίς όμως να τις καταστρέψει. Η πολτοποίηση μπορεί να γίνει με μηχανικά μέσα είτε με χημικά μέσα που διαλύουν τα περισσότερα μη κυτταρινούχα συστατικά του ξύλου. Στο μηχανικό πολτό (mechanical pulp) οι ίνες κυτταρίνης διατηρούν το χρώμα του ξύλου. Η χημική επεξεργασία γίνεται με θειικά ή θειώδη άλατα και επηρεάζει την αντοχή των ινών κυτταρίνης και το χρώμα τους. Κατά την επεξεργασία με θειικά άλατα (sulfate process), γνωστή και ως μέθοδος Kraft (Kraft process), η πολτοποίηση του ξύλου γίνεται με καυστικό νάτριο και θειικό νάτριο για 4-6 ώρες. Με τη μέθοδο αυτή οι ίνες κυτταρίνης αποκτούν πολύ μεγαλύτερη αντοχή, η απόδοση σε πολτό είναι μεγαλύτερη και επιτυγχάνεται οικονομικότερη και αποτελεσματικότερη ανάκτηση των χημικών, ενώ το χρώμα του πολτού είναι έντονο σκούρο. Κατά την επεξεργασία με θειώδη άλατα (sulfite process) το λεπτοτεμαχισμένο ξύλο θερμαίνεται με διοξείδιο του θείου και με θειώδες ασβέστιο στους 140 o C για 1-12 ώρες. Στη συνέχεια, ο πολτός διαχωρίζεται από το χημικό διάλυμα και πλένεται με νερό. Ο πολτός που παράγεται με τη μέθοδο αυτή έχει, σε σχέση με τον πολτό της μεθόδου Kraft, ανοικτότερο χρώμα αλλά μικρότερη μηχανική αντοχή. Μετά την επεξεργασία του με τα θειικά ή θειώδη άλατα ο πολτός είναι δυνατόν να υποστεί λεύκανση με διάλυμα υπεροξειδίου του υδρογόνου (Η 2 Ο 2 ) και στη συνέχεια μηχανική επεξεργασία, η οποία συνίσταται σε συνεχές κτύπημα (beating). Στόχος της μηχανικής αυτής επεξεργασίας είναι να ξεχωρίσει μεταξύ τους τις ίνες κυτταρίνης, να
240 κεφάλαιο 5 προκαλέσει το θρυμματισμό τους και τη δημιουργία μικροϊνιδίων, να αυξήσει την επιφάνεια των ινών, ώστε να απορροφήσουν περισσότερο νερό, και να βελτιώσει τις δυνατότητες σύνδεσης μεταξύ των μορίων κυτταρίνης και παρακείμενων ινών κυτταρίνης. Με τον τρόπο αυτό λαμβάνεται μια μάζα στην οποία οι ίνες κυτταρίνης συγκρατούνται ισχυρά μεταξύ τους με δεσμούς υδρογόνου και αυξάνουν την αντοχή του χαρτιού/χαρτονιού στο σχίσιμο, τον εφελκυσμό και το σκάσιμο. Στη διάρκεια της μηχανικής επεξεργασίας προστίθενται στον πολτό διάφορες άλλες ουσίες, με σκοπό να προσδώσουν στο τελικό προϊόν ορισμένες επιθυμητές ιδιότητες. Ο πολτός, με τη μορφή αιωρήματος που περιέχει 2% περίπου ίνες κυτταρίνης και 98% νερό, μεταφέρεται σε λεπτό στρώμα επάνω σε μια ατέρμονα τράπεζα από λεπτό συρμάτινο πλέγμα (κόσκινο), γνωστή ως μηχανή Fourdrinier. Στο σημείο αυτό απομακρύνεται το μεγαλύτερο μέρος του νερού, αρχικά με αποστράγγιση μέσα από το συρμάτινο πλέγμα και στη συνέχεια με εφαρμογή κενού στο τελευταίο τμήμα της μηχανής. Οι ίνες κυτταρίνης, καθώς εναποτίθενται στο συρμάτινο πλέγμα συνυφαίνονται μεταξύ τους κατά τυχαίο τρόπο και σχηματίζουν ένα στρώμα αρκετά ανθεκτικό, το οποίο μεταφέρεται πάνω σε φύλλα υφάσματος. Αυτά διέρχονται από περιστρεφόμενα πιεστήρια (rotary presses) τα οποία συμπιέζουν το στρώμα των ινών κυτταρίνης και μειώνουν την περιεκτικότητά του σε υγρασία περίπου στο 60%. Στη συνέχεια, το στρώμα των ινών κυτταρίνης διέρχεται ανάμεσα από θερμαινόμενους κυλίνδρους όπου ξηραίνεται, με αποτέλεσμα η περιεκτικότητά του σε υγρασία να μειωθεί στο 4-10% περίπου, και διαμορφώνεται σε φύλλο που αντιστοιχεί σε χαρτί ή χαρτόνι. 5.3 Είδη Χαρτιού/Χαρτονιού για τη Συσκευασία Τροφίμων Τα είδη χαρτιού/χαρτονιού που χρησιμοποιούνται στη συσκευασία τροφίμων είναι οι εξής: Χαρτί τύπου Kraft Χαρτί επεξεργασμένο με θειώδη Λαδόχαρτο Χαρτί γλασσέ Περγαμενόχαρτο Κηρωμένο χαρτί Χαρτί ανθεκτικό στη διαβροχή Χαρτί με μικροπτύχωση Λεπτόφυλλο χαρτί
Χάρτινη Συσκευασία 241 Συμπαγές χαρτόνι Με λεύκανση Χωρίς λεύκανση Πτυσσόμενο Από ανακυκλωμένο πολτό Κυματοειδές χαρτόνι Χαρτί τύπου kraft (kraft paper). Ο όρος Kraft είναι σκανδιναβικής προέλευσης και σημαίνει δυνατός. Το χαρτί τύπου Kraft αναφέρεται σε χαρτί βάρους 70-300 g/m 2 το οποίο έχει υποστεί επεξεργασία με θειικά άλατα, είναι κατά κανόνα αδρό και χαρακτηρίζεται για τη μεγάλη του αντοχή. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται στην κατασκευή σάκων με πολλαπλά φύλλα, χωρητικότητας 25-50 kg, για τη χονδρική συσκευασία προϊόντων, όπως ζάχαρη, άλευρα κ.ά.. ιακρίνεται σε λευκό χαρτί που δέχθηκε λεύκανση (bleached paper), από το οποίο κατασκευάζονται τσάντες, σάκοι και άλλα μέσα συσκευασίας τροφίμων σε μορφή κόκκων ή σκόνης και σε χαρτί χρώματος καστανού-γκρίζου χωρίς λεύκανση (unbleached paper), το οποίο χρησιμοποιείται συνήθως ως υλικό περιτύλιξης. Το χαρτί τύπου kraft μπορεί ακόμη να υποστεί πρόσθετες επεξεργασίες που κάνουν την επιφάνειά του λεία και στιλπνή προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως υλικό συσκευασίας στις περιπτώσεις που ο περιέκτης πρέπει να είναι περισσότερο ελκυστικός. Χαρτί επεξεργασμένο με θειώδη άλατα (sulfite paper). Το χαρτί αυτό παράγεται από πολτούς σχετικά λευκούς, είναι ελαφρότερο και πιο αδύνατο από το χαρτί τύπου Kraft και έχει εξαιρετική ικανότητα εκτύπωσης. Χρησιμοποιείται για την κατασκευή μικρών σε μέγεθος περιεκτών, όπως τσάντες και σακούλες, στην κατασκευή κηρωμένου χαρτιού και πολύφυλλων μεμβρανών καθώς και για ετικέτες. Λαδόχαρτο (grease proof paper). Το χαρτί αυτό χαρακτηρίζεται για την αντίστασή του στη διείσδυση λιπαρών ουσιών, γεγονός που οφείλεται στην ειδική μηχανική επεξεργασία που δέχεται, κατά την οποία επέρχεται το σπάσιμο των ινών κυτταρίνης με αποτέλεσμα να απορροφούν μεγάλη ποσότητα νερού. Ο πολτός γίνεται επιφανειακά ζελατινώδης και κολλώδης, με αποτέλεσμα στα επόμενα στάδια παραγωγής του χαρτιού να κλείνει ένας πολύ μεγάλος αριθμός πόρων μεταξύ των ινών κυτταρίνης. Το χαρτί αυτό είναι κατάλληλο για την περιτύλιξη λιπαρών προϊόντων, όπως το κρέας, τα ψάρια, τα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα τρόφιμα που δέχονται ψήσιμο. Χαρτί γλασέ (glassine paper). Το χαρτί αυτό, πέραν της μηχανικής επεξεργασίας που δέχεται το λαδόχαρτο, θερμαίνεται όταν είναι ακόμα υγρό και στη συνέχεια συμπιέζεται με αποτέλεσμα να αυξάνει η πυκνότητά του και να γίνεται στιλπνό, διαφανές και με πολύ λεία επιφάνεια. Κατά την παρα-
242 κεφάλαιο 5 πάνω επεξεργασία οι ίνες κυτταρίνης ενυδατώνονται και διογκώνονται, με αποτέλεσμα κατά τη συμπίεση να κλείνουν οι περισσότεροι μικροσκοπικοί πόροι. Το χαρτί αυτό είναι περισσότερο εύθρυπτο από το λαδόχαρτο αλλά παρουσιάζει σημαντικά μεγαλύτερη αντίσταση στη διείσδυση λιπαρών και πτητικών ουσιών. Η αντίσταση αυτή είναι τόσο μεγαλύτερη όσο εντονότερη είναι η ενυδάτωση των ινών κυτταρίνης. Όμως, το χαρτί γλασέ παραμένει διαπερατό στους υδρατμούς και τα αέρια, ιδίως όταν επικρατούν συνθήκες υψηλής σχετικής υγρασίας. Το χαρτί αυτό βρίσκει μεγάλη εφαρμογή στη συσκευασία τροφίμων των οποίων πρέπει να προστατευθεί το φυσικό τους άρωμα καθώς και στη συσκευασία προϊόντων τα οποία δεν έχουν ανάγκη προστασίας από την υγρασία. Περγαμενόχαρτο (vegetable parchment). Το χαρτί αυτό παράγεται από καθαρή κυτταρίνη. Ο πολτός που λαμβάνεται μετά από επεξεργασία με θειώδη άλατα διέρχεται μέσα από πυκνό διάλυμα θειικού οξέος, το οποίο διογκώνει και μερικώς διαλύει τις ίνες κυτταρίνης, καταστρέφει τη δομή τους και τις κάνει εύπλαστες. Η επεξεργασία αυτή κλείνει αποτελεσματικότερα τους πόρους μεταξύ των ινών κυτταρίνης και συμβάλλει στην ανάπτυξη δεσμών υδρογόνου μεταξύ αυτών. Μετά την επεξεργασία αυτή το χαρτί πλένεται και ξηραίνεται. Το χαρτί αυτό χαρακτηρίζεται για την εξαιρετική αντοχή του, η οποία είναι μεγαλύτερη όταν το χαρτί είναι βρεγμένο παρά ξηρό, είναι άοσμο και άγευστο και προβάλλει αντίσταση στη διείσδυση λιπαρών ουσιών όπως το λαδόχαρτο. ιακρίνεται από το λαδόχαρτο με τη διατήρηση σε βραστό νερό. Το λαδόχαρτο, όταν βυθιστεί σε νερό που βράζει, μετατρέπεται σε μαλακή μάζα, η οποία κατά το τέντωμα διαχωρίζεται με εμφανή την παρουσία των ινών κυτταρίνης. Το περγαμενόχαρτο διατηρεί για αρκετές ώρες την αντοχή του σε συνθήκες νερού που βράζει χωρίς ένδειξη αποσύνθεσης και χωρίς εμφανή την παρουσία ινών κυτταρίνης όταν διαχωρισθεί με το τέντωμα. Χρησιμοποιείται κυρίως για την περιτύλιξη βουτύρου, μαργαρίνης και μαλακού τυρού και γενικά λιπαρών τροφίμων, καθώς και με τη μορφή φύλλων για το διαχωρισμό τεμαχίων λιπαρών και υγρών προϊόντων, όπως τα τεμάχια τυρού φέτας μέσα στα δοχεία και τα βαρέλια. Επίσης, εμποτισμένο με μυκητοστατικές ουσίες χρησιμοποιείται στην περιτύλιξη προϊόντων, όπως διάφορα τυριά, στην επιφάνεια των οποίων αναπτύσσεται μούχλα. Κηρωμένο χαρτί (waxed paper). Το χαρτί αυτό είναι λαδόχαρτο ή χαρτί γλασέ, το οποίο επιπλέον επικαλύπτεται με κηρούς προκειμένου να μειωθεί η διαπερατότητά του στην υγρασία. Οι κηροί που χρησιμοποιούνται είναι άγευστοι και άοσμοι και έχουν σημείο τήξης από 25 ο έως 60 ο C ανάλογα με τις απαιτήσεις του προϊόντος για το οποίο προορίζεται το χαρτί. Το χαρτί επικαλύπτεται από τη μία ή και από τις δύο πλευρές του ή ακόμη μπορεί να εμποτισθεί πλήρως ή μερικώς με τους κηρούς. Το στρώμα του κηρού είναι εύθρυπτο και γι αυτό, όταν
Χάρτινη Συσκευασία 243 το χαρτί διπλώνεται, χάνει την προστατευτική του ιδιότητα στα σημεία της κάμψης. Τα κηρωμένα χαρτιά μπορούν ακόμα να θερμοσυγκολληθούν, αν και η συγκόλλησή τους δεν είναι αρκετά ισχυρή. Επεξεργασία όμως του κηρωμένου χαρτιού με ειδικές ουσίες, γνωστές ως πλαστικοποιητές, βελτιώνει σημαντικά τη θερμοσυγκολλητική του ικανότητα. Η ανάπτυξη των πλαστικών και η χρησιμοποίησή τους στη συσκευασία τροφίμων περιόρισε τη χρήση του κηρωμένου χαρτιού. Ωστόσο, αυτό χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στη συσκευασία προϊόντων τα οποία πρέπει να προστατευθούν από την υγρασία και το θρυμματισμό, όπως π.χ. τα cornflakes και άλλα προϊόντα αρτοποιίας. Χαρτί ανθεκτικό στη διαβροχή (wet-strength paper). Tο χαρτί αυτό διατηρεί σημαντικά την αντοχή του ακόμη και όταν κορεσθεί με νερό χάριν της ειδικής επεξεργασίας που υφίσταται με χημικές ουσίες, όπως ουρία, μελαμίνη, φαινόλες κ.ά. Οι ουσίες αυτές αυξάνουν τους δεσμούς υδρογόνου μεταξύ των ινών κυτταρίνης και προσδίδουν αντοχή στο χαρτί. Ο τύπος αυτός του χαρτιού χρησιμοποιείται στη συσκευασία διακίνησης των τροφίμων, επειδή είναι σταθερός στις διακυμάνσεις της σχετικής υγρασίας του περιβάλλοντος, καθώς επίσης και στη συσκευασία υγρών τροφίμων σε συνδυασμό με άλλα υλικά συσκευασίας με τη μορφή πολύφυλλων μεμβρανών. Χαρτί με μικροπτύχωση (microcreping paper). Το χαρτί αυτό παράγεται με ειδική επεξεργασία κατά την ξήρανση με την οποία σχηματίζεται σε αυτό μια σχεδόν αόρατη μικροπτύχωση. Όταν στο χαρτί ασκείται δύναμη εφελκυσμού, η πτύχωση αυτή του επιτρέπει να τεντώνει σε ποσοστό μέχρι 7% περίπου, έναντι ποσοστού μόνο 2% που τεντώνει το απλό χαρτί. Με τον τρόπο αυτό αυξάνει η αντοχή του χάρτινου περιέκτη στην καταπόνηση την οποία υφίσταται κατά την πτώση του συσκευασμένου προϊόντος, με αποτέλεσμα να αποφεύγεται το σκάσιμο του περιέκτη. Λεπτόφυλλο χαρτί (tissue paper). Το χαρτί αυτό είναι πολύ μαλακό και ελαφρύ, βάρους 17-30 g/m 2, και χρησιμοποιείται ως υλικό περισυσκευασίας στις περιπτώσεις που θέλουμε να προστατεύσουμε την επιφάνεια ευαίσθητων προϊόντων, όπως π.χ. των φρούτων, από μηχανικές καταπονήσεις, καθώς επίσης και για την περιτύλιξη προϊόντων, όπως το ψωμί, με σκοπό την προστασία τους από τη σκόνη. Συμπαγές χαρτόνι με λεύκανση (Solid bleached board, SBB). Το χαρτόνι αυτό (Σχήμα 5.1α) παράγεται αποκλειστικά από πολτό ο οποίος έχει υποστεί χημική λεύκανση. Η επάνω επιφάνειά του είναι καλυμμένη με ορυκτό λευκού χρώματος, όπως ο πηλός της Κίνας, που προσδίδει στο χαρτόνι επιφανειακά λευκό χρώμα. Το χαρτόνι αυτό έχει εξαιρετική ικανότητα εκτύπωσης και βρίσκει πολλές εφαρμογές, κυρίως στη συσκευασία προϊόντων σοκολάτας, καταψυγμένων τροφίμων, τυριών, τσαγιού, καφέ κ.ά., καθώς και στην κατασκευή περιεκτών για υγρά τρόφιμα.
244 κεφάλαιο 5 Συμπαγές χαρτόνι χωρίς λεύκανση (Solid unbleached board, SUB). Το χαρτόνι αυτό (Σχήμα 5.1β) παράγεται με τη μέθοδο Kraft, δηλαδή από πολτό που δεν υφίσταται λεύκανση. Η επιφάνειά του μπορεί να γίνει λευκή όπως και στην προηγούμενη περίπτωση. Χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις όπου ο περιέκτης πρέπει να έχει μεγάλη αντοχή στο τρύπημα και στο σχίσιμο καθώς και αντοχή στη διαβροχή. Σχήμα 5.1. Συμπαγές χαρτόνι. α. Με λεύκανση, β. Χωρίς λεύκανση (Kirwan, 2003) Συμπαγές πτυσσόμενο χαρτόνι (Folding boxboard). Κατασκευάζεται από στρώματα μηχανικού πολτού που περιβάλλονται από στρώμα χημικού πολτού ο οποίος υπέστη λεύκανση (Σχήμα 5.2α). Η διάταξη αυτή προσδίδει στο χαρτόνι μεγάλη ακαμψία. Το επιφανειακό στρώμα αποτελείται επίσης από χημικό πολτό με λεύκανση και η επιφάνειά του καλύπτεται με ορυκτό λευκού χρώματος. Το χαρτόνι αυτό χρησιμοποιείται ευρύτατα στη συσκευασία προϊόντων ζαχαροπλαστικής, τροφίμων που συντηρούνται με ψύξη και κατάψυξη, στη συσκευασία τσαγιού, καφέ και προϊόντων αρτοποιίας. Χαρτόνι από ανακυκλωμένο πολτό με λευκή επικάλυψη (White lined chipdoard). Το συμπαγές αυτό χαρτόνι αποτελείται από στρώματα ανακυκλωμένου πολτού, τα οποία καλύπτονται από τη μια πλευρά με στρώμα από χημικό πολτό με λεύκανση, η επιφάνεια του οποίου καλύπτεται επίσης με ορυκτό λευκού χρώματος (Σχήμα 5.2β). Το χαρτόνι αυτό χρησιμοποιείται ευρύτατα στη συσκευασία δημητριακών (cereals), αφυδατωμένων προϊόντων και προϊόντων ζαχαροπλαστικής, καθώς και τροφίμων που συντηρούνται με ψύξη και κατάψυξη.
Χάρτινη Συσκευασία 245 Σχήμα 5.2. Συμπαγές χαρτόνι. α.πτυσσόμενο, β. Από ανακυκλωμένο πολτό (Kirwan, 2003) Κυματοειδές χαρτόνι (corrugated fibreboard). Το κυματοειδές χαρτόνι αποτελείται από ένα ή περισσότερα χαρτόνια σε κυματοειδή μορφή (flute) στις εξωτερικές πλευρές των οποίων είναι επικολλημένα επίπεδα χαρτόνια, που αυξάνουν την αντοχή τους (Σχήμα 5.3). Σχήμα 5.3. ιάφοροι τύποι κυματοειδούς χαρτονιού
246 κεφάλαιο 5 Το εσωτερικό κυματοειδές χαρτόνι είναι χαμηλής ποιότητας που κατασκευάζεται από πολτό πλούσιο σε ημικυτταρίνες ή πολτό από ανακυκλωμένο χαρτί. Τα εξωτερικά τοιχώματα αποτελούνται από συμπαγές χαρτόνι ανώτερης ποιότητας με μεγάλη αντοχή. Για την κατασκευή του κυματοειδούς χαρτονιού, το χαρτόνι που θα αποτελέσει το εσωτερικό στρώμα μαλακώνει με ατμό και περνά πάνω από κυλίνδρους με κυματοειδή επιφάνεια, οπότε αποκτά κυματοειδή μορφή. Στη συνέχεια, επικαλύπτεται με συγκολλητική ουσία και συνενώνεται με το επίπεδο χαρτόνι, όπως φαίνεται παραστατικά στο επόμενο σχήμα. Το κυματοειδές χαρτόνι, καλυμμένο με λαδόχαρτο ή με ειδικούς κηρούς και πολυαιθυλένιο, χρησιμοποιείται ευρύτερα στη συσκευασία νωπών φρούτων και λαχανικών, γαλακτοκομικών προϊόντων, κρέατος και καταψυγμένων τροφίμων. Σχήμα 5.4. Τρόπος κατασκευής του κυματοειδούς χαρτονιού (Kirwan, 2003) 5.4 Ιδιότητες Χαρτιού/Χαρτονιού Προκειμένου το χαρτί και το χαρτόνι να χρησιμοποιηθούν ως υλικά συσκευασίας, πρέπει να έχουν ορισμένες φυσικές και χημικές ιδιότητες. Οι φυσικές ιδιότητες αναφέρονται στην εμφάνιση και στην ικανότητα του χαρτιού/χαρτονιού να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της συσκευ-
Χάρτινη Συσκευασία 247 ασίας ενός συγκεκριμένου προϊόντος. Ειδικότερα, οι φυσικές ιδιότητες του χαρτιού/χαρτονιού αφορούν: α. Τα χαρακτηριστικά του χαρτιού/χαρτονιού, όπως ο τύπος, το πάχος και το βάρος/m 2. β. Τις οπτικές ιδιότητες, όπως το χρώμα, την αδιαφάνεια, τη στιλπνότητα, και την αντοχή στο κιτρίνισμα με την επίδραση του φωτός και του αέρα. γ. Τις μηχανικές ιδιότητες, όπως την αντοχή στην έλξη, το σχίσιμο, το τρύπημα, το σκάσιμο, καθώς και στην ικανότητά του να διπλώνει και να διατηρεί το δίπλωμα. δ. Τις στεγανοποιητικές ιδιότητες που αναφέρονται στη διαπερατότητα, στους υδρατμούς, τα αέρια, τις πτητικές και τις λιπαρές ουσίες. Οι χημικές ιδιότητες αναφέρονται στην παρουσία στο χαρτί ουσιών οι οποίες θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά και την υγιεινή κατάσταση των τροφίμων με τα οποία θα έλθει σε επαφή το χαρτί. Γενικά, το χαρτί δεν πρέπει να περιέχει βαρέα μέταλλα και άλλες τοξικές ουσίες. Επίσης, το χαρτί που έρχεται σε επαφή με λιπαρές ουσίες πρέπει να είναι ελεύθερο από μέταλλα και ιδίως από χαλκό και σίδηρο, επειδή αυτά καταλύουν την οξείδωση των λιπών και οδηγούν σε τάγγιση του προϊόντος. Βελτίωση ιδιοτήτων. Οι στεγανοποιητικές ιδιότητες και η ικανότητα του χαρτιού/χαρτονιού να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της συσκευασίας διάφορων τροφίμων μπορούν να βελτιωθούν με τις παρακάτω επεξεργασίες. α. Κολλάρισμα (sizing). Με το κολλάρισμα επιβραδύνεται η απορρόφηση του νερού και των μελανιών από την επιφάνεια του χαρτιού/χαρτονιού. Το κολλάρισμα γίνεται με την προσθήκη χημικών ουσιών στο στάδιο της μηχανικής επεξεργασίας και πριν τη μορφοποίησή του σε φύλλο. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται κυρίως κηροί, καθώς επίσης φυσικές και συνθετικές ρητίνες και κυρίως το κολοφώνιο. Έντονο κολλάρισμα υφίσταται το χαρτόνι που χρησιμοποιείται στη συσκευασία υγρών προϊόντων, καθώς και προϊόντων που θα συντηρηθούν με ψύξη και κατάψυξη. Το κολλάρισμα από τη μια μόνο πλευρά με αιώρημα ακρυλικών ρητινών εξασφαλίζει την ικανότητα θερμοσυγκόλλησης, καθώς και μέτρια στεγανότητα στην υγρασία και το οξυγόνο. β. Επίστρωση με συγκολλητική ουσία και κάλυψη με εύκαμπτο υλικό σε μορφή μεμβράνης ή φύλλου (lamination). H διαδικασία αυτή είναι όμοια με αυτή για την κατασκευή πολύφυλλων μεμβρανών. Ως υλικά κάλυψης χρησιμοποιούνται το φύλλο αλουμινίου, το λαδόχαρτο και το χαρτί γλασέ. Το φύλλο αλουμινίου εξασφαλίζει πλήρη στεγανό-
248 κεφάλαιο 5 τητα στην υγρασία, στο οξυγόνο και στο υπεριώδες φως και κάνει ελκυστικότερη την εμφάνιση του χαρτιού/χαρτονιού. Το λαδόχαρτο εξασφαλίζει στεγανότητα στις λιπαρές ουσίες και καθιστά το χαρτί/ χαρτόνι κατάλληλο για συσκευασία λιπαρών τροφίμων και προϊόντων τα οποία είναι κολλώδη και ικανό να αντέξει στη θέρμανση μέχρι τους 180 ο C. Το χαρτί γλασσέ εξασφαλίζει στεγανότητα στις λιπαρές ουσίες για τρόφιμα με μέτρια λιποπεριεκτικότητα, όπως π.χ. τα κέικ. γ. Κάλυψη με πλαστικές μεμβράνες. Η κάλυψη μπορεί να γίνει με εξώθηση της πλαστικής μεμβράνης πάνω στο φύλλο χαρτιού/χαρτονιού (plastic extrusion coating) ή με συγκόλλησή της με κολλώδεις ουσίες. Οι πλαστικές μεμβράνες που χρησιμοποιούνται είναι το πολυαιθυλένιο (ΡΕ), το πολυπροπυλένιο (ΡΡ), ο πολυτερεφθαλικός αιθυλεστέρας (ΡΕΤ) και η αιθυλενο-βινυλική αλκοόλη (EVOH) με τα πολυαμίδια (Nylon). To PE εξασφαλίζει ικανότητα θερμοσυγκόλλησης και στεγανότητα στην υγρασία. Το ΡΡ εξασφαλίζει ικανότητα θερμοσυγκόλλησης, στεγανότητα στην υγρασία και τα λίπη και αντοχή στη θέρμανση στους 140 ο C. Το ΡΕΤ εξασφαλίζει ικανότητα θερμοσυγκόλλησης, στεγανότητα στην υγρασία και τα λίπη και αντοχή στη θέρμανση μέχρι τους 200 ο C τόσο σε φούρνους μικροκυμάτων όσο και σε φούρνους θερμαινόμενους με ακτινοβολία. Τέλος, η EVOH με τα πολυαμίδια εξασφαλίζουν ικανότητα θερμοσυγκόλλησης και στεγανότητα στα λίπη, το οξυγόνο και το φως. Όμως, η EVOH επειδή είναι ευαίσθητη στην υγρασία πρέπει να περιβάλλεται από μεμβράνη χαμηλής διαπερατότητας σε υγρασία, όπως το ΡΕ. 5.5 Είδη Χάρτινης Συσκευασίας Τα είδη της χάρτινης συσευασίας αποτελούν: Τα χαρτοκιβώτια Τα χάρτινα κουτιά Οι φάκελλοι Οι χαρτοσακούλες Οι χαρτόσακοι Τα χαρτιά περιτύλιξης Οι σύνθετες κονσέρβες και τα βαρέλια Οι χάρτινοι χυτοί περιέκτες Η εγχώρια παραγωγή ειδών χάρτινης συσκευασίας παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια μια σταθερή ανοδική πορεία. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής κατέχουν τα χαρτοκιβώτια από κυματοειδές χαρτόνι σε ποσοστό 56-58% και ακολουθούν τα χάρτινα κουτιά με 22-24%, οι
Χάρτινη Συσκευασία 249 χάρτινες σακούλες και τσάντες με 9-10%, οι χαρτόσακοι με 5-7% και το χαρτί περιτύλιξης με 2-6%. Επίσης, σημαντικό μέρος της εγχώριας αγοράς σε είδη χάρτινης συσκευασίας, το οποίο ανέρχεται σε ποσοστό 40-50%, καλύπτουν οι εισαγωγές. 5.5.1 Χαρτοκιβώτια Τα χαρτοκιβώτια (Σχήμα 5.5) χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά για την περισυσκευασία και τη συσκευασία διακίνησης των τροφίμων. Με βάση το είδος χαρτονιού που χρησιμοποιείται για την κατασκευή τους διακρίνονται σε συμπαγή και κυματοειδή χαρτοκιβώτια. Τα συμπαγή χαρτοκιβώτια (solid fibreboard) κατασκευάζονται από συμπαγές χαρτόνι, είναι στερεά και παρουσιάζουν μεγάλη αντίσταση στο σχίσιμο και το τρύπημα. Όμως, προστατεύουν λιγότερο το συσκευασμένο προϊόν από κραδασμούς και είναι βαρύτερα και ακριβότερα από τα κυματοειδή χαρτοκιβώτια του ίδιου μεγέθους. Τα κυματοειδή χαρτοκιβώτια (corrugated fibreboard) κατασκευάζονται από κυματοειδές χαρτόνι, έχουν μικρότερο κόστος, είναι ελαφρότερα, προστατεύουν καλύτερα το συσκευασμένο προϊόν από κραδασμούς, αλλά παρουσιάζουν μικρότερη αντοχή μετά τη διαβροχή τους. Τα τελευταία χρόνια τα κυματοειδή χαρτοκιβώτια σημείωσαν μεγάλη ζήτηση, ιδιαίτερα στην εμπορία και διακίνηση αγροτικών προϊόντων, όπου έχουν σχεδόν αντικαταστήσει τα ξυλοκιβώτια. Σχήμα 5.5. Χαρτοκιβώτιο
250 κεφάλαιο 5 5.5.2 Χάρτινα κουτιά Τα χάρτινα κουτιά ή χαρτόκουτα (cartons) χρησιμοποιούνται κυρίως για τη συσκευασία πώλησης και την περισυσκευασία τροφίμων. Τα χάρτινα κουτιά διακρίνονται σε πτυσσόμενα και σταθερά κουτιά, σε κουτιά τύπου Microwelle και σε σύνθετους χάρτινους περιέκτες για υγρά και ρευστά προϊόντα οι οποίοι περιγράφονται στην ασηπτική συσκευασία. Τα πτυσσόμενα χάρτινα κουτιά (folding cartons) παραδίνονται στον τελικό χρήστη αναδιπλωμένα σε επίπεδη μορφή και μορφοποιούνται στο τελικό τους σχήμα τη στιγμή που θα χρησιποποιηθούν για τη συσκευασία του προϊόντος (Σχήμα 5.6). Κατασκευάζονται από συμπαγές χαρτόνι με λεύκανση ή χωρίς λεύκανση, από πτυσσόμενο χαρτόνι ή από χαρτόνι από ανακυκλωμένο πολτό ανάλογα με τη φύση του προϊόντος που θα συσκευασθεί και τις απαιτήσεις του κατά τη διακίνηση και την αποθήκευση. Οι προστατευτικές ιδιότητες των χαρτονιών μπορούν να βελτιωθούν προκειμένου να ανταποκριθούν στις ανάγκες του συσκευασμένου προϊόντος με τις μεθόδους που έχουν περιγραφεί στο κεφάλαιο 5.4. Τα πτυσσόμενα χάρτινα κουτιά χρησιμοποιούνται ευρύτατα στη συσκευασία τροφίμων όπως τα δημητριακά (cereals), τα προϊόντα ζαχαροπλαστικής, τα αφυδατωμένα προϊόντα και τα προϊόντα που συντηρούνται με ψύξη και κατάψυξη και πολλά άλλα. Σχήμα 5.6. Πτυσσόμενα χάρτινα κουτιά
Χάρτινη Συσκευασία 251 Τα σταθερά χάρτινα κουτιά (rigid cartons ή boxes) σε αντίθεση με τα πτυσσόμενα μορφοποιούνται στο τελικό τους σχήμα πριν να παραδοθούν στον τελικό τους χρήστη. Χρησιμοποιούνται κυρίως στη συσκευασία πώλησης ή την περισυσκευασία πολυτελών προϊόντων, όπως τα προϊόντα σοκολάτας και ζαχαροπλαστικής και τα εμφιαλωμένα κρασία και οινοπνευματώδη ποτά υψηλής αξίας. Τα χάρτινα κουτιά τύπου Microwelle κατασκευάζονται από κυματοειδές χαρτόνι και η εξωτερική τους επιφάνεια φέρει εκτύπωση πολυτελείας. Χρησιμοποιούνται στη συσκευασία καταψυγμένων τροφίμων, εμφιαλωμένων ποτών και άλλων προϊόντων. 5.5.3 Σύνθετες κονσέρβες και βαρέλια Από συμπαγές χαρτόνι, καλυμμένο ή όχι με αλουμινόχαρτο και φύλλο από πολυαιθυλένιο χαμηλής πυκνότητας (LDPE), κατασκευάζονται επίσης σύνθετες κονσέρβες και βαρέλια. Οι σύνθετες κονσέρβες (composite cans) κατασκευάζονται από συμπαγές χαρτόνι που περιστρέφεται ελικοειδώς ή περιτυλίσσεται γύρω από ένα κύλινδρο, ενώ τα άκρα του ενώνονται με συγκολλητική ουσία. Αφού σχηματισθεί το κυλινδρικό σώμα, αυτό κόβεται στο επιθυμητό ύψος, σχηματίζονται τα χείλη και τοποθετείται το κάλυμμα της κονσέρβας (Σχήμα 5.7). Αυτό μπορεί να είναι πλαστικό ή μεταλλικό και να φέρει μηχανισμό εύκολου ανοίγματος. Οι κονσέρβες αυτές χρησιμοποιούνται για τη συσκευασία συμπυκνωμένων χυμών, προϊόντων τύπου snacks, για καραμέλες και παρόμοια προϊόντα ζαχαροπλαστικής, ξηρούς καρπούς, προϊόντα σε σκόνη και καρυκεύματα. Τα βαρέλια από χαρτόνι (drums) κατασκευάζονται κατά ανάλογο τρόπο, είναι χωρητικότητας μέχρι 375 L και χρησιμοποιούνται ως ένα φθηνότερο εναλλακτικό μέσο συσκευασίας προς τα μεταλλικά βαρέλια για τη συσκευασία αφυδατωμένων προϊόντων και γενικά προϊόντων σε κόκκους και σε σκόνη, καθώς και για τη συσκευασία λιπών, όταν φέρουν εσωτερικά επένδυση από πολυαιθυλένιο. Τα βαρέλια από χαρτόνι χαρακτηρίζονται για το μικρό τους βάρος και την αντοχή τους στη συμπίεση.
252 κεφάλαιο 5 Σχήμα 5.7. Σύνθετες κονσέρβες. α. Ελικοειδής κατασκευή. β. Κατασκευή με περιτύλιξη (Kirwan, 2003) 5.5.4 Χάρτινοι χυτοί περιέκτες Οι χάρτινοι χυτοί περιέκτες (molded paper containers) κατασκευάζονται από χαρτοπολτό που τοποθετείται σε προκατασκευασμένα καλούπια, τα οποία έχουν το σχήμα του προϊόντος που θα συσκευασθεί. Στη συνέχεια, ο χαρτοπολτός συμπιέζεται με πεπιεσμένο αέρα, θερμοκρασίας μέχρι 480 ο C, ή αναρροφάται με την εφαρμογή κενού, ώστε να απλωθεί πλήρως μέσα στο καλούπι και να πάρει το σχήμα του. Μετά από κατάλληλη ξήρανση ο περιέκτης απομακρύνεται από το καλούπι διατηρώντας σταθερά το σχήμα του (Σχήμα 5.8). Οι χάρτινοι χυτοί περιέκτες χαρακτηρίζονται για τις παρακάτω ιδιότητες: α. Έχουν πολύ μικρό βάρος. β. Απορροφούν την ενέργεια από κραδασμούς και κτυπήματα χωρίς να τη μεταβιβάζουν στο συσκευασμένο προϊόν το οποίο και προστατεύουν. γ. Είναι πολύ απορροφητικοί γι αυτό και χρησιμοποιούνται κατάλληλα στη συσκευασία νωπού κρέατος και ψαριών για την απορρόφηση του οπού. δ. Σε αντίθεση με αντίστοιχα πλαστικά αντικείμενα δεν παρουσιάζουν προβλήματα στατικού ηλεκτρισμού. ε. Σε αντίθεση με το συμπαγές και κυματοειδές χαρτόνι μπορούν να διαμορφωθούν σε οποιοδήποτε σχήμα το οποίο θα έχει τις λεπτομέρειες του συσκευασμένου προϊόντος.
Χάρτινη Συσκευασία 253 Οι χάρτινοι χυτοί περιέκτες χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά στη συσκευασία ευπαθών προϊόντων, όπως είναι τα αυγά, τα προϊόντα σε γυάλινες φιάλες, τα φρούτα κ.ά. με κύριο στόχο να τα προστατεύσουν από τις μηχανικές καταπονήσεις. Σχήμα 5.8. Χάρτινος χυτός περιέκτης 5.6 Μετανάστευση Ουσιών από Χάρτινους Περιέκτες στα Τρόφιμα Στη χάρτινη συσκευασία συμβαίνουν τα ίδια φαινόμενα μετανάστευσης ουσιών όπως και στην πλαστική συσκευασία, όταν τα προϊόντα με τα οποία έρχεται σε επαφή είναι υγρά (Κεφάλαιο 2.7.2). Όμως, επειδή η διείσδυση ενός υγρού προϊόντος στο χαρτί είναι πολύ γρήγορη, η έκπλυση (leaching) των ουσιών από το χαρτί και η μεταφορά τους στο υγρό προϊόν ολοκληρώνεται σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι ουσίες που μεταναστεύουν από τη χάρτινη συσκευασία προέρχονται από τους διαλύτες και τις συγκολλητικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή του χάρτινου περιέκτη ή από τις μελάνες και τα χρώματα που χρησιμοποιούνται για την εκτύπωση των παραστάσεων και των πληροφοριών που φέρει η συσκευασία.
254 κεφάλαιο 5 5.7 Ανακύκλωση Χαρτιού/Χαρτονιού Βασικό πλεονέκτημα του χαρτιού/χαρτονιού αποτελεί το γεγονός ότι μπορεί να ανακυκλωθεί και να χρησιμοποιηθεί και πάλι για την παραγωγή νέου χαρτιού/χαρτονιού. Η ανακύκλωση του χαρτιού/χαρτονιού εξοικονομεί το 90% του νερού και το 50% της ενέργειας που απαιτείται για την παραγωγή του από πρωτογενή πρώτη ύλη και περιορίζει τη μόλυνση του περιβάλλοντος κατά 75%. Όμως, η ανακύκλωση του χαρτιού δεν είναι απεριόριστη. Σε κάθε ανακύκλωση οι ίνες κυτταρίνης υφίστανται κατάτμηση και φθορά, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους για το σχηματισμό νέου χαρτιού. Η ανακύκλωση του χαρτιού/χαρτονιού σε γενικές γραμμές ακολουθεί τα εξής στάδια: 1. ιαβροχή. Η διαβροχή του χαρτιού/χαρτονιού γίνεται μέσα σε μεγάλες δεξαμενές με νερό και συνεχή ανάδευση και έχει ως σκοπό το διαχωρισμό των ινών κυτταρίνης. 2. Απομάκρυνση ανεπιθύμητων υλικών. Αυτή γίνεται με φυγοκέντριση ή άλλη μέθοδο και αποβλέπει στον καθαρισμό της χαρτόμαζας από σκόνες, χώμα, κόλλες, κολλητικές ταινίες, μεταλλικά αντικείμενα, όπως συνδετήρες κ.ά. 3. Απομάκρυνση της μελάνης. Αυτό επιτυγχάνεται με τη μέθοδο της επίπλευσης. Στη δεξαμενή εισάγεται αέρας υπό πίεση ο οποίος σχηματίζει φυσαλίδες. Η μελάνη, όπως και άλλες ουσίες, επειδή είναι υδρόφοβη, προσκολλάται στην επιφάνεια των φυσαλίδων οι οποίες την παρασύρουν στην επιφάνεια της δεξαμενής. Από εκεί οι φυσαλίδες με τη μελάνη και τις άλλες προσκολλημένες ουσίες απομακρύνονται με μηχανικό τρόπο. 4. Παραγωγή χαρτιού/χαρτονιού. Μετά την απομάκρυνση της μελάνης και την πιθανή λεύκανση γίνονται διαδοχικές εκπλύσεις με νερό για τον καθαρισμό της διαλυμένης χαρτόμαζας. Αυτή στη συνέχεια προωθείται στις μηχανές για την απομάκρυνση του νερού και την παραγωγή του χαρτιού/χαρτονιού όπως περιγράφεται στην παράγραφο 5.2. Βιβλιογραφία Αρβανιτογιάννης, Ι.Σ. και Μποσνέα, Λ. (2001). Στοιχεία τεχνολογίας, μεταποίησης και συσκευασίας τροφίμων. University studio press. Θεσσαλονίκη. σσ. 327-340.
Χάρτινη Συσκευασία 255 Driscoll, R.H. and Paterson, J.L. (1999). Packaging and food preservation. In Handbook of food preservation. M.Shafiur Rahman (Ed). Marcel Dekker, Inc. N.York. pp. 687-733. Fellows, P.J. (2000). Food Processing Technology Principles and Practice. 2nd Ed. Woodhead Publishing Limited. Cambridge England. pp. 462-507. Kirwan, M.J. (2003). Paper and paperboard packaging. In Food Packaging Technology. R. Coles, D. McDowell and M.J. Kirwan (Edrs). Blackwell Publishing, CRC Press. London. pp. 241-281. Paine, F.A. (1991). The packaging user s handbook. Blackie and Son Ltd, London. pp. 120-138. Robertson, G.L. (1993). Food Packaging Principles and Practice. Marcel Dekker, Inc. N. York. pp. 144-172.